[zaloguj się]
[pdf]

POT (212) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N pot poty
G potu
D potowi
A pot poty
I potem
L pocie
V pocie

sg N pot (55). ◊ G potu (39). ◊ D potowi (5). ◊ A pot (43). ◊ I potem (42); -em (1), -ęm (7), -(e)m (40). ◊ L pocie (27). ◊ V pocie (2). ◊ pl N poty (2). ◊ A poty (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII - XVIII w.

1. Wydzielina gruczołów potowych; sudor Murm, Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; hircus, odor, virus Mącz (206): Murm 64; Mymer1 23v; POwiedaią iż weſz zciała ſie rodzi/ [...] Albo też z potu/ niecżęſtego mycią/ zwłaſzcża w ludziech podróżnych. FalZioł IV 16c; Kamień bezaar pomaga [...] kiedy nim pomaże ranę kiedy kogo vkąſi czo iadowithego, thedy [...] wypądza iad przez poth FalZioł IV 49c; zciſnione w dziurecżkach ciało/ ani potu/ ani pari z ſiebie: nie wypuſzcża FalZioł V 27v, *2v, *3, *4v, I 24a, 52d (23); GlabGad E6, K4; Tegoż roku był wielki mor w Niemcech/ ták iż kto ſie rozniemogł od godziny do godziny żyw niebył/ ieſli potem albo wrácánim onego iádu niezbył. BielKron 206v; KwiatKsiąż M2; Sudore fluere, Poćyċ ſie áż ná dół pot ſpáda/ álbo w kąpieli leżeć od potu. Mącz 132a; Virus alarum, Podpáſzy pot. Mącz 499b, 84d, 156d, 427a [2 r.], 499b; iż ſye potowi s trudná kto bronić ma/ gdyż przezeń/ pozbywa ćiáło zbythnich wilgośći SienLek 136v, 20 [2 r.], 21, 100v, 135, 136v [2 r.] (77); BielSpr 5; Bywáło też y wtem v ſtárych ludźi ćwicżenie/ że żołnierze kąpáli ſię w rzekach [...]/ nietylko dla omyćia ćiáłá z brudu y z potu/ ále też áby ſię vcżyli pływáć. ModrzBaz 111 v; Oczko 20v, 28v, 29 [3 r.]; Calep 1025b; GórnTroas 37; LatHar 273; O poſtoyże zły duchu/ zgrzeieſz ſię w vbierze W tákim/ wnetżeć pot będźie ná tey twoiey ſkorze. ZbylPrzyg A4v.

pot czyj, czego [w tym: G sb i pron (5), pron poss (1)] (6): pocye oblycza kriſtowego vſdrow myα. BierRaj 20; OpecŻyw 101v; Pot wſzytkiégo ćiáłá w chorym dobry znák SienLek S[ss]3; LatHar 719; WujNT Luc 22/44; KlonWor 75.

W porównaniach (3):

~ Jako comparandum (2): sſtał ſię pot iego [modlącego się Jezusa]/ iáko kropie krwie/ pędem śćiekáiącey na źiemię. LatHar 719; WujNT Luc 22/44.

Jako comparatum (1): Powiedaią iże Zywicza ieſth iakoby pot wypływaiączy z ſoſnowego drzewa FalZioł III 28d. ~

W charakterystycznych połączeniach: pot obfity (2), podpaszy, silny (2), wielki (2), zbytni (4); pot Jezusa, oblicza Krystowego (2), wszytkiego ciała (po ciele) (2); potu bronić, kłocie, popędzić; nacierać się [czym] dla potu; skłonny do potu (2); z potu omycie, rodzić się; potowi bronić się; pot czynić (2), omywać, pobudzać (pobudzający, wzbudzać) (6), przywodzić (przywieść, wywieść) (4), z siebie omyć, sprawować, uśmierzać, wypuszczać z siebie, zastanawiać (4); przez pot purgowan, wyciągać, wypądzać, wywodzić, potem jadu zbyć, modlić się, purgować się, wychodzić, orać w pocie.

Frazy: »pot [przez kogo] bije« (3): Pot przez mię biie/ drżę wſzytek/ y bládnę KochFr 80, 45; LatHar 520.

