[zaloguj się]
[pdf]

1. RUSKI (858) ai

ruski (858), [roski].

Fleksja
sg
mNruski fNruskå, rusk(a) nNruskié
Gruskiégo Gruskiéj Gruskiégo
Druskiému Druskiéj Druskiému
Aruskiégo, ruski Aruską Aruskié
Iruskim, ruski(e)m Iruską Iruskim
Lruskim Lruskiéj Lruskim, ruski(e)m
Vruski V V
pl
N m pers ruscy
subst ruskié, ruskijé
G ruskich
D ruskim
A m pers ruski(e)
subst ruskié
I m ruskimi, ruski(e)mi
f ruskimi, ruski(e)mi
n ruski(e)mi, ruskimi
L ruskich
inne formy
skostn sg n D - po rusku

sg m N ruski (84). ◊ G ruskiégo (41); -égo (8), -(e)go (33). ◊ D ruskiému (20); -ému (4), -emu (1), (e)mu (15); -ému MurzNT, PudłFr; -ému : -emu SarnStat (2:1). ◊ A ruskiégo (6), ruski (6); -égo (2), -(e)go (4). ◊ I ruskim (21), ruski(e)m (3); -(e)m LibLeg, PaprUp; -im : -(e)m MiechGlab (1:1). ◊ L ruskim (6). ◊ V ruski (26). ◊ f N ruskå (13), rusk(a) (13). ◊ G ruskiéj (57); -éj (25), -ej (1), -(e)j (31); -éj : -ej SarnStat (24:1). ◊ D ruskiéj (5); -éj (2), -(e)j (3). ◊ A ruską (27). ◊ I ruską (4). ◊ L ruskiéj (12); -éj (3), -(e)j (9). ◊ n N ruskié (26); -é (6), -(e) (20). ◊ G ruskiégo (34); -égo (15), -(e)go (19). ◊ D ruskiému (3); -ému (1), -(e)mu (2). ◊ A ruskié (16); -é (2), -(e) (14). ◊ I ruskim (18). ◊ L ruskim SkarJedn (3), ruski(e)m (1) ComCrac. ◊ pl N m pers ruscy (16). subst ruskié (79), ruskijé (1) PaprUp; -é (2), -e (1), -(e) (77); -é : -e SarnStat (1:1). ◊ G ruskich (158). ◊ D ruskim (15). ◊ A m pers ruski(e) (10). subst ruskié (69); -é (6), -(e) (63). ◊ I m ruskimi (3), ruski(e)mi (2); -imi StryjKron (2); -(e)mi OrzQuin; -imi : -(e)mi SkarJedn (1:1). f ruskimi StryjKron (3), ruski(e)mi (2) MiechGlab, BielKron. n ruski(e)mi (3), ruskimi (2); -(e)mi BielKron, PaprUp; -(e)mi : -imi StryjKron (1:2). ◊ L ruskich (41). ◊ skostn sg n D po rusku (9).

Sł stp notuje, Cn s.v. pop, Linde XVI – XVIII w.

1. Odnoszący się do Rusi i Rusinów a. z nią (nimi) związany, a. do niej (nich) należący, a. z (od) niej (nich) pochodzący itp.; Ruthenicus Miech, JanStat; Rutenus Miech (784): Tamże woiewodę Węgierskiego (ktory od ſwego krola Bele poſlany z ludem, miedzi gorami Ruſkiemi na mieſthcu iednim kthore Kloza zową iemu był zaſtąpił) poraził y zwyciężył MiechGlab 14, *7v, **5v, **7v, 3 [3 r.], 4 (12); Item/ gdyby ſol Ruſka niemogłá być w Bydgoſzczy/ thedy tym co iey vżywáli wolno vżywáć ſoli tákiey/ iákiey mogą doſtáć UstPraw E, E [3 r.]; KTo cżytał Ruſkie dzyeie/ ten ſie ſnádnie ſpráwi/ Iácy tám ludzye byli/ á Rycerze práwi. RejZwierz 81v, 92v; oſádźiłem ia tobie Krolu Podolſkie puſte kráiny/ nápełniłem ludźmi/ oraczmi/ Miáſteczki/ Wśiámi Ruſkie puſtynie OrzRozm R4, P3, R4; Krol Swátopłuch z Boiárynem Ruſkim był iego [Borzywoja] kmotrem. BielKron 322; A ták vmyſlił [Bolesław Śmiały] Ruſkich kráin doſtháć poki iego dziad Chabry granice żelázne záłożył. BielKron 348; A gdy knim przyćiągnęły woyſká Ruſkie/ podkáli ſie Polacy z vffy Włodzimirzowemi BielKron 359, 322, 336, 343v, 345v [3 r.], 347v (53); OrzQuin Bv, Q4; RejZwierc 255v; A gdy Polacy Ruſkie Kráiny opánowáli/ byli też pod ich poſłuſzeńſtwem według Ruśi/ wſzákże nigdy wiernie/ bo ſą nie vſtáwicżney myſli. BielSpr 69, 70; MycPrz II C4v; O Stáwiéch Ruſkich. O Tych Stáwiéch nic nie chcę piſáć/ ábowiém z iákim ié rozmyſłem buduią/ tákim ié téż ſpuſzczáią. Strum K3, K4v; BiałKaz H3v; BudNT przedm d3; (nagł) Mikołay Herbort z Dzyedziłowá. (–) [...] Bo to náſz Hektor Ruſki y mur kráiu tego/ Więtſzą my ſłáwę mamy niż Troyánie z niego. PaprPan Xv, B4, C3, F4, F4v [2 r.], G4 (16); Trzećia cżęść. O przeſtrodze y vpominániu Narodow Ruſkich przy Grekách ſtoiących áby ſię z Kośćiołem S. y z ſtolicą Rzymſką ziednocżyli. SkarJedn 331, kt, A4v, A5v, A6v, A7 (47); Obacż cżytelniku. Iſz Ruſkie kráiny nie tylko od Grekow/ ále y od Rzymſkiego kośćiołá náwrocone ſą do wiáry przeſławney SkarŻyw 576, 357, 575 marg, 576, 576 żp; Serbowie/ Karwaci/ Bielánie/ Pomorcycy y inſze Sławienſkiego ięzyká narody Ruſkie/ roznymi przezwiſkámi od roznych kráin y Xiążąt ſą názwáne StryjKron 115; Kroniká Ruſka wſpomina/ iſz Włodimirz ciągnął do ziemie Sudanſkiey/ y opánował głowne Miáſto Sudam/ ále coby to byłá won czás zá kráiná niewiemy. StryjKron 165, kt [2 r.], A, 16, 86 [5 r.], 100 (143); CzechEp 14; KlonŻal B4v; BielSjem 31; PudłFr 27; KochProp 12; GostGospSieb +3v; KołakCath A3v, A4; áby Zupnik náſz Ruſki był powinien w káżdym roku [...] wyſtáwiáć w Bydgoſczy/ iedenaśćie tyśięcy beczek ſoli SarnStat 394, 8, 37, 39, 87, 114 (71); KlonKr Cv; VOTVM Szláchćicá Polskiego/ Oyczyznę wiernie miłuiącego. O záłożeniu ſkárbu Rzeczypoſpolitey/ y o obronie kráiow Ruſkich. Nápiſáne od Authorá/ Roku 1589. VotSzl kt, A4, Bv, B2v, B3, B3v (9).

