1.
Gwałtowne wystąpienie wód z naturalnych granic; zalanie wodą;
diluvium, inundatio Vulg, Calep, Cn; eluvio Modrz, Cn; aqua cum impetu fluens, multitudo aquarum PolAnt; abundatio Calep; diluvies, eluvies, exundatio, proluvies, magna vis aquae Cn (84):
Dobryć ieſth Pan/ y poſiláiący w dzień vtrápienia: y wie á zna the co w nim máią nádzieię. A w powodzi przemijáiącey/ ſkonánie vcżyni mieyſcá onego Leop Nah 1/8;
Vmárł potym [papież Agaton] morem/ bo był wielki mor w Rzymie tego cżáſu po záćmieniu ſłońcá y po powodzi. BielKron 166v;
Támże w Micháłowie trzy dni krwáwy deſzcż ſzedł. Rychło pothym byłá taká powodź/ iż wiele miaſth y wſi rzeki záthopiáły z dobytki y z ludźmi BielKron 363v;
Tego też cżáſu był wielki mor s powodźi gdy ſie źiemiá otworzyłá BielKron 415,
3v,
47,
166v,
370,
399v [2 r.],
415,
418v marg;
LeovPrzep b3v;
Nilus śrzód látá powódź czyni Oczko [42]v;
Calag 51a;
CzechEp 103;
Alluvio – Brżegu oderwanie przez powodz, wodniſtok, wodnij zcziek. Calep 54b;
Diluvium – Wylanie wodizbrzegow, powodz. Calep 325a,
10a,
560b;
á rży/ álbo żytá [mają oddawać] małdrów dwádźieśćiá y dwá miáry Poznánſkiéy: w czym iednák ma bydź baczenié in legalibus impedimentis, pogorſzenia/ álbo znácznéy ſzkody przez powódź niezwyczáyną. SarnStat 976,
743;
Powodź mu cżęſta/ zboża nie podlewa/ Y rzeká bliſká brzegow nie podrywa. KlonFlis B4;
Choćia grády potłuką/ choć ſuſza záſzkodźi: Choćia zboże wymoknie dla długiey powodźi: Choćia ſpáśie zły ſąśiad/ oſtátek vkrádnie: Wſzytkiego tego oracż ożáłuie ſnádnie. KlonWor 78;
[A powodź nic innego nie ieſt/ iedno ćiche przyraſtánie. Stądże z powodźią to przybywa/ co ták ćicho przyráſta/ że rozeznáć niemoże/ iáko wiele ná ktory cżás przybędźie. SzczerbSpecSax 485 (Linde),
485].
powodź z czego (3): Thegoż roku powodź byłá wielka z vſtáwicżnych dzdzow/ y zboża ná polu w kopach poraſtáły. BielKron 418v, 415, 423; [Tegoż roku powódź z wylania Wisły taksroga była i Kazimirz i Stradom, miasta przy Krakowie woda zakryła StryjPocząt 527].
W połączeniach szeregowych z nazwami innych klęsk (7): Głody/ mory/ walki/ drżenie zyemie/ zaćmienia ſłonecżne y mieſiącá cżęſte. Komety/ powodzi/ rozboie/ chrobáctwo pánowáć będą. BielKron 136; RejPosWstaw [413]v; bo ktorzi ſię go [nabożeństwa ku Panu Bogu] ſtátecżnie dzierżą/ tych Bog wielkiemi zapłátámi obdarza/ á ktorzi nim gárdzą ábo o nie niedbáią/ tych karze y głodem y morem/ y ogniem y powodziámi/ y woyną y vpadkiem Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 4; WerKaz 295; ArtKanc M5; Gdyż też y przygodá zá káżdym chodźi: iáko woyná/ práwo/ ogień/ powodź/ zły vrodzay/ grad/ chorobá GostGosp 2; SarnStat 1280.
W porównaniach (11): Vmieiętność mądrego/ iáko powodź zbierze á záleie/ á rádá iego iáko ſtudnicá żywotá trwá. Leop Eccli 21/16; Y wynidźieſz á prziydźieſz iáko powodź/ á ſtánieſz ſię iáko obłok ku okryćiu źiemie BibRadz Ez 38/9, Eccli 39/26; Błogoſłáwieńſtwo iego okrywa ziemię iáko rzeká/ á cżyni ią płodną iáko powodz. BudBib Eccli 39/26; Nigdy w swoiey mierze Chćiwość władze nieſtoi: záwżdy/ iáko powodź/ Pomyka ſwoich gránic nieznácżnie/ áż potym Wſzytki polá záleie. KochOdpr Cv; KochPs 132; A ktorym kſztałtem gdy zbiorą z wielkiego dżdżá pothoki/ Siłnym gwałtem ze wſząd zbiorą wnet zárázem potopy: w powodź co ſię więc náwinie/ thák ſię ſádźi ich myślenie/ ná náſze zátrácenie. ArtKanc K15v. Cf »by gwałtowna powodź«, »jako powodź rzeczna«.
