Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POŻAR

Następne hasło: POŻARNICE »

POŻARCIE (21) sb n

o oraz a jasne; e z tekstów nie oznaczających é oraz -é.

Fleksja

	sg
N	pożarci(e)
G	pożarciå
D	pożarciu
A	pożarci(e)
I	pożarci(e)m, pożarcim
L	pożarciu

sg N pożarci(e) (1). ◊ G pożarciå (3). ◊ D pożarciu (8). ◊ A pożarci(e) (4). ◊ I pożarci(e)m (2), BudBib, SkarKaz, pożarcim (1) CzechEp. ◊ L pożarciu (2).

Składnia przydawki dopełniającej równoznacznej z dopełnieniem sprawcy: pożarcie od kogo, od czego (żywotne) (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „pożrzeć” (20)
- 1. Łapczywe zjedzenie, też połknięcie (9)
  - a. O zwierzętach (zazwyczaj po uśmierceniu ofiary) (8)
    - Przen (2)
- 2. Ugryzienie (1)
- 3. W znaczeniach przenośnych (10)
  - a. Zniszczenie, unicestwienie; doprowadzenie do zguby (7)
    - α. Fizyczne (4)
    - β. Pod innym względem (3)
      - αα. O szatanie (1)
  - b. Zabranie, zagarnięcie przemocą (3)
II. Pokarm; przen (1)

I. Rzeczownik od „pożrzeć” (20):

1. Łapczywe zjedzenie, też połknięcie; devoratio Mącz, PolAnt, Cn; abligurritio, actus degluttiendi a. devorandi Cn (9): Devoratio, Pożárcie/ żarłoctwo. Mącz 507d.

a. O zwierzętach (zazwyczaj po uśmierceniu ofiary) (8):

pożarcie czyje (1): Ktorego [Mesjasza] też y Ionaſz ſwym od Wielorybá pożárćim/ y trzećiego dniá z niego wyrzygnienim/ był figurą CzechEp 300.

Zwrot: »ku pożarciu, na pożarcie (po)dać; podany, poruczony ku pożarciu« = ad devorandum dare PolAnt [szyk zmienny] (2:1;1:1): Podam ćię ku pożarćiu ptakom latáiącym/ y tym co pierze máią ná ſobie/ y źwierzętom polnym. BibRadz Ez 39/4; wypuśćił Nepthunus bog morſki Wielorybá z wody ná zyemię/ ktory ludzi pożyrał y zárażał párą morową. Pytáli bogá Apoliná o tę pokuſę/ powiedzyał iż to gniew Nepthunow o nie ſpełnienie obietnice/ á ták będzye długo poki mu nie dádzą ktorego dzyecięciá krolewſkiego ku pożárciu BielKron 54; CzechRozm 230; SkarJedn 4; Y oznaymił Iuſtinus Ceſarzowi o nie zwyćiężoney ſtátecżnośći iey [św. Martyny]. A on ią záſię Lwowi ſrogiemu ná pożárćie podáć kazał. SkarŻyw 21.

Przen (2):

Wyrażenie: »podany ku pożarciu« (2): Zywę ia/ mowi Pan Bog/ przeto iż trzodá moiá ieſt podána ná łup/ á owce moie ku pożárciu wſzythkim źwierzętom polnym BibRadz Ez 34/8, Ez 34/5.

2. Ugryzienie [czyje] (1): Anyół Boży hámował Báláámá od złorzeczenia ludu Izráelſkiemu: [...] tákże y Tobiaſzá od pożárćia rybiego obronił BiałKat 78v.

3. W znaczeniach przenośnych (10):

a. Zniszczenie, unicestwienie; doprowadzenie do zguby [kogo, czego (4)] (7):

α. Fizyczne (4):

pożarcie kogo, czego (2): ná pożárcie ciał ludzkich oſtry miecż náſtroię/ We krwi ſrogich okrutnikow zyemiá tu opłynie LubPs gg6; SkarKaz )(2v.

W połączeniu szeregowym (1): Groźiłem im [senatowi i rycerstwu]/ iákoś roſkazał/ gniewem twoim/ zgubą y pożárćiem ich od nieprzyiaćioł/ y ſpuſtoſzenim y przenieśienim kroleſtwá ich do innych narodow. SkarKaz )(2v.

W porównaniach (2): Dediſti nos tanq[uam] oves eſcarum: et in gentibus diſperſiſti nos. Dałes nas nieprzijacielom naſzym iako owce na pożarcie á miedzy pogańſtwo roſproſzyłes nas. WróbŻołt 43/12; BudBib Ez 15/6.

Zwrot: »dać na pożarcie« (2): WróbŻołt 43/12; Przeto ták mowi Adonái Iehowá/ Iáko winne drzewo miedzy drzewem leśnym/ ktorem dał do ogniá ná pożárćie [quod dedi igni ad consumendum]/ tákem dał obywátele Ieruſzalimſkie. BudBib Ez 15/6.

β. Pod innym względem (3):

pożarcie kogo (1): BibRadz I 198c marg cf Szereg.

pożarcie czyje (1): Kátolicy [...] złożyli Concilium Florenckie: chcąc odſzcżepieńſtwo Greckie y Ormiáńſkie od oſtátniego pożárćia tego Tyránná [tj. Julianusa] wychwyćić. PowodPr 32.

Szereg: »strawa i pożarcie« (1): Ten ogień ktory ſpadł z niebá/ známienuie nam prawdźiwy ogień niebieſki duchá Boże^go zſtępuiący do ſerc náſzych ku ſtráwie y ku pożárćiu ſtárego náſzego Adámá z iego pożądliwoſćiámi BibRadz I 198c marg.

αα. O szatanie (1):

Zwrot: »podać ku pożarciu« (1): á nigdy niechcze [Pan] zginienia twego/ á niechce cie podáć ku pożárciu onemu ſrogiemu wilkowi cżártowi ſproſnemu/ owſzem z rádoſcią cżeka náwrócenia twego. RejPos 196.

b. Zabranie, zagarnięcie przemocą; vorago JanStat [czego] (3): GDyż w wyćiągániu álbo pożárćiu lichw ieſt nienáſycona żądza/ á w wyćiſkániu pieniędzy niektórzy miáry nie máią. SarnStat 259 [idem] 696.

W porównaniu (1): A pánowie lichwiarze co z nim hándlowáli Y nieináczey iedno iáko głodni krucy Do śćierwu zbieżeli ſię, do pożárćia moiey Vbogiey máiętności CiekPotr 89.

II. Pokarm; przen (1):

Wyrażenie: »pożarcie ognia« (1): Bo káżda bitwá boiownikow (bywa) ſporuſzeniem/ y z vkrwáwieniem odzienia we krwi (lecż tá bitwá) będzie ſpaleniem y pożárćiem ogniá [et erit ad combustionem cibus ignis] BudBib Is 9/5.

Synonim: I.1. zjedzenie.

Cf POŻRZEĆ, POŻRZENIE