»pot ciecze« [szyk zmienny] (3): tako krwawy pot iako kropié ciékl na ziemię z náſwiętſſégo ciala. OpecŻyw 101v, 102v; Sudore manat, Poći ſie/ Ciecze po nim pot. Mącz 208b.

»pot miece (a. wymietuje) się« (2): RejKup m3; Kiedy w Pierśiách niekthora ieſt przekázá/ tyć ſą známioná: Pot ſye ná wſzyſtko ćiáło miece SienLek 15v.

»pot (po)płynie (a. opłynął, a. wypłynął), płynąc (N) (a. wypływający); potem opływać; z potem wypływać« = manat sudor Mącz (7:2;1;1): BierRaj 23v; Też komu ſie ciało zbytnie otworzy tak iż pot zbytnie płynie/ namaż ie rożanym oleykiem FalZioł 116a, I 41d, 56c, II 19a, III 28d; KrowObr 49v; Mącz 208b; Pot śiłny [!] płynąc iáko ſznury: złe zná⟨mię.⟩ SienLek 23; RejPos 104, 107.

»pot wychodzi (a. wychadza, a. pojdzie, a. wyszedł)« [szyk zmienny] (8): A takowy ſtrach ziąl go/ [...] aż obfity pot wyſſedl s niego/ tzo przez dwie ſukience przeſſedl/ ij na ziemię ciékl OpecŻyw 102v; FalZioł I 152d; GlabGad A7, A8; A to pory zową dziurki ſuptylne ktorych cżłowiek nie doyrzy w ćiele cżłowiecżym/ á ſnich włoſy wyraſtháią y poth wychodzi. BielKron 335v; Mącz 313a; SienLek 136v; ácz śiedzą Więc [w wodzie] drudzy do tąd záwżdy/ áż ſye ćiáło dobrze rozgrzeie/ pot z łyśiny póydźie Oczko 27v.

»pot występuje (a. wystąpi)« = sudor prorumpit Mącz (2): Mącz 361b; áli ſię Dyabeł do mnie wemknie/ á ſkoro ſię nań obejźrzę/ pot ná mię záráz wyſtąpi ReszPrz 51.

Zwroty: »krwawym potem się oblać, oblany; pot krwawy rozlać (a. wylać); pot krwawy wylany; wylewanie krwawego potu« [szyk zmienny] (1:2;2;1;1): PowUrb +v; Piękna też to/ ieſliż nie w wylewániu krwáwego potu/ przynamniey w przykłádániu pilnośći/ y vżyćiu trudu iákiego ná modlitwie/ Páná Iezuſá náśládowáć. LatHar [+10], 289, 316, 337, [540]; Syn záśię twóy miły/ gdy iuż ćiérpieć poczynał/ Piérwſzy pot zá nas grzéſzné z ćiáłá krwáwy wylał. SiebRozmyśl H2.

»pot ocierać; otrzeć się (a. utrzeć), ocieran z potu; ocieranie potu« [szyk zmienny] (2;2:1;1): OpecŻyw 104v; naprzeciw ſwierzbiowi/ Sarkę/ Litargirium, ałun warz w oczcie á w oliwie/ á tym ſie namazuy w łazni á poć ſie ocieraiąc pot albo ciepłą wodą omywaiącz FalZioł III 36a, II 19a, V 69v; Oczko 27v; Calep 1025b.

»potem pocić się krwawym« [szyk zmienny] (5): OpecŻyw 101v, 102; GrzegRóżn K2v; Iż náń fráſunek śmiertelny przyſzedł/ y poćił śię krwáwym potem/ ták bárzo: iż krople potu iego pádáły ná źiemię. BiałKat 91; WujNT Luc 22 arg.

Wyrażenia: »potu krople« [szyk 1:1] (2): BiałKat 91; gdym przeſtráſzony/ Z ſtráchu ſwego ſie ocknął/ będąc wylękniony/ A Potu lodowégo krople mię oſuły: Porwę ſie w onéy trwodze GosłCast 20.