Frazy: »wezbrała powodź« (
1):
Káżdy ktory przychodźi do mnie/ [...] Podobny ieſt człowiekowi dom buduiącemu/ ktory wykopał głęboko/ y záłożył fundament ná ſkále. á gdy wezbráłá powodź [inundatione autem facta]/ otrąćiłá ſię rzeká o on dom/ ále go nie mogłá poruſzyć. WujNT Luc 6/48.
»powodź zalała« (1): Roku od národzenia Chriſtuſa Páná 1570. názáiutrz po wſzech Swiętych w nocy/ przyſzłá ták cięſzka á nieſłychána powodź Morſka/ ktora nagle przypadſzy zálałá Ziemie Pomorſkie w dolney Niemieckiey Ziemi StryjKron 26.
Zwrot: »powodzią zatonąć« (1): Kiedy ty chceſz/ wſzytek świát powodźią zátonie/ A kiedy chceſz/ od ogniá/ iáko pióro wſpłonie. KochFr 126.
Wyrażenia: »czasu powodzi« (
3):
BielKron 307v;
Aby ſye Staw nie zerwał. Czáſu Powodźi/ wczás wſzyſtkiemu zábieżeć/ to ieſt/ wodę wywrzéć/ kiedy potrzebá Strum Q3v,
Mv.
»by (a. jako) powodź gwałtowna« [szyk 1:1] (2): Pan ták mowi/ Oto wody ktore idą z Pułnocy ſą iáko powodź gwałtowna [et erunt ut torrens] BibRadz Ier 47/2; JanNKar Cv.
»powodź morska, morza« (1:1): [przodkowie litewscy, pruscy i gotscy] muſieli daley wędrowáć dla powodzi morzá/ przy ktorym mieſzkáli StryjKron 26, 26; [StryjPocząt 47].
»jako powodź rzeczna, w rzekach« (1:1): BibRadz Iob 6/15; Bráćia moi omylili mię iáko potok/ á vpłynęli iáko powodz rzecżna [sicut aqua cum impetu fluens transierit]. BudBib Iob 6/15.
Wyrażenia przyimkowe: »w powodź« (
3):
LibMal 1551/163;
BielKron 363;
ieſli rzeká ma brzeg niſki/ obáwáć ſie trzebá by nie wylałá w powodź/ bárzoby ná tym vtráćiło Woyſko BielSpr 7v;
[Cokolwiek w powodź wodá do roley twoiey przyłączy/ to według práwá wſzem národom poſpolitego/ twoie ieſt. SzczerbSpecSax 485 (Linde)].
»w powodzi« (1): Vrzędnik ma mieć ſtraż ná Wioſnę w powodźi od złodźieyſtwá/ dla ryb/ nietylko w ſtáwiech/ ále y w rybnikách GostGosp 100.
Przen (14):
Y my ná okázyą muśim ſye gotowáć. Muśim? czy rádźi czynim? tuſzę rychléy temu Vwierzyſz/ że to człowiek przyrodzeniu ſwemu Nie czyni k wóli: ále powodźią porwány Płynie/ tám gdźie go nioſą pieniſté báłwány. KochMarsz 153;
[o rybie zwanej pompiłus] A niż ſię z morzá nád wodę wydźwignie/ Napierwey z ſiebie powodź precż wyżygnie/ A gdy ſię vlży ſtroi dźiwne cudá/ Oná obłudá. KlonFlis E3v;
SzarzRyt C4.
W porównaniu (1): Tegoż czáſu Xiążętá Ruſkie [...] z mocą woyſk ſwoich do Zięmie Sendomirſkiey na xtałt byſtrey Rzeki powodzią co ſie náwinie pobieráiący wtárgnęli StryjKron 375.
a)
Niebezpieczeństwo, nieszczęście (10):
Spuść rękę ſwą/ wyrwi mię z powodźi ſtráſzliwych/ Wyrwi mię z ręku nielutośćiwych Nieznáiomego ludu KochPs 209.
powodź czego (5): Wyrwi mię z błót/ wybáẃ mię z ręku niepobożnych/ Nie day mi tonąć w powódź rzék możnych. KochPs 100. Cf »powodź wod«, »wod piekielnych powodź«.
