[zaloguj się]
[pdf]

POTOP (202) sb m

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N potop potopy
G potopu potop(o)w
D potopu
A potop potopy
I potopem
L potopie potopach

sg N potop (30). ◊ G potopu (62). ◊ D potopu (1). ◊ A potop (17). ◊ I potopem (44); -em (3), -(e)m (41). ◊ L potopie (41). ◊ pl N potopy (4). ◊ G potop(o)w (1). ◊ A potopy (1). ◊ L potopach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Powódź, ogromna, zalewająca wszystko masa wody; diluvium Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Calag, PolAnt, Modrz, Cn; inundatio Mącz, PolAnt, Calag; cataclismus Mącz, Calep; undatio HistAl; undae PolAnt; eluvio Calag (193): Cataclysmus, Latine diluvium. Potop/ Zebránie wody. Mącz 40d; Inundatio, Potop/ rozlánie wód/ polánie á popłynienie wodámi. Mącz 502d, 200a; Calag 475a; Wisłá záś y Nareẃ wſzyſtko cokokolwiek nád nimi było powywracáły/ y gwałtownym potopem role popſowáły StryjKron 345; Calep 171a, 560b; Gdźie Bohátyrſka po dźiśdźień robotá Da ſię tám widźieć/ gdźie Herkules śmiáły Przekował ſkáły. Y puśćił morze ná świát y potopy/ Rozdźielił Afry od náſzey Europy KlonFlis Dv.

W połączeniach szeregowych (2): Wrzućiłeś mię w głębokośći w ſámy pośrodek morzá/ y ogárnęły mię rzeki/ potopy/ y wſzytki nawáłnośći twoie przeſzły nádemną. BibRadz Ion 2/4; muſzą ná nie przypadáć rozmáite záwżdy poſtráchy/ iáko gromy ſtráſzne/ błyſkáwice ſrogie/ pioruny/ trzáſkáwice/ potopy/ ognie/ grády/ y inych przygod y poſthráchow wiele. RejZwierc 113v.

W porównaniach (3): Srogość Bożych ſądow/ w kthorych duſzá tonie iáko w ſrogim potopye. LubPs L4 marg, H3v; A ktorym kſztałtem gdy zbiorą z wielkiego dżdżá pothoki/ Siłnym gwałtem ze wſząd zbiorą wnet zárázem potopy: w powodź co ſię więc náwinie/ thák ſię ſádźi ich myślenie/ ná náſze zátrácenie. ArtKanc K15v.

W charakterystycznych połączeniach: potop gwałtowny, srogi; potopem popsować.

Wyrażenia: »nawałność potopu« (2): Gdyż Alexander myſlił iákoby ty gory były ták rozdzielone/ nie ludzką ręką ále nawáłnoſcią potopu [ale zabranim wody HistAl 1535; in undatione diluvii] rzekł ie być rozbite. HistAl 8; LatHar 347.

»potop wodny« (1): Y iáwiły ſię potopy wodne [profunda aquarum]/ á odkryły ſię fundámenty świátá/ od łáiánia twego Iehowo BudBib Ps 17/14[16].

