Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [POZBYT]

Następne hasło: POZDABIAĆ »

POZBYWAĆ (24) vb impf i [pf]

impf [w znacz. I.], [pf [w znacz. II.]]

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	pozbywać
praes
	sg	pl
1	pozbywåm	pozbywåmy
3	pozbywå	pozbywają

praet
	sg		pl
2	m		m pers	-ście pozbywali
3	m	pozbywåł	m pers
3	f	pozbywała	m an

inf pozbywać (3). ◊ praes 1 sg pozbywåm (1). ◊ 3 sg pozbywå (6). ◊ 1 pl pozbywåmy (3). ◊ 3 pl pozbywają (8). ◊ praet 3 sg m pozbywåł (1). f pozbywała (1). ◊ [2 pl m pers -ście pozbywali.] ◊ part praes act pozbywając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu s.v. pozbyć.

Znaczenia

I. impf Przestawać mieć coś lub ulegać czemuś (24)
- a. O sprawach lub osobach niepożądanych: uwalniać się (15)
  - α. O chorobach i przypadłościach: likwidować, usuwać (11)
    - αα. Wydalać z organizmu (2)
  - β. Wypędzać, wyrzucać (1)
- b. O sprawach lub osobach pożądanych: tracić, zostawać pozbawionym (9)
  - α. O roślinach (1)
II. [pf Stracić (o wielu)]

I. impf Przestawać mieć coś lub ulegać czemuś [kogo, czego] (24):

a. O sprawach lub osobach niepożądanych: uwalniać się; defungi, perfungi Cn (15): Wſze śię ſtworzenie śmieie/ k śile śię wracáiąc/ ktore źimie mdleie, śiłę vtrácáiąc/ Záłośći pozbywa/ gdy thák odnowienia przez Kryſtá nábywa. ArtKanc F4.

pozbywać przez co (1): WysKaz 27 cf Zwrot.

pozbywać czym (1): wieſczek Ithakowi/ gdy rótę wydawał/ Bogów ſrogich wzywáiąc/ dźiéćię ná śmierć zdawał/ Dźiéćię ſámo ſkoczyło/ kóńcá nie czekáiąc/ A bezecnégo ludu śmierćią pozbywáiąc. GórnTroas 71.

Zwrot: »grzechow pozbywać« (1): ſą rozmáite pośrzodki przez ktore/ tey vſtáwicżney Duſznej choroby/ to ieſt grzechow powſzednich pozbywamy. WysKaz 27.

α. O chorobach i przypadłościach: likwidować, usuwać (11): FalZioł II 23; O niedoſtátkoch vſznych/ iáko tych pozbywáć SienLek 70v; Theż od káſzlu niektorzy żółtek iáiowy całkiem połykáią/ á pozbywáią go SienLek 84v, 51, 160v, S[ss]2v; [ci] co wóle wgárdlech/ iáko gáydy noſzą/ [...] tę wodę pijąc/ guzów ták ſzpetnych/ kſtałt człowieczy pſuiących/ częſto pozbywáią Oczko 23.

W charakterystycznych połączeniach: pozbywać bolu, guzow, kaszlu, niedostatkow usznych, powietrza, złego; pozbywać często, znamienicie (2).

Zwrot:»pozbywać choroby, niemocy« [szyk zmienny] (1:1): tymi purgacijami [tj. biegunką] ſiła niecżyſtoſci iadowithych odchodzi/ z kąd pothym cżłowiek w długiem zdrowiu trwa/ á niemoczy pozbywa. FalZioł V 83, V 69v.

αα. Wydalać z organizmu (2): Roſomak źwierzę [...] co gwałtownie żárł/ gwałtownie z śiebie wyćiſka: potym ſię wnet do onego śćierwu wroći/ á nieprzeſtawa ſię obżyráć/ y záśię tego/ iákom powiedźiał/ pozbywáć/ áż wſzytek on śćierw pożrze. ModrzBaz 52.

pozbywać przez co (1): Ale iż ſye potowi s trudna kto bronić ma/ gdyż przezeń/ pozbywa ćiáło zbythnich wilgośći/ przeto y owſzém ten co ſye poćić niemoże/ o thym ſye ſtáráć ma/ áby ſye pod czás poćić mogł SienLek 136v.

β. Wypędzać, wyrzucać (1): [psica do drugiej psice z płaczem mówiła] Gdy mię ná źimę wypędziſz/ Ze wſzemi dziećmi mię zgubiſz. Goſpodyni ácż z ćięſzkośćią/ Oſtáwiłá one gośćią: A gdy záś wioſná náſtáłá/ Iuż iey nagle pozbywáłá. BierEz M3.

b. O sprawach lub osobach pożądanych: tracić, zostawać pozbawionym; amittere Cn (9): Daru Bożego kto pozbywa. WujJud Ll8, 210 marg; [Niemcy trawią czas na gadkach] raz o żonách kápłańſkich/ ieſliż ie mieć máią: y ták ſzukáiąc ſwym kápłanóm źón [lege: żon] nowych/ ſámi ſwych ſtárych z dźiećmi/ y z máiętnośćią wſzyſtką pozbywáią. OrzJan 129; LEſzko kroleſtwá po dwákroć pozbywał, W ktorym go Mieczyſław chytrze podchwytywał. KlonKr D2v; Przełożeni Krześćiáńſcy [...] dogadzáiąc cżeſtnemu pánowániu ſwemu/ Sekt rozlicznych dopuſzcżáią: w tym ſię nie bacżąc/ iż tym rządzenia Boſkiego nád ſobą pozbywáią PowodPr 40.

W przeciwstawieniu: »dostawać ... pozbywać« (1): Abowiem hic vita vel acquiritur vel amittitur: iáko ieden z ſtárych/ á dobrze powiedźiał: Tu żywotá y doſtawamy/ y go tu też pozbywamy. CzechEp 325.

Zwrot: »żywota pozbywać« (2): Tákieżći y ia żáłość mam/ Iże żywotá pozbywam: Nie od ludzi ſpráwiedliwych/ Ale od zdradziec fáłſzywych BierEz Hv; CzechEp 325.

Szereg: »utracać, pozbywać« (1): Abowiem ktory ſię kocha w opilſtwie/ nie tylko żeby grzechu nie miał cżynić: ále ſám ieſt grzechem [...]. Zá ktorym brzydźi ſię námi Pan Bog/ [...] łáſkę vtracamy/ chwáły pozbywamy/ y wpadamy w wiekuiſte zátrácenie. WerGośc 204.

α. O roślinach (1): Korzenie niedobre/ co gorzkie/ iáko Cebulá/ por/ Czoſnek/ Rzepá y inne korzenie: á wſzakoż gdy ie vwárzy/ złego ſoku pozbywaią SienLek 8v.

II. [pf Stracić (o wielu):

Zwrot: »głow nie pozbywać« = nie stracić życia: Y wy dziś będźiecie weseli, Zeście głów nie pozbywali. DramStp I 643.]

Synonimy: I.a.β. wyganiać, wypędzać; b. tracić, utracać; II. stracić.

Formacje współrdzenne cf 1.BYĆ.