Frazy: »powodź porwała« (
1):
Ratuy mię pánie: bo złych przygód nawáłnośći Sięgáią we mnie oſtátnich kośći. Topię ſye w ſrogim błoćie/ powódź mię porwáłá/ Y ſzalonémi wełny záláłá. KochPs 99.
»powodź zalała« (1): KochPs 99 cf »powodź porwała«.
Wyrażenia: »bojowe powodzi« =
bitwa (
1):
Z myśli ſwéy hárdéy byli do gruntu zniſzczéni/ Y w boiowych powodźiách z głową ponurzéni. KochProp 6.
»powodź bystra« (1): Miłośierną rękę ſwoię z wyſoká śćiągnął/ A mnie z pośrzodká powodźi byſtrych wyćiągnął. Wyrwał mię z nieprzyiaćielſkich rąk niepobożnych KochPs 24.
»gwałt powodzi« (1): A toſz ieſt groblá [którą zastawił Chrystus przez swoją krew] odemnie przerwána/ ktorá mię przedtem od gwałtu powodźi a wyléwániá okrutnego/ ſzczyciła MurzHist L2.
»powodź wod (wielkich)« (3): Verumtum in diluvio aquarum multarum ad eum non approximabunt. A wſzakoż oni ktorzy ſą w powodzi wod wielkich położeni/ k niemu ſie nie przybliżą. (koment.) w powodzi wod) to ieſt w żądzach nierządnych WróbŻołt 31/6; LatHar 161.
»wod piekielnych powodź« (1): Iuż mię byłá ſroga zewſząd śmierć otoczyłá/ Iuż mię byłá wód piekielnych powódź ſtrwożyłá KochPs 23.
Szereg: »powodź a wylewanie« (1): MurzHist L2 cf »gwałt powodzi«.
a.
bibl. Potop zesłany przez Boga jako kara za grzechy (12):
á gdzye zyemię ſuchą nápirwey po powodzi ludzki narod widzyał tám bieżał ták ludzye iáko źwirzętá. BielKron 9,
4v,
8v;
Iako Noemu było ſześć ſet lat gdy powodź vſtáłá: ták ſześć ſet lat ma być/ od cżáſu Ezáiaſzá Proroká áż do Meſyaſzá CzechRozm 166.
[W porównaniu: áby iuż nie miał Pan ná ſąd przyść karáć/ thák iáko ſkarał powodzią pirwſzy ſwiát y Sodomę ogniem Siárcżánym GilPos [1]v.]
Fraza: »powodź zatopiła; powodzią zatopić« (1;1): GliczKsiąż H2v; A kto wié ieſli nie wrócą ſye ony Nieſczęſné czáſy/ kiedy powódź byłá Swiát zátopiłá KochPieś 31.
Zwrot: »powodzią zalać« (1): Dla ktorey złosći Pan ktory ná roſkoſz yedzye/ y złosći nye rad widzi/ ony ludzye w rzemyęſlach ſubtelne/ powodzią zálał y záthopił. GliczKsiąż H2v.
Wyrażenie: »plaga powodzi« (6): Kaimow ſiodmy potomek był Lámech/ á Lámech miał ze [dw]u żon potomkow 77. wſzyſcy przez plagę powodzi zginęli. BielKron 3v; NOách álbo Noe máiąc iuż ſześć ſet lat/ według roſkazánia á obiáwienia Páńſkiego/ [...] przez then cżás plagi powodzi wielkiey/ wſiadł w okręt z żoną y s ſyny y z żonami ich. BielKron 4v; IAko ieſt wiek pierwſzy plagą powodzi ſkarány od Bogá prze ludzkie wyſtępki/ ieſth rzecż thym wiádoma/ kthorzy dowćipem ſwym obacżáią álbo ſie dowiáduią przemiennośći przeſzłych cżáſow. BielKron 296, 5, 5v, 466v.
b.
W mitologii greckiej: potop, który nawiedził i zniszczył Grecję (2):
Zwroty: »powodzią opłynąć« (
1):
zá ktorego [Deukalijona] panowánia wſzytká Grecya byłá powodzyą opłynęłá/ ták iż wiele ludzi/ miaſt/ y zamkow potopiłá BielKron 23v.
»polać powodzią« (1): Neptun rozgniewał ſie y polał powodzyą wſzytkę krainę Atteńſką BielKron 27.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}