Szereg: »potop i ogień« (1): Złość brzegi wylałá/ w nádźieię lutośći Twoiey z miłośierdźiem: bo ácż dawno trzebá/ Potopow y ogniow; wśćiągaſz gniewu z niebá. GrabowSet C4.
a. bibl. Zesłana przez Boga jako kara za grzechy wielka powódź, która zalała całą ziemię i zniszczyła wszystkich ludzi i wszystkie zwierzęta poza Noem, jego rodziną i parami zwierząt, które Noe zabrał do zbudowanej na polecenie Boga arki (173): WróbŻołt I8; PanBog prze tę ſwą wolą potopem ſwiat zborzył A barzo był załował iż cżłowieka ſtworzył RejJóz F7; RejWiz 194; Y ſtał ſie potop przez czterdzieśći dni ná ziemi. A rozmnożywszy ſie wody / podnioſly Korab wyſoko od ziemie/ abowiem bárzo ſie były rozláły y wſzytko zálały ná wierzchu ziemie. Leop Gen 7/17; Noe wiárą wypłynął/ s ſrogiego potopu/ Wiárą Lot zbył w Sodomie/ ſtráſznego kłopotu. RejZwierz 132; Ták iż ſię to iuż nigdy nieprzyda/ áby wody miáły być potopem ku wytráceniu káżdego ćiáłá. BibRadz Gen 9/15; Noego ſámo oſmego opowiedácżá ſpráwiedliwośći záchował/ przywiodſzy pothop ná świát niepobożnych. BibRadz 2.Petr 2/5, Gen 6 arg, 7 arg, 7/6, 17, 8 arg (11); BielKron 4, 5, 5v, 333v, Llll2; A gdzieſz ten ray moy miły Pánie? wſzak on coś go był Adámowi oddał ſkáżon potopem/ á nikth ſie go dopytáć nie może RejAp 20v; BiałKat 26; A czoż byłá zá przycżyná ták wielka iż ſwiát był potopem zginął? RejZwierc 260v; ktora [sprawa puszkarska] ſtoi zá on potop ktory był zá Noego/ bo wiele ludźi ná walkách przes nie poginęło/ zwłaſzcżá v ſturmow BielSpr 62; WujJud 117v; BudBib Eccli 44/18 [2 r.], Nah 1/8; CzechRozm 222, 268 [2 r.]; KarnNap F2v; gdy złość ludzka rosłá/ á cżem daley tem ſię więcey rozmnażáłá/ Bog wſzytki ludźi/ bárzo ich máło wyiąwſzy/ potopem zátrácił ModrzBaz 102; SkarJedn 4; Oczko 9; doſzło to do wiádomośći wſzytkich ludzi/ iſz táki á táki cżłek/ buduie ná gorze korab/ dla potopu/ o ktorym powiáda iſz przyidzie. SkarŻyw 270, 271; CzechEp 275; GrabowSet C; WujNT Matth 24/39, Luc 17/27, 2.Petr 2/5; SkarKaz 160a; SkarKazSej 706b.

W tłumaczeniu trudnego wersetu Ps 28/10 (2): Ds diluuium inhabitare facit: et ſedebit dominus rex in aeternum. Pan Bog mieſzkanie vcżyni na potopie/ y będzie tam ſiedźiał pan Bog krol wiecżny [Ps 28/10]. Na potopie (to ieſt na ſwiecie ktori był potopem zginął dla grzechow, y będzie ſiedział tam (cżuſz w koſciele krzeſcijańskim krol wietżny [!] pan Chriſtus WróbŻołt I8.

W porównaniu (1): A iako przes wodę Korab y Noe ſamo oſm od potopu zachowan/ tak też imy [!] przez wodę chrztu [...] yeſteſmy od rodzęny SeklKat V3v.

W charakterystycznych połączeniach: okrutny potop, srogi (3), straśliwy, wielki; potop okrył ziemię, przestał, przyszedł (przyjdzie) (7), stał się, wytracił wszytki (2), zborzył, zgładził; potopu uść; potop dopuścić, nawieść, przywieść (4); potopem grozić, skażon, wygładzony, zagubiony, zatracić (zatracony) (2), zborzyć, zginąć (2), zniszczony.

Zwroty: »potopem skarać (a. pokarać), pokarany« (5:1): KrowObr 63; RejPos 32, 153, 195v; A innych ſynow ludzkich/ ktorzy niedbáli o boiaźń Bożą ſtráśliwym potopem ſkarał y zátráćił. KołakSzczęśl C3; Iáko y ániołowie/ y zli ludzie potopem/ y Sodomczycy ogniem byli pokaráni. WujNT 2.Petr 2 arg.

»spuszczać potop« (1): Abowiem iákom przyſiągł żem niemiał więcey ſpuſzcżáć potopu iáko zá Noego ná źiemię [quod non transirent aquae Noach ultra super terram]/ thák przyſięgam iż ſię ná ćię więcey gniewáć nie będę BibRadz Is 54/9.

»wybawić potopu, od potopu, z potopu« (1:1:1): TarDuch D3v; Wybáẃ Pánie duſzę ſługi twego/ iákoś wybáwił Noego z potopu. LatHar 655, 585.

»zachować (się), zachowan(y) od potopu« [szyk zmienny] (2:3): Fygura thrzeczya o tey myley pany począczyu uyfygurouana wkorabyu ktory zachoual noego othpotopu PatKaz II 56v; SeklKat V3v; KromRozm II m4v; BielKron 4; WujNT Aaaaaa2v.

