[zaloguj się]
[pdf]

RTĘĆ (13) sb f

rtęć (9), trtęć (4), [ktęć (?)]; rtęć Mymer1, BartBydg, FalZioł (5), Mącz, BielSat; trtęć SienLek (4).

Fleksja
sg
N rtęć
G rtęci
A trtęć
I rtęcią

sg N rtęć (5). ◊ G rtęci (6). ◊ A trtęć (1). ◊ I rtęcią (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.: rtęć, trtęć.

Pierwiastek chemiczny, metal o barwie srebrzystej, ciekły w temperaturze pokojowej, wykorzystywany w medycynie i alchemii, tzw. żywe srebro, merkuriusz; argentum vivum Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; hydrargyrum Cn (13): Mymer1 5v; BartBydg 13b; Wilgotne rzecży cżwartego ſtopnia ſą iadowite/ vmartwiaiącze/ zaduſzaiącze, Iako ſą bdły á zwłaſzcża Grzyby, Opium, Rtęć. FalZioł *8; Albo weźmi miodu/ á vſmaż trthęći w nim/ thęż [koniowi] máść mu ná ięzyk przykłáday w ránę álbo częſto pomázuy [...]: od tegoć ſye kurdźiél y inne ſkázy ná ięzyku goią. SienLek 169; Gdyby ſtrzałá álbo nieco inégo w koniu zoſtało/ vtłucz trtęć co nalepiéy z ſádłem ſtárym/ á to ná ránę przykłáday SienLek 184v, 173, 181; BielSat Cv; [argentum vivum zyve Srzebro i⟨d est⟩ Mercurialis kthancz ReuchlinBartBydg c7; Volck Yyyv; SienHerb C#2c, E3#d; StatorGramm C2; UrzędowHerb 395b, 399b].
Wyrażenia: »rtęć (u)morzona; [trtęci morzenie]« = rtęć zmieszana ze smalcem wieprzowym lub śliną i popiołem (3): Piſzą też iż arſemk [!] z rtęcią vmorzoną/ wſzy traci gdy ſtym chuſty piorą. FalZioł IV 16c; Naprzod wezmi rtęci vmorzoney/ hałunu ſtartego, rowno dwie dragmie FalZioł V 110v, V 110v; [Trtęći morzenia obycżay SienHerb #2c, 505a].

[»palona trtęć; trtęci palenie«: wzburzona ogniem/ álbo palona trtęć. SienHerb L4c#; Trtęći palenia nauká SienHerb C#2c.]

Szereg: »rtęć, (albo) żywe srebro« [szyk 1:1] (2): Też Mercurius ſublimatus/ to ieſt rtęć albo żywe ſrebro: przyprawione/ toż vcżyni [tj. wysuszy ranę]. FalZioł V 101v; Mącz 15d; [SienHerb E3#d; UrzędowHerb 398a].

Synonimy: merkuryjusz, »żywe srebro«.

ECB