W charakterystycznych połączeniach: ruska(-i, -ie) armata, bachmat, bojar (6), bojaryn (2), dziedzic (18), dzieje (3), dzierżawa, feuda, gory, granica (2), gwałt, hetman (2), historyja (3), historyk, jedynowładca (2), jedynowładztwo, jenerał, kraina (29), kraj (23), krol (9), krolestwo, krolowa, kronika (15), latopiszec (12), lenno, lud (3), łup, mąż, mędrzec, miasto (3), moc (2), monarcha (4), monarchija (4), mytnik (2), namowa, narod (58), narzekanie, niewiasta, niezgoda, oboz, pan (29), panięta, panna, państwo (17), pisarz, pisma (3), plemię, pokoj (2), pokolenie (2), poseł, przewod, pustynia, rodzaj, roki, roztyrki, rycerstwo (3), rzeczpospolita, siła, sol (23), srogość, starosta, staw (2), strona (4), szkoła, szlachta (10), upad (2), utarczka, wieś, więzienie, wojna (4), wojsko (16), zamek (5), zdrada, żupnik (10), żupy (14), żyd.

[Przysłowie [prawdopodobnie skrót myślowy przysłowia: Cztery rzeczy nie do rzeczy: noga w szczudle, a mysz w pudle, koza w sadzie, Rusin w radzie:] Co się tycze drugiej prośby, za Odnowskim, tedy chyba żeby prze pieniądze, ale jeśli prze co innego trudno by się, ile na takie wojewodztwo, przygodzić miał, a też sam był przy nas jakoby ruska koża [odczyt niepewny, bardziej prawdopodobna lekcja: koza; w rkp: koſſa] ListyPol II 1548/183.]
Wyrażenia: »język ruski« [szyk 7:2] (9): ku połdniu ieſzce ſą oſtatki ludu Circaſſow, ktory narod był barzo okrutny á walecżny rodzaiu y ięzika Ruſkiego [gentes ... genere et lingua Rutheni]. MiechGlab 76; W tey Nátoliey ſą rozmáite ięzyki/ Grecki/ Włoſki/ Tátárſki/ Wáłáſki/ Ruſki/ Ormiáńſki/ Zydowſki/ y inne. BielKron 260, 385; Abowiem wſzytki te ięzyki/ Polſki/ Cżeſki/ Ruſki/ Chárwácki/ Boſneńſki/ Serbſki/ Raczki/ Bulgárſki/ y ine/ był pirwey ieden ięzyk/ iáko y narod ieden Słowáńſki GórnDworz F4v, F4, F4v, F6v; Trzebá było y ná Polſki ábo Ruſki ięzyk przekłádáć Ruſkim Narodom/ rzecży ku temu ſłużące: żeby rychley prawdę obacżyli. SkarJedn 381, 362; [StryjKron 109 (Linde)].

»książę(ta), kniaź, księdzowie ruski(e) (a. ruscy)« [szyk 58:41] (95:3:1): Wſzakoż to prawda iż kxiążęta Ruſkie z ſwimi woyſki na on cżas powſtawſzy z ziemie Ruſkiey y z Przekopu przeſli Iliricum Karwathſką ziemię y Dalmaty, iednak tam nie zoſtali MiechGlab 51, **6v, **7, 18, 33; LibLeg 10/95; Oſthátnią bitwę miał Boleſław z Iároſłáwem Ruſkim kſiążęćiem gdy chćiał do Polſki bez wieśći wtárgnąć BielKron 345; Wypráwił ſie Krol przećiw iemu [Włodzimierzowi, księciu przemyskiemu] z woyſkiem/ on też z Ruſkiemi kſiążęty przećiw iemu BielKron 353; Ruſkie kſiążęthá z Litwą widząc roſterki domowe v Polſkich kſiążąth/ wćiągnęli wielką mocą do Mázoſz bez wieśći látá Páńſkiego 1262 obegnáli Semowitá y poimáli ná Iázdowie ná dzień S. Ianá krzćićielá/ ktorego Swárno okrutny Ruſkie Kſiążę śćiął BielKron 362; á od tego cżaſu Tátárowie roſkázowáli kſiędzom Moſkiewſkim y Ruſkim BielKron 428, 325v, 344, 345 [2 r.], 347 [2 r.], 347v (39); vpadł [ruski książę] do nog iego/ y z ſwymi dworzány y domem ſwym vwierzył/ y ochrzcżony ieſt (marg) Kśiążę Ruſkie y zludem ſwym vwierzyło. (–). SkarŻyw 576, 576; [Bolesław Chrobry] Roku 999. od Ottona wtorego Ceſárzá w Gnieznie koronowány/ vczynił przymierze z Wołodimirzem Xiążęćiem Ruſkim StryjKron 165; Wołoder też Xiążę Przemysłkie zebrawſzy ſie zinſzymi Xiążęty Ruſkimi chciał zábronić burzenia ſwego páństwá StryjKron 209; Xiążętá Ruskie ziechawſzy ſię ná Siem do Kijowá/ vrádzili ná Połowcow ſpolną mocą ćiągnąć StryjKron 235; iáko Cromerus/ Długoſſus y Miechouius [...] piſzą/ Roku 1241. ćiſz Cárzowie [...], Pobiwſzy Kniáziow Ruſkich do Polſki przez Ruſkie kráiny przyſzli StryjKron 265, 115 [3 r.], 120 [2 r.], 165 marg, 180, 190 [4 r.] (45); Ruſkije Xiazeta y inſzi narodowie znaligo [Bolesława Krzywoustego] Panem ſobie poteznem PaprUp B2v, Bv; á Miſtrz ſam/ Zakón [...] y poddáni ich máią przerzeczoné Kśiążę Swidrygałá opuśćić ná wieczné czáſy: y nigdy iemu ábo którémukolwiek Kśiążęćiu Litewſkiému y Ruſkiému pomocy/ rády/ przećiwko nam y potomkom náſzym [...] nie będą dodáwáć SarnStat 1069, 105, 1082, 1086, 1108; VotSzl B.