»potopem zal(ew)ać, stopić się, zatopiony« (2:1:1): Wieſz iáko ſie w tey zgodzye Pan Bog w ludzyoch kochał/ Aż gdy poznał ich złą myſl toż potopem zálał. RejWiz 37v, 95; Dla ktorego [Abla zabitego przez Kaina]/ źiemię potopem zátopioną/ mądrość powthore záchowáłá [Propterquem inundatam terram iterum salvavit sapientia]/ gdy ſpráwiedliwego przeprowádźiłá kęſem drzewá. BibRadz Sap 10/4; StryjKron 6.

Wyrażenia: »czasu [ = w czasie] (srogości) potopu« (4): RejPs 42; GroicPorz h3; Wiárą Noe pływał po onych okrutnoſciach głębokich cżáſu ſrogośći onego pothopu okrutnego. RejZwierc 128v, 263.

»potop Noego« (1): Piſał też kſiąſzki nadobne o potopie Noego dzieſieyſzym cżáſom bárzo potrzebne á pożytecżne. RejZwierc [275]v.

»plaga potopu« (1): [Niemrot] boiąc ſie plagi potopu drugi raz od Bogá/ rzekł ku drugim: Podźmy nádzyáłaymy cegły á w piecu vpalim/ będzyem wieżę ſtáwić pod ſáme niebo. BielKron 7v.

»potop świata« (4): [nasi kronikarze] piſáli/ Lechá z Cżechem kſiążętá Słowáńſkie/ z Dalmáciey álbo Kárwáciey/ ieſzcże przed národzenim Páná Kryſtuſá w ty kráiny przyść/ [...] á od potopu świátá/ z Iáfetá ſyna Noego wynidź. BielKron 335v, 296; HistRzym 50v; Iam też Pánie namileyſzy [...] Noe on Mąż ſpráwiedliwy Comći był bárzo chętliwy. W on cżas gdym Arkę budował [...] Cżáſu onego wielkiego Potopu świátá wſzytkiego. MWilkHist G.

»wody, woda potopu« = aqua(e) diluvii Vulg, PolAnt (5:1): drzewiey niż wodá potopu zákryłá ziemię [Priusquam unda diluvii operiret terram] ciebiem prziſzłego przeyrzał HistAl L2; Y wſzedł Noe z ſyny ſwemi/ żoná iego y żony ſynow iego ſnim do Korabiá przed wodámi potopu. Leop Gen 7/7, Gen 7/6, 10; Y przydáło ſię dniá śiodmego/ iż wody potopu zálały źiemię. BibRadz Gen 7/10, Gen 7/7.

»potop wod, wodny« = diluvium aquarum PolAnt (2:1): Stánowię tedy ſwe przymierze z wámi/ áby iuż nigdy więcey wſzelkie ćiáło potopem wod [ab aquis diluvii] zátrácone nie było BibRadz Gen 9/11, Gen 6/17; A oto ia náwodzę potop wodny ná ziemię/ ábym wytráćił wſzelkie ćiáło wktorym (ieſt) duch żywotny pod niebem BudBib Gen 6/17.

Wyrażenia przyimkowe określające czas: »(aż) do potopu« (7): Obcowáli nye tylko z mátkámi/ y s ſioſtrámi/ ále y z źwyerzęty/ co wſſythko z oycá á s przodká ſwego Kaimá wybyeráli yáko z yednego wzoru. [...] ktore wſſytki náſládowánia złosći/ trwáły áż do potopu/ ktorym pan Bog zálał á zátopił rodzay ludzki. GliczKsiąż E2v; Bo Iádámowi y potomkom iego nie kazał Pan Bog ieść/ iedno owoce á ziołá: y żaden cżłek ná świećie aſz do potopu mięſa nie iadł. SkarŻyw 271; SkarKaz 314b.