»krwawy pot« [szyk 19:5] (24): BierRaj 23v; Racz dzyſzya roſzſchyrzycz y offgyerowacz. thwoy krwawy pot. bogu oczczv thwemu. nyebyeſzkyemu. zathego czlowyecka. dzyſzya vmyerayączego. PowUrb +v; OpecŻyw 101, 101v; KrowObr 49v; RejPos 104, 107; BiałKat 86; BielRozm 11; LatHar 248, 515, 520. Cf »krwawym potem się oblać«, »pocić się krwawym potem«.

»pot śmierdzący (a. smrodliwy); potem śmierdzący, trącić« = virosus Mącz [szyk 2:2] (2;1:1): FalZioł IV 36c; w nich [koniach, mułach] mięſo ieſt cirpkie, ku pozywaniu [!] nie godne, y owſzem trąci potem, ktori ieſt znak żółci GlabGad E6, I4; Mącz 499b.

»pot zaskorny« (2): Kłoćié potu zaſkornégo znák [ograżki] SienLek S[ss]2v, S[ss]3.

»zimny, lodowy pot« = gelidus sudor Mącz [szyk 2:1] (2:1): FalZioł I 56c; Gelidus toto corpore manabat sudor, Zymny pot po wſzyſtkim ciele płynął. Mącz 208b; GosłCast 20.

[Zestawienie: »pot anglicki« = śmiertelna choroba, objawiająca się między innymi gwałtownymi potami, której epidemia wybuchła w Anglii z końcem XV w., a w kolejnych nawrotach w początkach XVI w. objęła też część Europy, w tym Polskę: Przed láty był pot Anglicki y kroſtá Fráncuſka/ chorobą nową y nieſłycháną BusLic 41v.]
Szereg: »krew i pot; krew (a. krwawe krople) z potem« (1;2): OpecŻyw 105v; Ieżu ktoris dla ſtrachu okrotnej ſmierci modlącz ſie Krew z pothem z ſiebie wypuſzcżał. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch C; KlonWor 75.
W przen (1):
Zwrot: »krew i pot wypić« (1): Azaż owo nie ćięſzka/ Gdyć vboſtwo bierze Lotr y oſzuſt: [...] Vcżyni ćię żebrakiem: á iż ták rzec muſzę/ Krew y pot twoy wypiie/ wydrze z ćiebie duſzę? KlonWor 75.
Przen (6):
Zwroty: »uszy potem nabijać« = naprzykrzać się gadaniem (1): Vſzy Ty páńſkié potem Ośle nábiiaſz. GosłCast 75.

»pocić się krwawym potem« (1): Dzieſiątégo dnia [przed dniem sądnym] drzéwie wſſytko rokicié ij ziela będą ſie pocitz krwawym potem albo roſę krwawą vkáżą. OpecŻyw 193v.

a) Gazy wypuszczane odbytnicą (4): wlaſzſzy pod wirzchnicę/ pocżął pilno pierdzieć/ Y potym pot wypuśćił/ áż pocżęło śmierdzieć. RejFig Cc8, Cc8 [2 r.].
Zwrot: »[jakim] potem się pocić« (1): (nagł) Co ſie chlebnem potem poćił. (–) RejFig Cc8.
a. Pot spowodowany ciężką pracą (76): Iák ośieł chłopek nigdy bez kłopotu/ Nie oſchnie z potu. Robi dźień y noc KlonFlis C4.
Frazy: »[przez kogo] idzie pot« (1): BielRozm 11 cf Wyrażenie.

»pot z czoła płynie« (1): lecż komu pot z cżołá Cżęſty płynął w me cżáſy/ błoga mu ſtodołá RybGęśli B4.

Wyrażenie: »pot krwawy« (1): [Rzemieślnik, szynkarz] Iáko chcą ſobie mierzą bez wſzelkiey vſtáwy/ A przez Kmiotká idzie pot robiąc ná to krwáwy. BielRozm 11.
Wyrażenia przyimkowe: »aż do (rzucenia) potu« (2): Exudare laborem. Prácowáć áż do rzucenia potu. Mącz 427a; Calep 313b; [gdyżem ſie obroćył ku wſſem vczynkom/ ktore vczyniły ręce moie/ y ku pracam wnich żeto nádáremno vśyłował aż do potu/ vźrzałem we wſſech rzeczach márnoſć HierWielEccle 4].