»księstwa ruskie« [szyk 6:3] (9): Po ſmierći Boleſłáwá ſyná Troydenowego kſiążęćiá Mázowieckiego/ przypádły ná Káźimierzá bliſkośćią kſięſtwá Ruſkie/ Lwowſkie y Włodzimierſkie BielKron 374; [Bolesław Śmiały] Przycżynił ku Koronie zacne Ruſkie Kſięſtwá/ Nád ktoremi nie mogli inſzy mieć zwycięſtwá. PaprPan Dd4; Ten Włodimirz Monomach [...] Rzeczpoſpolitą Ruſką vpádłą [...] wydźwignął [...] y wſzyſtki Xięſtwá Ruſkie rozerwáne y rozno rozſzárpáne z nowu dzielnoſćią ſwoią w iedno práwie ćiáło ſpoił/ złączył/ y w Monarchią álbo w Iedinowładſtwo po ſtáremu przywiodł StryjKron 210, 195 [2 r.], 245, 270, 285, 395.

»miesiąc ruski« = bardzo długo (1): V dworu też záś wytrwaſz mieśiąc Ruſki/ Niżli przybiją ná drzwi reieſtr Pruſki. KlonFlis H3v.

»ruska mowa, rzecz« [szyk 1:1] (1:1): Liwláncka mowá mieſzána z Ruską y Litewską BielKron 438; WOłoſzy/ po Ruſku Włoſzy ſie rozumieią/ nie od Flaccuſá wezwáni tym imieniem/ iáko Syluius piſze/ kthory nie rozumiał Ruſkiey y Polſkiey rzecży/ ale od Národu Włoſkiego/ bo z Włoch przyſzli BielSpr 68v.

»pasieka ruska« = kryty dół do przechowywania produktów spożywczych (1): Siri, Piwnice/ párski álbo doły w ziemi do chowánia żytá należące/ páſieki ruskie mogą też być zwáne. Mącz 396b.

»ruskie pismo« [szyk 4:4] (8): wſzelákié liſty y Przywileie którymkolwiek piſmem/ Láćinſkim/ Polſkim/ álbo Ruſkim piſáné [zachować chcemy] SarnStat 1061; do nich [do Kijowa] liſty nieiákim innym/ iedno Ruſkim piſmem piſáné y odpráwowáné bydź máią czáſy wiecznémi. SarnStat 1062 [idem 1191] 862, 863, 872 [2 r.], 1190, 1191.

»według ruskiego rachunku [= kalendarza]« (1): Potym Roku od ſtworzęnia Swiátá według Ruſkiego ráchunku 6865. [...] Carz Tatarſki [...] Brátow inſzych dla chćiwośći pánowánia pobił StryjKron 416.

»ruskie słowo« [szyk 2:2] (4): [Połowcy] co ſie wykłada z Słowienſkiego, Ruſkiego/ y Moſkiewſkiego ſłowa [sermone Slavorum Rutenorum et moskovitarum] iakoby Lupieżce á drapieżni MiechGlab 35; GórnDworz F5v; Polacy poſpolićie oney krainy mowy w piſaniu vżywáią/ zktorey kto rodem. Lecż ia nie trzymałem ſię tego zwycżáiu/ [...] Znaydzieſz tu ſłowa wielgopolſkie/ znaydźieſz Krákowſkie/ Mázowieckie/ Podláſkie/ Sęndomirſkie/ á bez máła y Ruſkie. BudBib c; ieſli kto względem pożytku pieniędzy pożycza [...]: To zową lichwą, podobno od Ruſkiégo ſłowá licho, to ieſt, źle lichwá rzeczona ieſt SarnStat 1273.

»ruskie wojewodztwa« [szyk 1:1] (2): káżdy któryby praetenderet żeby mu bona nullo iure były odięté/ ma ná piérwſzé á nadáléy wtóré Roki źiemſkié/ któryby był z Máłopolſkich Woiewództw w Krákowie/ [...] z Ruſkich wſzech we Lwowie/ z Mázowieckich w Wárſzáwie/ dáć ſie wpiſáć w Reyeſtr. SarnStat 140; Podczáſzy, Stolnik, Cześnik, Podſtoli, máią bydź w Ruſkich Woiewództwách SarnStat 233.