~ Połączenie: »od [kogo a. czego] ... do potopu« (4): Wieki ſwiáthá według piſmá Swiętego/ y Filoná vcżonego Zydá krzcżonego. Od Adámá do potopu było lat 1656. BielKron A6v, A6 [2 r.]; LeovPrzep K2. ~

»od potopu« = a diluvio Miech (16): Ale to prawda iż Szłowaci iakoż od potopu w ziemi im oddzieloney mieſzkaią. MiechGlab 51, **4; Pocżąthek nadawnieyſzy náſz Słowieńſki/ wiemy dobrze według innych/ poſzedł od wtorego świátá/ tho ieſt od potopu/ á oćiec náſz Krześćiáńſki był Iafet ſyn młodſzy Noego BielKron 335, 335v; RejAp 84v.

~ W połączeniu z dokładniejszym określeniem czasu (5): Látá od potopu 1946. Párdilus Kſiążę z Pánnoniey [...] ćiągnął do Mácedoniey z woyſkiem BielKron 296, 110v, 296 [3 r.].

Połączenia: »od potopu aż dotychmiast« (1): wſzytkie narody Słowienſkie iako od potopu aż dotichmiaſt [post diluvium in hanc aetatem] w ſwoich przyrodzonich mieſtczach y kroleſtwach trwaią MiechGlab 50.

»od potopu do [kogo a. czego]« (5): Wiek wtory ſwiátá pocżyna ſie od Noego álbo od potopu do Abrámá/ według Zydow lath 294. według wykłádácżow Bibliey lath 942. BielKron 5v, A6 [2 r.], A6v; LeovPrzep K2. ~

»w potop« (5): A iż yeden [ma być kościoł]/ znáczyło ſye przez on yeden korab Noego/ okrom ktorego w potop nikt nye yeſt záchowan przy żywoćye. KromRozm III E5v; Pan ſam możnoſcyą ſwą y w potop zoſtánye/ Oſiędzye yáko krol ſwe wdzyęcżne myeſſkánye [Vulg Ps 28/10] LubPs G4v; Nie pomogły ná on cżás gory áni ſkáły/ Nie ſkrył ſie nikt w on potop/ gdy wody powſtáły. RejWiz 113; Leop Ps 28/10.

~ W porównaniu (1): A nye opuſćiliſz práwey drogi? gdy ſye od koſćyołá poſpolitego/ o krom ktorego/ yáko krom łodźyey Noego w potop/ yáko piſſe ſwyęty Cypryan/ nikt nye będźye zbáwyon/ odſſczepili? KromRozm I Ev. ~

»przed potopem« = ante diluvium Vulg (20): Leop Hebr 11 arg; Náyduie ſie s piſmá iż przed potopem nigdy deſzcż áni źimá nie bywáłá/ ludzie cżáſy mieli mierne BielKron 5v, Av, 5, 5v [2 r.]; Niechcę ia temu wierzyć/ áby Noe przed Potopem/ Loth przed Sodomſkim vpadkiem/ [...] miał być oſtrzeyſzym/ ſtráſzliwſzym/ y groźnieyſzym Káznodźieią/ nád was teráźnieyſzé Polſkié Káznodźieie OrzQuin Y3; SienLek 5v; A niemnimay (choć było wielé złych ták przed potopem/ iáko y po potopie) áby Pan Bóg niemiáł oſobliwych záwżdy/ co chwalili Imię iego BiałKat 13v, 13v; RejZwierc 261; BudBib I 284b marg; ále potopem P. Bog iuſz napſował powietrzá/ y zdrowia ludziom ſkroćił/ y długi wiek odiął/ iſz nie ták iáko przed potopem po kilku ſet lat żyli SkarŻyw 271, 269; StryjKron 6; LatHar 600; Abowiem iáko we dni one przed potopem iedli y pili/ y żenili ſię y zá mąż dawáli/ áż do onego dniá ktorego wſzedł Noe do korabiá: y nie poználi áż przyſzedł potop/ [...] ták będźie y przyſzćie ſyná człowieczego. WujNT Matth 24/38; SkarKaz 314b.

~ W połączeniu z dokładniejszym określeniem czasu (1): Od Enochá poſzedł Mátuzalem/ ktory był nadłużey żyw miedzy tymi Pátriárchy/ to ieſt 969 lat/ ſiodmego dniá przed potopem pochowan według ſwiętego Ieronima BielKron 4.