»w pocie« (1):

~ Wyrażenie: »w silnym pocie« (1): Wieprz widząc wołu w roboćie: A on orze w śilnym poćie: Widząc ſie proznuiącego/ Wzgárdził wołu vbogiego. BierEz K. ~

Przen: Trud, ciężka praca; wytwór czyjejś pracy (70): KromRozm I B; Kto bierze chleb cżłowiekowi kthory go przez pot nábywa: ieſt iáko ten ktory zábijá błiźniego ſwego. Leop Eccli 34/26; ktora [sława godnego człowieka] s pocżćiwego potu płynie. GórnDworz D7; ále ſámey cnoty potomkom inácżey [rodzice] podáć niemogą/ iedno áby iey oni ſámi ſobie ſpráwámi ſwemi á potem doſtawáli. ModrzBaz 42, 51v; Chćiwośćią zięty/ ácż w pracey vmiera/ Niedba: nádźieią zyſku/ pot/ cukruie. GrabowSet V3.

pot czego [= czym wywołany] (1): Niech ná kolumnę wyſoką gdźie mieyſce Obiorą: niechay iego wielkie cnoty Máią pámiątkę/ y prac trudnych poty. GrochKal 22.

pot czyj [w tym: G sb i pron (12), pron poss (11), „cudzy” (3), ai poss (1)] (27): KromRozm I A4v, B; MurzNT 111v; LubPs X6; HistRzym [89]v, 106; RejPos 325v; ModrzBaz 8v, 34v; z ich [Hebrajczyków] potu budowáli krolowie [egipscy] pałace y zamki. SkarŻyw 477; GrabowSet C, C3; SkarKaz 610a [2 r.]; CiekPotr 48; SkarKazSej 704a [2 r.]; Iż ſzkutá właśnie iákoby żołądek Poźrze folwárki/ gdy Pan żyie ſzumno/ Y wſzytko gumno. Te záś żołądki prowádzą do Gdańſká Poty cnych kmiotkow KlonFlis C4v; KlonWor **, 12. Cf Zwroty.

W połączeniach szeregowych (5): RejPos 219; Nie trzebá tu wſpomináć prace/ potu/ ſtaránia/ pilnośći/ ktore táż to Societas vſtáwicżnie cżyni około dobrego chrześćijáńſkiego wychowánia y ćwicżenia młodych ludźi ReszHoz 137; SkarKaz 610a; Táką wziętość twoi Przodkowie [...] tobie Zoſtáwili, żebyś to czego oni cięſzkim Y krwáwym potem ſwoim, dzielnością, y męſtwem Doſtáli, wyſłużyli, [...] Ná zbytkách [...] vtráćił? CiekPotr 48; Bo Kmiotaſzek vbogi [...] Karmi ſię vſtáwicżną biedą y kłopotem: Zimnem y vpaleniem/ łzámi/ dymem/ potem. KlonWor 77.

Fraza: »pot ciecze« (1): A oná kreẃ ábo pot żywych poddánych y kmiotkow/ ktory vſtáwicznie bez żadnego hámowánia ciecze/ iákie wſzytkiemu kroleſtwu karánie gotuie? SkarKazSej 704a.
Zwroty: »[czyjego] potu pożywać (a. używać); [czyim] potem żywy« = wykorzystywać kogoś; alieno sudore frui Modrz (3;1): Proznuiący y leniwi/ Ktorzy cudzym potem żywi: Bárzo máią być karáni BierEz K2v; SeklWyzn Dv; Vkaſz kędy PanBog przykazał [...] vſtáwitznie w chłodzie ſiedzieć/ proznowáć/ á ludzkiego pothu dármo vżywáć? KrowObr 140; ModrzBaz [38]v.

»pożywać potu czoła sw(oj)ego; żywić (się) potem czoła swego; żyć z potu swego« = z trudem zdobywać środki utrzymania [szyk zmienny] (2;2;2): MrowPieś A3v; przeto dom ábo narod Dawidow/ z vbożał/ y do tego przyſzedł/ iſz ten Iozeph z niego idący/ żywił ſię potem cżołá ſwego/ w vbogim rzemieſle ſwoim. SkarŻyw 241, 245; CzechEp 65; [Bóg] Kazał z Ráiu wygnáć gwałtem ono dwoie ludźi/ áby żyli z potu ſwego iák niewolni ſłudzy. ArtKanc N11v; Ciáło twoie śmiertelne y duſzę pomierną/ Zyẃ potem cżołá twego/ prawicą ſwą wierną. KlonWor 44.