»ziemie ruskie« [szyk 52:26] (78): A nayeden rok szeym ma bywacz naszyemy a na ſtronye szyem naſchych podolſkych a Ruſkych Ana drugy rok naszyemy na Brzegv MetrKor 34/134, 34/133, 40/810; w Ruſkhich ziemiach cżęſto ludzie giru pożiwaią FalZioł I 96a; OrzList hv; Potym Boleſław poiął zá małżonkę Wiſeſłáwę iedyną dziedzicżkę kſiążąth Ruſkich/ po ktorey nań ſprawiedliwie przypadły Ruſkie źiemie. BielKron 348; Tego czáſu Tátárowie Ruſkie źiemie woiowáli/ przećiw ktorym Krol wypráwił ſyná Olbráchtá BielKron 397, 301, 322, 350 [2 r.], 360v, 364v (15); Tátárzyn Ruſkie źiemie/ do końcá ſplundrował BielSat Hv; RejZwierc 273v; BielSpr b2; BiałKaz H4; Pánoſzá. Tho ieſt/ Wyſławienie pánow y paniąt zieḿ Ruſkich y Podolſkich/ z męſthwá/ z obycżáiow/ y z inſzych ſpraw pocżćiwych PaprPan kt, A2, A4v; Potym Wołodimirz przeſtrzegáiąc áby ſie po ſmierći iego Synowie niewádźili o Páńſtwá y Ziemie Ruſkie/ ták miedzy nich Monorchią [!] Ruſką rozdzielił StryjKron 165; Dla zgwałcenia Posłow Ruſkie ziemie od Połowcow/ iáko maſz wyzſzey Liflanty od Polakow/ y Moſkwy etc. vpádły. StryjKron 672 marg, 120, 121, 135, 195, 235 (14); Tátarzyn Ruſkie źiemie cżęſtokroć plundruie/ A przedśię przećiwko im nikt ſie nie gotuie. BielSen 19; SKárżyli ſie obywátele źiem Ruſkich/ iż nietylko ná drógách/ ále y w domiéch ſwych niebeſpieczeńſtwá odnoſzą od rozbóyników. SarnStat 502 [idem 395] 8, 88 [2 r.], 127, 384, 395 (35). Cf »wojewoda ruskich ziem«.

Zestawienia: »księstwo ruskie« [szyk 13:1] (14): poſtrzelał [Deszpot] lud Krolewſki/ otárł ſye o Hetmanów Koronnych oczy: przeſzedł Kśięſtwo Ruſkie do Wołoch OrzRozm C3; BielKron 436v; Sarmatia Europaea, Wſziſtko królewſtwo Polskie weſpołek s Xięſtwy ku koronie należącemi/ yáko Pruskie/ Ruskie [...] Litewskie Mącz 368d; Grunth y wſzyſtko Kśięſtwo Ruſkié/ ia Polak dobywſzy go pod Ruſkiemi Pány/ pod ſrogimi Tyránny/ w iednom ćiáło Króleſtwá Polſkiégo/ pod iednym Królem/ y pod iednym Práwem złączył. OrzQuin Q4; Tám záraz ſpolnymi głoſy Alexandrá [...] Kázimirzowego Syná czwartego [...] ná Wielkie Xięſtwo Litewſkie/ Zmodźkie y Ruſkie wybráli StryjKron 667, A, 285, 360, 482, 497, 707; Zygmunt piérwſzy wſzyſtko Ruſkié Kśięſtwo przypuſcza do wolnośći téy którą Polacy máią. SarnStat 1045, 1045, 1068.

»wojewoda, wojewodzic, wojewodzina ruska(-i) (a. ruskich ziem)« [szyk 26:2] (23:4:1): wyſlalysmy byly [...] nyzey Napyszanego Tho yeſth wyelmoſnego otha zchoczka woyewoda Ruſkych zyem MetrKor 34/133; Wſchithki vſtawy i articuli, ktore [...] Nyegdi ruſki, a theraſſ Sandomirſki woyewoda [...] vſtawyl. thi mayą bicz moczno dzyerzany. MetrKor 40/815; Panowie IchM [...] wyprawili z pośrodka siebie ku posłom sztyrech senatorow, pana z Tęczyna wojewodę krakowskiego, pana Zborowskiego wojewodę kaliskiego, pana Sieniawskiego wojewodę ruskiego i pana Ocieskiego kanclerza koronnego Diar 39; RejZwierz aa4v, bb3 [2 r.], bb4, 51, 51v, 78v; ſam Pan BOg nas Woiewody Ruſkiego chlebem broni. OrzRozm N4, N4, R3, R3v marg; zmowił Ceſarz ſwoię ſieſtrzenicę corę Woiewody Ruſkiego dáć zá małżonkę krolowi Boleſłáwowi imieniem Ryſzchę. BielKron 345, 399, Mmmm2; RejZwierc 254v, 274v; (nagł) Ian Sieniáwſki Woiewodzic Ruſki. (–) WIerz mi choć wzroſtek máły ále ſprobuy chceſzli/ Wſzytki tu mężne śiły Hirkuſowe weſzły PaprPan C3v, Cv, C4, V v [2 r.], Ffv; PaprUp B4v; ActReg 132; PANNIE IADWIDZE TARLOWNIE (potym Woiewodźiney Ruſkiey) kwoli. SzarzRyt D2v.

»wojewodztwo ruskie« [szyk 14:5] (19): w Ruskiem voyevodſtvie mayą bicz ſądzone trzikrocz roki ziemſkie ComCrac 15; Ná Lwá ſtárożytny Kleynot zacnego Woyewodctwá Ruſkiego. PaprPan ktv; O naprzednieiſzich paniech Woiewodcthwá Ruſkiego PaprPan C; A obránym y poſłánym ná ten Séym Koronny tymże obyczáiem y ná ſtráwę opátrzenié będźie dawano/ iáko y innym Poſłom Ziemſkim z Woiewództwá Ruſkiégo. SarnStat 1193 [idem 1063]; NAznáczyliſmy Kommiſsarze náſzé/ czyniąc doſyć Conſtituciam Séymów przeſzłych/ do rozgrániczenia Wołyniá od Woiewództw/ Ruſkiégo/ Podolſkiégo/ y Bełzkiégo. SarnStat 1197, 55, 72, 87, 271, 279 (17).