W porównaniu (1): Iż ták będzie przed przyſciem iego [Pana Jezusa] iáko przed potopem zá żywotá Noego/ wſzytkich złośći á omylnośći będzie pełen ſwiát. RejAp 68. ~

»po potopie« = post diluvium PolAnt; a diluvio Modrz (28): Po potopye záſię gdy nyeco ludzi było/ złoty wyek był bárzo cżyſty/ gdy ludzye byli ſpráwyedliwi y dobrzy. GliczKsiąż H2v; Y ſtáremu świáthu nie przepuśćił (marg) To ieſt/ iż po potopie ſtał ſię świát iáko nowy. (–) BibRadz 2.Petr 2/5, Gen 9/28, 10/1, 32; Był żyw Noe po potopie 350 lat/ miał wſzytkich lat 950 y vmárł w Pánie Bodze BielKron 6; W Egipćie lud napierwſzy ná świećie powiádáią być po potopie. BielKron 270, 6, 6v, 8, 9, 269, 335; BiałKat 13v; SkarŻyw 271, 272; StryjKron 95 marg; gdy Pan Bog po potopie ludźiom mięſá dozwolił: záraz roſkazał áby krwie bydlęcey nie iedli SkarKaz 314b, 314b; KlonFlis C.

~ W połączeniu z dokładniejszym określeniem czasu [typ: we dwu lat po potopie (3), roku 131 po potopie (2)] (5): BibRadz Gen 11/10; BielKron 7; vrodził ſię [Abraham] ieſzcze zá żywotá Noego w ziemi Cháldeyſkiey w mieśćie Vr/ z oycá Thare/ we dwieśćie dziewięćdzieśiąt y pięć lat po potopie. SkarŻyw [282]; nád brzegámi Pontſkiego álbo czarnego Morzá oſiedli [Sarmatowie] Roku 131. po Potopie/ á od pánowánia Nemrotowego w Babilonie Roku 25. StryjKron 91, 95.

W porównaniu (1): [kacerze] zazdrośćią/ łákomſtwem/ zápaleni/ piérzchliwie zákłádáią fundámentá kácérſtwóm ſwym: ták iáko y po Potopie ludźie Bogu przećiwnie/ piérzchliwie fundámentá zákłádáli/ Wieżę Babel buduiąc OrzQuin I3v.

Wyrażenie: »(wnet) skoro, zaraz po potopie« = ac mox a diluvio Modrz [szyk 2:1] (2:1): Iornandes/ ktory przed lat tyſiącem/ y ſtem piſał Kronikę ſwoię/ ſwiádczy być ięzyk Sławáńſki ſtárodawny/ w tym ſie nie myli/ bo ieſt záraz po potopie Roku 131. według Beroſuſſa. StryjKron 95; ModrzBaz 102; Práwo Boże ná mężoboyce po potopie ſkoro. SkarKaz 315a marg. ~

»w potopie« (1): Bydlętá kthore ſą ſthworzone dla pożytku człowieczego nie zgrzeſzyly/ á przed ſię muſzą czuć ſrogośći ſądu Bożego dla człowieká/ iáko w potopie zá Noego to ſię iáwnie okazáło. BibRadz I 466b marg.

Przen (13): Yeſli kto w korabyu Noego nye będźye/ zginye/ gdy potop pánuye. KromRozm III O4; Pan ná ſwym thronie śiedźiał/ gdy potop świát pſował/ Pan ná ſwym thronie będźie ná wieki krolował. KochPs 40.
a) Niebezpieczeństwo (11):

potop czego (2): Potym Noe rzékl: Tatz [o Maryi wstępującej w niebo] ieſt Archa figurowaná/ przez ktorą koſciol od potopu potępieniá ieſt wybawion. OpecŻyw 184v; O zayſte ta myla panna [...] wſzytek ſzwyath uybauyla ot pothopu ſzmyerczy vyeczney pyekyelney PatKaz II 57.

W tytule utworu Hieronima Powodowskiego (1): Co też y Kśiądz Hieronym Powodowſki/ Kánonik Poznáńſki w ſwoim Korabiu ze wnętrznego potopu opiſał temi ſłowy WerGośc 255.

W połączeniach szeregowych (2): Wrozmáitych onych przygodách y potopách/ y w woynách ná Katholiki/ ſpráwował Biſkupſtwo cżterdzieśći y ſześć lat. SkarŻyw 392, 4.