Wyrażenia: »ciężki pot« (3):iżebyśćye [...] z yáłmużny y ćyęſzkyego potu náſſego y náſſych vbogich ludkow/ proznuyąc/ pſy/ chłopy/ ſzkápy karmili KromRozm I A4v; LubPs X6; CiekPotr 48.

»pot czoła, oblicza, osoby, twarzy« = sudor vultus PolAnt, Mącz (19:2:1:1): wzgárdziwſzy to co nam dármo á ſnádnie przypáść ma/ wolemy tego z wielkiemi trudnoſciámi/ pracámi/ á z niepobożnoſciámi/ á s potem cżołá náſzego/ á s kurzeniem głowy náſzey/ nábywáć RejPos 219, 289v; dobrze cżynić iuſz było ćięſzko dziatkom ich [Adama i Ewy]/ á cnotá y boiazń Boża przychodziła im zpotem cżołá ich SkarŻyw 263; błogoſłáwiony to cżłowiek/ ktory zá rownym potem cżołá/ álbo ſercá ſwego/ doſtáie chlebá tego Anyelſkiego. LatHar 253. Cf »pożywać potu czoła sw(oj)ego«, »w pocie czoła«.

»krwawy pot« (5): RejPos 325v; NIe bez cżęſtego á práwie oſmoletnego s krwáwym potem zątrwożenia [...] zprácowanego mozgu [...] do záłożenia fundamentu tey przedſięwziętey Hiſtoriey náſzey [...] przyſtępuię StryjKron A; [ojczyzna nasza] z wielkim á práwie krwáwym potem/ przez ſrogie y niezliczone śmierći/ ieſt od ſławnych przodkow náſzych nábyta VotSzl A4v; CiekPotr 48; SkarKazSej 704a marg.

»wielki pot« (3): Multi sudoris est ea res, Wielkiego potu yeſt tá rzecz To yeſt/ potrzebuye wielkiey roboty Mącz 236a; CzechEp 105; VotSzl A4v.

[»wyssanie potu«: ktorzy ieſli ku wyſſániu potu/ to ieſt máiętnośći wielką pracą nábytych/ vbogich ludzi/ [...] cżego gwałtem nie mogli/ fortylęm á chytrośćią iáką wydzieráli LorichKosz 54v (Linde).]

Szeregi: »kłopot i pot« (1): żalby mi I. M. było: to by tego nie mogł bez wielkiego kłopotu y potu odpráwić [tj. odpowiadać na zarzuty]. CzechEp 105.

»krew i (abo) pot« (2): Bo łákomi [urzędnicy] ktorzy ná kreẃ y pot poddánych pátrzą/ dáruią wiele pánom SkarKaz 610a; SkarKazSej 704a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pot i nakład« (1): Nie dopiero mowmy trudno/ nie ſpráwiem nic: Aſz gdy nádtym poſiedziem/ porobiem/ y potu náſzego y nakłádu przyſadziem SkarJedn 382.

»pot a (i) praca« = labor et sudor Modrz [szyk 2:2] (4):á iż ią on [Bóg muzykę] dał dla ochłody/ y nieiákiey vciechy w pracy/ á fráſunkach náſzych: ſtądże owo ieſt/ iż kmieć w gorącze dni ſpiewáiąc ſobie o lipce/ máło pracey/ á potu cżuie. GórnDworz H3; ModrzBaz 8v, 39v; KlonWor **. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»pot a robota« (1): gdyż [Adam] potem á robotą ſwą chlebá y pożywienia nábywał HistRzym [89]v.