»ruska ziemia« = Russia Murm, Mymer1, BartBydg, Miech; terra Rusiae JanPrzyw [szyk 35:26] (61): Murm 34; Russia. Reuſenlandt: Ruska ziemia. Mymer1 33; Sarmatia, terra, russzka ziemia, Russia BartBydg 136b; Zamyka ſie Ruſka ziemia od połdnia Gorami Tatrami, á rzeką Tiras, ktorą oni zową Neſtr Od wſchodu ſie końci rzeką Tanais białim ieziorem y Przezopſką ziemią. MiechGlab 78; Ziemia też Ruſka nad wſzytkę zyznoſć ſwą/ ieſt obkwita w miedzie y w piciu z niego vcżynionym. MiechGlab 78, **5v, 1, 2, 5 [2 r.], 6 (19); LibLeg 10/95; pan Iakub y alexy postąpily Imienia Nohaczowskiego w Russkiei ziemy w belskim poviaczie panu Cziechonowskiemv ZapWar 1548 nr 2668; w Ruśi z Miaſt y z Miáſteczek áppelluią do Rádźiec Lwowſkich/ dla tego iż we wſzytkiey Ruſkiey Ziemi/ Lwow ieſt Miáſto naprzednieyſze y nagłownieyſze. GroicPorz bbv; RejZwierz 78; [Herbortowie] z Czech wyſzedſzy z Krolem Káźimierzem wielkim Ruſką źięmię pod moc Polſką podbili OrzRozm S, C3 marg; Ruſzył ſie [Bolesław] do pośrzodku źiemie Ruſkiey/ á tám Iároſłáwowi dzierżáwy pobrał BielKron 345v; Iágiełło [...] Zyemie/ Litewſką/ Zmodzką/ Ruſką/ ku Polſzce/ iáko przez poſły bráćią ſwą obiecał/ przyłącżył BielKron 381v; Bráćią állegowáć będę/ Poboru nie zwolę/ źiemię Ruſką/ Moſkwie y Tátárom otworzę OrzQuin C2v, E4, Y4; STárożytne wſzyſtkich Sławáńskich narodow źrzodłá y máćice Ruſkiey ziemie/ y ich sławne pokolenia/ ſkądby y sktorey przyczyny álbo właſnośći/ Ruśią názwáne były StryjKron 110, 185 [2 r.], 269; GostGospSieb +3v; iż Kijów był y ieſt główą y głównym Miáſtem Ruſkiéy Ziemi SarnStat 1057, 69 [2 r.], 88, 115, 373, 461 (10). Cf »krol polski, (...) ruskiej ziemi pan«.

Zestawienia tytularne w formułach dyplomatycznych, dedykacjach itp.:
~ [W odniesieniu do władcy będącego królem (a. królową) Polski i księciem ruskim (a. księżną ruską)]: 
»wielki(e) książę (a. ksiądz) litewski(e), (i) ruski(e) (itd.)« (2): PAnowie Koronni [...] ziecháli ſię ná Siem do Piotrkowá/ dla Electiey Krolá nowego [...]/ támże ná dzień ſwięty poczęcia Pánny Máriey/ Sigmuntá Kázimirzowego piątego Syná Wielkiego Xiędzá Litewſkiego/ Ruſkiego/ Sląſkiego/ Opáwſkiego/ Głogowſkiego etc. ſpolnymi głoſſy Krolem Polſkim obwołáli/ y wybráli StryjKron 707; y owſzem żadnégo inégo nie máią rozumieć y mieć zá Kśiążę Wielkié Litewſkié y Ruſkié: iedno który zá náſzym zwoleniém Królewſkim/ iáko Zygmunt przerzeczoné Kśiążę Wielkié dźiśieyſzé ieſt wybráné SarnStat 1070.

»krol (polski), wielki(e) (a. nawyższe) książę (a. ksiądz) litewski(e), ruski(e) itd.« (15): Tho wſiſthko vyſzey pyſſano, slvbvyemy yego miloſczi panu a panv Sigmvnthowy krolowy polſkiemv vyelkyemv xyandzv Lythewſkiemv Rvſkiemv Pruſkiemv Maſoveczskiemv y daley y synovy yego miloſczi Krolowy mlodemv y pothomkom yego [...] dzierſzecz y vypelnycz LibLeg 6/160v, 6/77v; BielKron 429v; ZapKościer 1582/32v; Zygmunt III złaski Bozey Krol Polski wielkieXiązę Litewskie, Ruskie, Pruskie, Mazowieckie, Zmodzkie, Inflantckie etc. etc. ActReg 143; A ták my Włádyſław z łáſki Bożéy Król Polſki/ y źiem Krákowſkiéy/ Sędomiérſkiéy/ Siérádzkiéy/ Lęczyckiéy/ Kuiáwſkiéy/ Litewſkié Kśiążę nawysſzé/ Pomorzkié/ Ruſkié. Oznáymuiemy [...] SarnStat 1067, *3, 19, 347, 851, 995 (10).