W przeciwstawieniu: »potop ... brzeg« (1): Bo otárłeś/ Pánie Iezu Chryſte/ wſzelką łzę w ocżách świętych twoich/ [...] Przyſzli z potopu do brzegu/ z wygnánia do oycżyzny/ [...] doſtąpili zakłádu chwały wiekuiſtey LatHar 598.

Zwrot: »potopu uść« [szyk zmienny] (2): Samá tá [jedność kościoła] ieſt łodká w ktorey potopu vchodzą/ w ktorą kto nie wſtąpi/ zátopiony będzie. SkarJedn 2; LatHar 677.
Wyrażenia: »potop duchowny (a. duszny)« [szyk 1:1] (2): SkarŻyw 270; Zoſtáwiłći [Bóg] [...] Kośćioł święty/ w ktorymbyś iáko w korabiu Noego/ vſzedł duchownego potopu LatHar 677.

»wody potopu« (1): A ya przedſię zá rátunkyem cyebye Páná ſwego/ Wyrwanem yeſt zwyelkośći wod potopu ſrogyego. LubPs E.

Szeregi: »potop i nawałności« (1): Nádzieie żadney do zbáwienia mieć nie może/ kto ſię wiednym Korabiu Piotrowym nie wiezie: w ktorym Chryſtus náucża/ [...] y ktorego od potopu y náwáłnośći brońi/ áż do tego cżáſu. SkarJedn 368.

»zguba i potop« (1): [ofiara Chrystusowa] od wiecżney zguby y potopu duſznego/ wybáwić świát y obronic [!] od śmierći wiecżney/ miáłá SkarŻyw 270.

b. W mitologii greckiej: wielka powódź, która nawiedziła Grecję (3): zá ktorego [Deukalijona] panowánia wſzytká Grecya byłá powodzyą opłynęłá/ ták iż wiele ludzi/ miaſt/ y zamkow potopiłá (marg) Potop. (–) BielKron 23v; Tę źiemię [Tessalię] w Attice piſano/ o tey ieſt fábułá Deukálionis o potopie. BielKron 273.
Wyrażenie przyimkowe: »po potopie« (1): Po potopie wiele ludzi odżywił [Deukalijon] ſwoią żywnoſcią/ ktorey był doſyć ná gory nánośił. BielKron 23v.
2. Zatopienie, zatonięcie (9): Tegoż roku [1538] Bárbároſá Numicki Sędzyak popadł wielką ſzkodę przez potop ná brzegu Ambrácyey/ ták iż o dwádzieściá tyſiąc ludzi ſtráćił. BielKron 191v, 453 marg; Proſząc od Antyochá corki iego/ ſądem niepráwem ſtráćiłem był ſzyię/ á chcąc vyść głowy ſtrácenia/ pływáiąc po morzu/ ćierpiałem potop/ A wſzákże tonąc przes was Bogi miłośćiwe byłem wybáwion y poćieſzon. HistRzym 26v.

potop czego (1): A kiedy Morze gra/ thedy [ryby] idą miedzy wełny á więczey poruſzaią morze ku igraniu y ku potopu okrętow. FalZioł IV 31a.

potop czyj [w tym: ai poss (2), G sb [i pron] (1)] (3): Tego cżáſu Ceſárſki potop był iádąc do Afryki BielKron 219v, 191v marg, Llll2v; [Litlanci uciekają z Rusią po sielinie, Potopem ich Brasławskie Jezioro dziś słynie. StryjPocząt 196].

W charakterystycznych połączeniach: potop wielki; potop okrętow; cierpieć potop; potopem [co] stracić (utracić) (2).

[Zwrot: »potopem zginąć«: czterydzieści okrętów pełnych żołnierzów z Niemiec do Prus żeglujących potopem zginęło. StryjPocząt 514.]
Wyrażenie: »potop, jako w potopie na morzu; [potop w wodzie]« (1:1): Raz mu ſię tráfił ieden ktory wſzytkę ſwoię máiętność potopem ná morzu ſtráćił/ ná poły nági. SkarŻyw 98, 206; [Ták Tátárowie więkſzą porażkę od potopu w wodzie niż od Nieprzyiacioł podiąwſzy/ do Hordy ſię wroćili. StryjKron 723].

Synonimy: 1. potopielisko, powodź; 2. zatop.

Cf POTOPA

LW