Wyrażenie przyimkowe: »w pocie« (23): LubPs X6; Sameś niebá ośiadł/ á chćiałeś/ by źiemię/ W poćie ſwym ſpráwuiąc/ ludzkie miáło plemię GrabowSet C, V3; [Kto odeymie chleb w poćie wygárdłowány/ táki ieſt iáko ow co zábija bliźniego ſwego. KonKaz B3v].
~ Zwrot: bibl. [Gen 3/19 i nawiązania do tego miejsca] »w pocie pożywać (a. używać) chleba, jeść chleb, być żyw, mieć chleb, szukać chleba; pożywienie« [w tym: czoła itp. (13)] = in sudore vultus sui vesci pane PolAnt; cum sudore vultus sui vesci pane, in sudore vesci pane suo Modrz [szyk zmienny] (10:2:1:1:1:2): że pan Bog ſam vſty ſwemi Adamowi roſkazał/ áby robotą właſną/ yákoby rzemyęſlem yákim chlebá y pożywyenya nábywał/ mowyąc mu: W pocie cżołá twego będzyeſz żyw. GliczKsiąż H; w poćie twarzy twoiey będzieſz pożywał chlebá aſz ſię wroćiſz do ziemie s ktorey ieſteś wzięty KrowObr 225, 226v; RejWiz 161v marg, Dd4; BibRadz Gen 3/18; BielKron 2; iako piſano ieſt. W poćie twoim będzieſz iadł chleb twoy. HistRzym 106; RejPos 71; GrzegŚm 1; ModrzBaz 13, 37, 83; SkarŻyw 262; WerKaz 291; GrabowSet Gv; WysKaz 24.
Wyrażenie: »w pocie czoła, oblicza, osoby, twarzy« = in sudore vultus PolAnt; cum sudore vultus Modrz (11:2:1:1): RejWiz 161v; [święci] złe ſkłonnośći ſwe pilnośćią y pracą z śiebie pełli/ y ogrod ſercá ſwego tákże z Adámá záráżony/ w poćie cżołá ſwego cżyśćili. SkarŻyw 121. Cf Zwrot.
Szeregi: »w pocie i w płaczu« [szyk 1:1] (2): ArtKanc C16v; Bog moy/ rozgniewał ſię ſrodze/ Ná ſlugę ſwego: á złorzecżąc iemu/ W płácżu y w poćie/ y nieznośney trwodze (Rzekł) będźieſz miał chleb/ ku pokarmu twemu. GrabowSet Gv.

»w pracy a w pocie« (1): Zaiſte głos Boży poſtánowił/ áby káżdy w pracy á w poćie [in labore et sudore] chlebá pożywał. ModrzBaz 83. ~

2. Inna wydzielina organiczna (5): Hydrotes, Latine succus, Sok álbo pot, Vel lachryma in arboribus, Kléy który z drzew wyſtępuye. Mącz 160b.
a. Purpura, barwnik wydzielany przez środziemnomorskie ślimaki z rodzaju rozkolców i szkarłatników (3): Murex, Morski żółẃ/ ſzárłatney fárby pot w ſobie máyący. Mącz 238a.

pot czego (żywotne) (1): Medicamen aliquando pro succo purpurae, Miáſto potu álbo yuchy nieyákiey ryby morskiey/ którą przed czáſy ſzárłat fárbowano. Mącz 212d.

Zwrot: »puszczać z siebie [jaki] pot« (2): Purpura, Nieyáki morski żółẃ álbo rybá która z ſiebie puſzcza ſzárłatny pot który zbieráyą ná ſzárłatną fárbę. Mącz 332b, 384a.
b. Sepia, barwnik wydzielany przez mątwy (sepie) (1):

W porównaniu (1): Sepia, Morski páyąk/ puſzcza z ſiebie czarny pot by ſadze álbo yákie czernidło gdy go chcą vłowić w którym ſie chce zátáyć. Mącz 384a.

3. Wilgoć skraplająca się na jakiejś powierzchni (1): Aspergines parietum, Pot który ná ſciány wyſtępuye. Mącz 404a; [Mroz iuż ginie/ a wdzięcżne ćiepło naſtawáło. Zbroie z potu mroźnego/ iuż poćirali. RymszaDeket 68].

Synonimy: 2. sok; a. purpur, purpura; b. czernidło, inkaust, sepija; 3. wilgość, wilgota, wilgotność, wilkość.

KW, ZCh