»krol polski (a. krolestwa polskiego), wielki(e) (a. nawyższe) książę (a. ksiądz) litewski(e), ruski (a. ruskiej ziemi) itd. pan (i (a) dziedzic)« (50): Sigmunth sbozey mylosczy krol polsky. wyelky kxyądz Lythewsky. Ruſky prusky y daley pan y dzyedzycz. Iawno czynyemy thym tho Lysthem wſzyczkym nynyeyſchym. pothem bądączem Ize [...] MetrKor 34/133; Ia. S. ſlvbvyą y przyſzyangam yſz Nayaſznyeyſchemv Xyanſaczyv a panv, panv Sigmvnthowy ſz boſey myloſczy Crolewy polſkyemv wyelkyemv xyanſaczyv Lithewſkyemv, Rvſkyemv. prvſkyemv panv y dzyedzyczv panv memv myloſczywemv, y yego Crolewſkyey myloſczy potomkom Crolom polſkym, bandą wyerzen, poddan, y poſlvſchen MetrKor 40/174, 34/268, 287v, 288 [2 r.], 37/1, 1v [2 r.] (14); LibLeg 6/114v, 11/106v; SIgmunt z Bozei laski, Krol Polski, Vielki Xiądz Litewski, Ruski, Pruski o Mazowieczſki rć. pan i dziedzicz ComCrac 11; Naiaſnieiſzym y na mocznieiſzym Xiażetom Panom/ Panom/ Sigmvntowi Starſzemv y Zigmvntowi Avgvſtowi Zynowi/ Złaſki Bożei: Krolom Polſkim/ Wielkim xiążętom Litewſkim: Rvſkim/ Mazowieczſkim/ Prvſkim etc. Panom y dziedziczom/ Panom moim miłoſciwim ſzcżęſcia/ zdrowia y długego panowania W.K.M. życzy. Ian Seklucian. SeklWyzn ktv; MurzNTSekl A2; ZYgmunt Auguſt z łáski Bożey Krol Polski/ wielki Kſyądz Litewſki/ Ruſki/ Pruſki/ Mázowiecki/ Zmodzki. etc. Pan y Dzyedzic. UstPraw Kv; BibRadz *2; SarnUzn A2; GórnDworz A2; Nayáśny[eyſzem]u Kſyążęcyu Zygmuntowi Auguſtowi/ możnemu/ á ſławnemu Krolowi Polſkyemu/ Wielkiemu Kſiędzu Litewſkyemu/ Ruſkiemu/ Pruſkiemu/ Mázowieckiemu/ Zmodzkiemu/ y inych wiele zyeḿ Pánu y Dzyedzicowi/ Pánu ſwemu záwżdy miłościwemu/ Polak proſty ſługá y poddány/ ſłużby ſwe wierne opowieda. RejPos A3; WujJud a2; WLádyſław z łáſki Bożéy Król Polſki/ y źiem Krákowſkiéy/ rć. Kśiążę nawysſzé Litewſkié: Pomorzki/ Ruſki/ Pan y Dźiedźic: oznáymuiemy ninieyſzym liſtem/ [...] SarnStat 218, 8, 9, 11, 368, 381 (26).

»krolowa polska, wielka księżna litewska, ruska itd.« (1): NAIASNIEYSZEY PANIEY, PANIEY ANNIE, Z LASKI BOZEY, KROLOWEY Polskiéy, Wielkiéy Xięznie Litewskiéy, Ruskiéy, Pruskiéy, Mázoweckiéy, Zmudzkiéy, Inflantskiéy, etc. etc. SiebRozmyśl A2.

»krolowa polska, wielka księżna litewska, ruska itd. pani« (1): Náiáſnieyſzey Pániey á Pániey Annie Iágiełownie z łáski Bożey Krolowey Polſkiey/ Wielkiey Kſiężnie Litewſkiey/ Ruſkiey/ Pruſkiey/ Mázowieckiey/ Zmuckiey/ Iflánckiey/ rć. PAniey á Pániey mnie miłośćiwey. SkarŻyw A2.~

~ [W odniesieniu do suwerennego władcy na Litwie i Rusi, zwierzchnika pomniejszych książąt (przed unią z Polską lub w czasie okresowego jej zerwania)]:
»wielki ksiądz litewski, ruski itd.« (7): Ringolt gdy ſię wwiązał w Zmodźką y Litewſką Zięmię/ iáko Opiekun/ á k temu miał oyczyſtych Xięſtw Ruſkich kilko/ [...] dopiero ſię począł piſáć Wielkim Xiędzem Litewſkim/ Zmodźkim/ y Ruſkim/ ktorego tytułu przedtym iego przodkowie nie vżywáli StryjKron 285, 285 [2 r.], 288, 482, 567, 592.~
Zestawienia w funkcji n-loc:
~ Miejscowości (4):»Ruski Brześć« [szyk 1:1] (2): A gdy Alexender krol polſki y kxiądz Litewſki Siem miał w Ruſkim Brzeſciu [in Brzesczie Rutenorum]. Roſkażał Siachmethowi aby tam przijechał MiechGlab 31; BielKron 401v.

»Nowe Miasto Ruskie« (2): Zálécenié Ianá Herbeſtá: z Nowégo miáſtá Ruſkiégo/ rodaká. BiałKat 361 marg, 361.~

~ Ujście rzeki (1):»Ruski Przewoz« (1): gdzye yeſt krinycza od yneczkieſchv powierzch wyerzchowyn Brzezanſkych az do Czarowej Crinycze od Czarowej Crinycze do vſczia Bohv gdzie wpada wniepr y wmorze a zową tho rvſkym przewozem. LibLeg 11/78v.~
Zestawienie w funkcji n-ethn: »Kozarowie ruscy« = tureckie plemię, które w VII w. utworzyło potężne państwo między Morzem Kaspijskim a północnym wybrzeżem Morza Czarnego, podbite w X w. przez Ruś (1): SWátoſław okrzcżoney Heleny ſyn Ruſkie Kſiążę/ zwalcżywſzy kozaki [zapewne błąd zamiast: kozary] Ruſkie dań ná nie vłożył [Cf SWantosław [...] naprzod ná Kozary álbo Koſſery ludzi Ruſkiego narodu/ ktorzy mu ſie z mocy wybijali/ ciągnął StryjKron 126] BielKron 344.
Szeregi: »moskiewski i (albo) ruski« = Rutenus et Moskovitus Miech [szyk 4:2] (6): MiechGlab 35; O Moſkiewſkim álbo Ruſkim narodzie/ rozmáićie piſáli ſtárzy Hiſtorykowie BielKron 427, 426, 428; Swidrigáiło Podole z Ruſką y Moſkiewſką pomocą burząc poimał był Teodorá [...] Xiążę Nieświeſkie StryjKron 582, 120 marg.

[»ruski albo ros(s)iejski«: Wſzákże Moſkwá y wſzyſcy Biełoruſſacy nieprziymuią tych wſzyſtkich wyzſzey pomienionych narodu ſwego Ruſkiego álbo Roſieyſkiego wywodow/ y nazwiſk iáko nikczemnych y z prawdą ſie niezgadzáiących. StryjKron 113, 114.]

