Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RUCHAJĄCY SIĘ

Następne hasło: [RUCHANY] »

RUCHANIE (20) sb n

a jasne; e z tekstów nieoznaczających é oraz -é lub oznaczających niekonsekwentnie.

Fleksja

	sg
N	ruchani(e)
G	ruchani(a)
D	ruchaniu
A	ruchani(e)
L	ruchaniu

sg N ruchani(e) (7). ◊ G ruchani(a) (4). ◊ D ruchaniu (1). ◊ A ruchani(e) (2). ◊ L ruchaniu (6).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI i XVIII w. s.v. ruchać się; ponadto w objaśnieniu s.v. rucho.

Znaczenia

Rzeczownik od „ruchać się” (20)
- 1. Wykonywanie ruchów, poruszanie się (też o obiektach niemogących samoistnie się poruszać) (19)
  - a. O istotach żywych (9)
    - α. O ciałach po zmartwychwstaniu (1)
  - b. O częściach ciała (2)
  - c. O żyłach: pulsowanie (4)
  - d. O zębach: chwianie się (2)
  - e. O obiekcie fizycznym: unoszenie się, drganie (1)
- 2. Możliwość wykonywania ruchów (1)

Rzeczownik od „ruchać się” (20):

1. Wykonywanie ruchów, poruszanie się (też o obiektach niemogących samoistnie się poruszać); mobilitas Mącz; palpitatio Calep (19): Palpitatio, Levis et frequens motus cordis, et aliarum partium – Drganie, ruchanie czeſtwe [lege: czerstwe]. Calep [749]a.

a. O istotach żywych (9): Cżemu ramiona ſą okągłe [!] (–) Bowiem okrągła figura ieſt naſłuſznieyſza ku obrotu y ruſzaniu, aby tedy cżłowiek był ku wſzelkiemu ruchaniu prędſzy [...] przeto iemu nathura cżłonki dała takowe. GlabGad D2, G3v, L.

Zwrot: »być w ruchaniu« (1): Cżemu koſć v pierſi ptaſzich i[e]ſt oſtra. (–) Bowiem one ſą w vſtawicżnim ruchaniu, tam y ſam po powietrzu ſie mieſzaiąc. GlabGad D5v.

Wyrażenie: »ruchanie ciała« [szyk 2:1] (3): Przydawa ſie też odchodzenie [płodu] z wielkiego ruchania ciała, Iako gdi brzemienne/ albo barzo robiącz/ albo zbytnie ſkacżącz ruſzaią ſie. FalZioł V 31 [idem [SpiczZioł]]; GlabGad P7v; wodá nietylko wielkiémi meatámi/ ále y przez ſkórę/ czyſzcząc wſzyſtki żyły/ plugáſtwá rózné zſobą wywodźiłá/ to co y gwáiak/ álbo ſalſa czyni iedno że gwáiak ná łożu/ á wodá tá wchodzeniu [lege: w chodzeniu] á ćiałá ruchániu Oczko 19v; [SpiczZioł 182a (Linde s.v. ruchać się)].

Szereg: »ruchanie i obracanie« (1): bowiem przez [= bez] nich [stawów] nie byłoby ruchanie y też obracżanie doſtatecżne ani robota. GlabGad D8v.

α. O ciałach po zmartwychwstaniu (1): Z tym dárem [jasności] ieſt on trzeći dar złącżony/ ktory Wártkośćią álbo Chybkośćią zową: zá ktorą od tego brzemieniá ktore teraz nośi/ ćiáło wyzwolone będźie/ y bárzo chybkie ná ktorąkolwiek ſtronę duſzá będźie chćiáłá/ ták śie rucháć może/ iż nic prędſzego nád ono ruchánie być niemoże KuczbKat 95.

b. O częściach ciała (2): FalZioł IV 45c; ktore [żyłki] zciągaią vſi á nie dopuſzcżaią im ruchania GlabGad B8v.

c. O żyłach: pulsowanie [czego] (4): Abowiem wedle cżworakiey wilkoſci/ cżworako ſie mieni ſerdecżney żyły ruchanie. FalZioł V 12v, V 12v.

Szereg: »tępanie a ruchanie« (2): Przytym miey wielką bacżnoſć na tępanie á ruchanie żyły. FalZioł V 12v, V 12.

d. O zębach: chwianie się; labefactatio Mącz [czego] (2): dentium mobilitates, Ruchánie zębow. Mącz [234]a, 180b.

e. O obiekcie fizycznym: unoszenie się, drganie (1): Przeto tym [kobietom] kthoryn [lege: ktorym] ſie zádawi [macica]/ duſzenie tákowe przychodźi/ iż zá martwe pod czás vpadáią: kthorym gdy czechráną báwełnę/ álbo gęśi mech ná vſtá włożą/ ledwo ſye po ruchániu [tego puchu]/ żywotá w nich dobádáią: ábowiem iácy przez tho poznáć iż ieſzcze żywie. SienLek 115v.

2. Możliwość wykonywania ruchów (1): Mobilitas, Poruſzenie/ nieſtałośc/ ruchánie Mącz [234]a.

[Szereg: »czucie i ruchanie«: Nieinácżey iáko w ciele żywiącym Duch obżywiáiący z głowy przez żyły sſtępuie w drugie cżłonki kthore między ſobą ſą ſpoione/ á káżdemu z oſobná cżucie y ruchánie/ według káżdego ſpoſobnośći álbo władze y vcżynnośći przywłaſzcżone/ vſługuią y vdzieláią GilPos 289v.]

Synonim: 1.d. chwianie.

Cf NIERUCHANIE, 1. RUCH, RUCHAĆ SIĘ, RUSZANIE

ALKa, MN