[zaloguj się]
[pdf]

PROSZEK (23) sb m

-ó- (3), -o- (2); -ó- Oczko; -o- MurzNT; -ó- : -o- Mącz (2:1); e jasne.

Fleksja
sg pl
N prószek prószki
G prószku prószk(o)w
D prószkowi
A prószek prószki
I prószki(e)m

sg N prószek (7). ◊ G prószku (2) Leop, GórnDworz, prószka (1) GliczKsiąż. ◊ D prószkowi (1). ◊ A prószek (2). ◊ I prószki(e)m (2). ◊ pl N prószki (5). ◊ G prószk(o)w (1). ◊ A prószki (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVIII w.

Dem. od „proch” ‘sypka substancja’; pulvisculus Mącz, Calep, Cn (23): Pulvisculus, Próſzek. Mącz 331b; Calep [875]b.
Fraza: »proszek padnie« (1): Pan pochodźiwſzy przez dźień w ſzáćie/ iuż wioteſzką Zowie/ ſuknią choć nową/ á iuż nie Bekieſzką. Sáfiian nie Sáfiian iuż názáiutrz będźie: Ledwo nań proſzek pádnie ábo muchá śiędźie. KlonWor 56.
Przen (4):
Fraza: »proszek upadnie« (1): [rodzice przesadnie chroniąc dziecko] Wten cżás żadnego proſzká nań vpásć nie rádziby. GliczKsiąż E4.
a) Człowiek jako istota nic nieznacząca wobec Boga (1):
Wyrażenie: »proszek nikczemny« (1): Dźiękuię tobie [Boże]/ żeś mię/ proſzek nikcżemny/ racżył przez kąpiel Chrztu S. od grzechu pierworodnego ocżyśćić LatHar 566.
b) Grzech (1):
Wyrażenia: »proszek grzechowy« (1): Toć to on kośćioł Sálomonow [tj. Panna Maryja]/ w ktorym młotá áni śiekiery nigdy ſłycháć nie było: przewiekuiśćie nienáruſzone pánieńſtwo iey: y nigdy namnieyſzym proſzkiem grzechowym nieprzypruſzoną świętą duſzę iey. LatHar 477.

»namniejszy proszek« (1): LatHar 477 cf »proszek grzechowy«.

»proszkiem przypruszony« (1): LatHar 477 cf »proszek grzechowy«.

c) Drobna niedoskonałość (1):
Zwrot: »proszkiem się przykurzyć« (1): iedno iż niektore [prace pisarzów i tłumaczów modlitw]/ niepewnemi odpuſty/ drugie opácznym nabożeńſtwem/ y inſzym drobnieyſzym proſzkiem nieco ſię przykurzyły LatHar +5.
Wyrażenie: »drobniejszy proszek« (1): LatHar +5 cf Zwrot.
a. Pojedyncza drobna cząsteczka, zwłaszcza unosząca się w powietrzu lub pływająca w czymś; atomus (athomos) BartBydg, Mącz, Cn; festuca Mącz, Cn; mica Calep; corpusculum, parvissimum corpus Cn (15): Atomus, dr. corpus indivisibile propter sui parvitatem, proszhek BartBydg 16; Też thaka vrina á zwłaſzcża iaſna/ w kthorey miegczą ſie proſzki na wzrzaſt onych ktore w promienioch ſlonecżnych widamy. Znamionuie Artetikę FalZioł V 3, V 10v, 11; Athomos, Latine insecabilis, [...] Ták máła rzecz którey nie może ná dwie częśći rozdwoyić/ yako ſą próſzki które ſie w promieniách ſłonecznych vkázuyą. Mącz 19b, 125b; Oczko 5; Calep 660a.

W porównaniach (2): Też vrina cżyrwona/ iaſna/ maiąca w ſobie próſzki na podobieńſtwo tych ktore w ſlonczu widamy. FalZioł V 5v, V 2v.

Wyrażenia: »najmniejszy proszek« (1): muśi Dworzánin/ nigdy około pocżćiwośći białychgłow nie ſzermowáć/ bo to/ iáko oko/ naymnieyſzego proſzku nie ćirpi. GórnDworz T8v.

»subtelne proszki« (2): Tu maſz wiedziecz czo znamionuią Atomoſe reſoluciones/ tho ieſt ſubtelne barzo proſzki: iakoby napodobieńſtwo onych ktore w ſlonecznych promienioch widamy. FalZioł V 11, V 11.

Szereg: »proszek abo paździorko« (1): śiánko abo zdźiebłko To téſz oboie znaczy słowo gréckié. Poſpolicie mowią proſzek abo paśdźiórko. MurzNT 26 marg.
Przen (1):

W przeciwstawieniach nawiązujących do przysłowia biblijnego: »proszek ... bierzmo, [tram]« (1): RejPos 172v; [i ſami ſiebie potępiámy [...]/ gdy tak ſwowolnie inſzé ſądzięmy krom roſkázánia pańſkiégo i oſtro widząc w inſzych proſzek a w ſobie tramu niebacząc MurzNT 27 (Linde)].

Szereg: »proszek abo paździorko«: iż my vbodzy żebracy iego [Boga] gmerzemy w ocżoch ſwoich/ á w ocżoch bliźnich ſwoich vpátruiąc proſzek ábo páździorko iákie ieden v drugiego: á tego nie bacżymy/ iáko złośći náſze [...]/ iáko bierzmá wyglądáią z ocżu náſzych RejPos 172v.
b. Złoty piasek (1): Iáko thy [Ezdraszu] będzieſz pythał źiemię/ á powiec thobie/ żeć doda źiemię dáleko więcey z kthorey by był gárniec/ á throchę proſſku/ z kthorego bywa złoto [parvum autem pulverem unde aurum fit]: thákći ſą y vcżynki ninieyſſego wieku. Leop 4.Esdr 8/2.

Synonim: b. piasek.

KO