Wyrażenie przyimkowe: »po rusku« = w języku ruskim (9): Hippanis rzeka, Bug po ruſku. MiechGlab **; śioło to ieſt wieś po ruſku MurzOrt B2v; Boryſtenes po Rusku Dniepr rzeká sławna BielKron 432, 300v, 350v, 430v; OrzQuin L4; BielSpr 68v; StryjKron 275.
2. Prawosławny (czasem może też greckokatolicki) (o religii chrześcijańskiej obrządku wschodniego) (74):

W połączeniu szeregowym (1): Tym obyczáyem my też zowyemy/ Kámyenyecki/ Chełmſki/ Krákowſki koſcyoł/ zową też drudzy Anyelſki [= angielski]/ Ruſki/ Grecki KromRozm III D8.

Wyrażenia: »ruska reliija« [szyk 2:2] (4): [Bolesław Swidrygajło] był Ruſkiey Religiey przychylnieyſzy StryjKron 567; tá zacna Fámilia w Ruſkiey záwſze religiey byłá. WysKaz 42; Z ſtrony Religiiéy Ruſkiéy co Krolowie Polſczy pozwaláią: pátrz w kśię⟨gach⟩ wtórych SarnStat 1045, 115.

»ruska wiara« (6): Arcybiſkup Kijowſki/ ſtárał ſie o to iákoby mogł ziednocżyć Ruſką wiárę s Polſką BielKron 388, 374, 385v, 401; Lubárt iuſz ſię był przed tym dawno ochrzćił w Ruſką wiárę gwoli żęnie Xiężnie Włodimirſkiey StryjKron 437, 427.

»ruski zakon« [szyk 1:1] (2): SkarJedn 382; Krol Iágieło [...] wziął w Małżeńſtwo czwartą żonę Zophią/ [...] kraſną y vrodziwą w Nowogrodku według Miechouiuſá z Ruſkiego zakonu w Rzymſki przechrzczoną StryjKron 552.

Zestawienie: »Kościoł ruski« = religia prawosławna; też wspólnota jej wyznawców [4:1] (5): KromRozm III D8; Ták Grecki y Ruſki kośćioł/ będąc bez Zborow S. bez náuki/ bez porządnych páſterzow/ y to co dobrego ſię z pocżątku wśiało/ zepſowáć ſię muśi SkarJedn 341, A*v, 39, 356.
Szereg: »ruski abo grecki« (1): Przetoſz ieſli ieſt wiele wiar Chrześćiáńſkich/ y wiele ſobie kośćiołow roznych/ iż inny ieſt/ iáko tu w Wilnie ná to pátrzem/ Zwingliáńſki/ inny Luterſki/ inny Nowokrzcżeńſki/ inny Ruſki ábo Grecki/ inny Rzymſki álbo Láćinſki SkarJedn 39. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
a. O wyznawcach wiary prawosławnej, też o osobie (zwykle duchownej) pełniącej jakieś funkcje w hierarchii kościelnej (26): w Kijowie [...] mieſzkał Metropolit á nawyſſzy biſkup Ruſki MiechGlab **5, *8, **v, **3v; y tu v nas w Przemyślu Władyká/ to ieſt Biſkup Ruski/ we Mſzą ná Orle ſtoi/ ná znák zwierzchnośći Kápłáńſkiey/ nád wſzytkie Ceſárze y Krole. OrzRozm G4v; SkarJedn 290; Zywot S. Bonifacyuſzá Apoſtołá Ruſkiego y męcżeńniká SkarŻyw 575 marg, 576 żp; A Michaiło nie máiąc mocy ná odpor Litwie/ drugi raz do Moſkwy ziáchał/ támże go Humion [= przełożony klasztoru w kościele wschodnim] Ruſki w iednym Monaſterze Proſkurem [= chlebem liturgicznym w kościele prawosławnym] otruł StryjKron 597; [iż niedawnego cżáſu było zámieſzánie y trwogá nie małá/ miedzy Metropolitem Kijowſkim Roſkim Micháłem [...] a miedzy Chrześćiáńſkim mnoſtwem ludźi narodu Roſkiego. Ekthesis 1].
Wyrażenia: »chrześcijanin ruski« (2): Chrześćiánin Ruſki ſwoie zbáwienie miłuiący [...] bez omięſzkánia wynić z odſzcżepieńſtwá winień ieſt. SkarJedn [A*2], 383.

»ruski duchowny« [szyk 4:4] (8): Toſz ſię y ná niżſze ſtany rozſzerzyło: iſz wſzyſcy Duchowni Ruſcy/ v świeckich ſwoich ſwego mieyſcá nie máią: á oni im w rzeczách Duchownych roſkázuią. SkarJedn 363; TO ſię nie dla tego mowi/ ábyś ty Chrześćiáninie z Narodu Ruſkiego [...] ták mowił: Gdy ſię wſzytcy Ruſcy Duchowni y ſtárſzy ná to zgodzą/ tedy ia ſię z Kośćiołem Rzymſkim ziednocżę. SkarJedn 383, 342, 366, 377, 385, [d9], [d10].

»mnich ruski postrzyżony« (1): Potym ſie Pan Bog ſmiłował nád Polſką gdy ſie ſámo złe pocżęło głádzić/ gdy Mendoká krolá Litewſkiego zábił iego wnuk Stroynat/ á Stroynatá záſię Woyſzałk/ á tho był mnich Ruſki poſtrzyżony BielKron 362.

»pop, [bajtko] ruski« = sacerdos Graeci ritus, Russicae gentis, religionis Cn [szyk 5:3] (8): Za takowem podatkiem iść mają zwykłym obyczajem szosy, czopowe na miasta, podatki na popy ruskie, na młyny, rudy, na Żydy, Ormiany, kupce. Diar 79; Bázyli Pleſzkow miáſtho wielkie y zamek wzyął/ przez dobrowolne podánie popow Ruſkich BielKron 407, 428v, 432v; Acż Ruſcy Popi nic około tego nie rozumieią/ co oſoby/ á co rzecż ſamá w Sákrámeńćie SkarJedn 241; SkarŻyw 456 marg; iesliby kto [...] Ministra Ewangelickiego albo Popa Ruskiego zabieł, ranieł, vbieł, taki [...] płacic toma [...] wedle conditiey vkrzywdzonego ActReg 18; WujNT 35; [LustrRus I 27, 28; [Ma być uznany za gwałtownika ten] Kto by rozumiejąc się być w czym od kapłana katolickiego albo księdza ewangelickiego albo bajtka ruskiego ukrzywdzonym sam sobie z nim sprawiedliwość gwałtem czynił, [...] a od przełożonych [...] sprawiedliwości porządnie nie żądał ProjektEgzek 164].

[»władyka ruski«: wladyka Russky archimandrita ... per translationem potest dici episcopus vel archiepiscopus ReuchlinBartBydg c6.]

b. Dotyczący wiary prawosławnej, związany z wiarą prawosławną (31): Ale żony iego [Aleksandra] Heleny [...] koronowáć nie chćieli/ iż Ruſkiey wiáry byłá/ á nie chćiałá ſie okrzćić ná náſz krzeſth/ wſzákże ná zamku miáłá ſwoię káplicę obycżáiem Ruſkim BielKron 401; W tym cżáſu vmárłá w Wilnie Helená Alexándrowá żoná/ ktora wielekroć vćiekáłá do Moſkwy/ ále ią záwżdy wrácano do Wilná/ w Ruſkiey káplicy pochowaná. BielKron 410v; Biſkup Wileńſki [...] podáć mi Ruſkie kśiąſki racżył/ ná kośćioł S. Rzymſki piſane SkarJedn A4, 363; [A gdy mu [Andrzejowi Wereszczyńskiemu] iuż było ośm lat [matka] o Dyáku mu ſię ſtáráłá/ iákoby go Hrámoty Ruſkiey náucżył WerWiz 106].
Wyrażenia: »Biesiednik ruski, księgi ruskie« = księgi moralne papieża św. Grzegorza w przekładzie ruskim [szyk 1:1] (1:1): [Rejestr:] Bieſiednik Ruſki. 82 [cf Acceptant et nostrum Gregorium sanctum papam Romanum praecipue in libris Moralium, quem translatum legunt et lingua eorum (bieſiednik) quod valet concionantem, persuadentem vel praedicantem vocant. Miech F2] MiechGlab *6v, **7.

»bożnica ruska« (1): [Rejestr:] Bożnicze Ruſkie. 82. [Rutenorum vero metropolitanus est Kioviensis [...] habet subiectos wladicas et episcopos de ritu graeco in Moldavia et Valachia, [...] unum in Russia Chelmensem, alterum in dominio lithuanorum Vuladimiriensem, sive Brestensem Miech F2] MiechGlab *6v.

»cerkiew ruska« (3): IWan Bázyli wielki Kſiądz Moſkiewſki/ dawſzy Alexándrowi Krolowi Polſkiemu corkę ſwą Helenę/ wznioſł nań walkę/ nálawſzy ſobie ktemu przycżynę/ iż iey cerkwie Ruſkiey niezbudował w Wilnie BielKron 428v; StryjKron 717; ktoby koscioły katolickie Zbory Ewangelickie. Cerkwie Ruskie, Cmyntarze Groby y insze mieysca nabozenstwu Chrzescianskiemu, y pogrzebom naznaczone gwałtownie nachodziły [!] y tam osobom [...] łupiestwo, albo Vsilstwo czynił. Tedy [...] Vrząd Starosci [...] powinien takiego gwałtu bronic y hamowac ActReg 17.

»kościoł ruski« [szyk 5:3] (8): Powiedz kiedy Papież ktory/ roſkázował kośćiołom Greckim? Moſkiewſkim? Ruſkim? Indyiſkim? KrowObr 19; Káźimierz ćiągnął do Ruśi/ obległ Lwow/ ktory mu ſie poddał zárázem/ tám wielkie ſkárby pobrał w kośćielech Ruſkich. BielKron 374, 384v, 437; SkarJedn 364, d6, d7, [d9].

»ruskie nabożeństwo« (3): Artykuły błędow tych/ ktore ſię w Ruſkim nabożeńſtwie náyduią. SkarJedn A*v [idem] 341, 381.

»ruskie pisma« [szyk 3:3] (6): Przez dziewięćſęt [!] lat iáko y Ruſkie piſmá świadcżą/ aż do Chriſtofa Papieżá byli Grekowie z ſwemi Pátryárchámi pod poſłuſzeńſtwem ſtolice Rzymſkiey SkarJedn 161, A3v, 232 [2 r.], 275, 381.

»rozdziały ruskie« = tzw. zaczała, tj. rozdziały w Piśmie św. według obrządku wschodniego, niezgodne z podziałem w Vulg [szyk zmienny] (1): WujNT przedm 24; [A imo to wſzytko y Ruſkich rozdziałow/ ktore oni zácżáłámi zowią/ vżywamy/ kłádąc ie też ná kráiach [przekładu NT] CzechNT ++4].

»ruski zakonu greckiego« (1): SKirgáiło Olgerdowic [...] wiecey [!] był przychylny do rozmnożenia modł Ruſkich Zakonu Greckiego/ niż do ſzczepienia y vgruntowánia powſzechney wiáry Chrześćiáńſkiey Kościołá Rzymſkiego StryjKron 482.

»zbor ruski« (1): iákoż doſtátecżnie ſię to z rozmáitych piſm y Hiſtoriy pokázáć może/ iż nie tylko Greckie/ zbory/ ále y Azyátyckie/ Mácedońſkie/ Wołoſkie/ Ruſkie/ Moſkiewſkie [...] nigdy żadney zwierzchnośći/ [...] Papieſkiey/ nád ſobą nie wyznawáły. NiemObr 59.

Szereg: »ruski i grecki« [szyk 1:1] (2): á tobie Ruſki Narodzie/ pokázuiem/ áby ſię nic dobrego w Kośćiele Ruſkim y Greckim/ y żadney napráwy w nim nie ſpodziewał/ poki ſię [...] z Przełożonym práwem ſwoim z Piotrá S. namieſtnikiem/ nie ziednocżyſz. SkarJedn 364, 275.

ALKa, DDJ