[zaloguj się]
[pdf]

1. RUSZNICA (114) sb f

rusznica (84), ruśnica (27), rucznica (3); ruśnica StryjWjaz (2), GórnRozm (7), GostGosp, GrabPospR; rucznica GroicPorz, RejZwierc; rusznica : ruśnica : rucznica StryjKron (1:10), RejWiz (1:–:1).

a jasne.

Fleksja
sg pl
N rusznica rusznice
G rusznice, rusznicy rusznic
D rusznic(o)m
A rusznicę rusznice
I rusznicą rusznicami
L rusznicy

sg N rusznica (6). ◊ G rusznice (18), rusznicy (1); -e : -y LibMal (1:1). ◊ A rusznicę (13) [w tym: -ą (10), -e (1).] ◊ I rusznicą (8). ◊ L rusznicy (2). ◊ pl N rusznice (4). ◊ G rusznic (29). ◊ D rusznic(o)m (1). ◊ A rusznice (20). ◊ I rusznicami (12); -ami (10), -(a)mi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w..

Rodzaj ręcznej broni palnej nabijanej prochem, strzelba; bombarda Mymer1, Mącz, Modrz; tormentum Mącz; fistula bellica a. ferrea, bombarda minor vel manualis, vel gestatoria Cn (114): Mymer1 15; aby kaſdy v poczthv swego v trzech v czterech v pyączy y vſzeſzczy kony yedną ruznyczą myal MetrKor 38/286; ZapWar 1532 nr 2470; Gdyby kto był z ruſznicze zaſtrzelon [tj. postrzelony]: iako ma być proch wygaſzon. FalZioł V 117; Myeſzyacza Paſzdyernyka trzinaſthey noczi prziczyagnely pod zamek naſch Oczakow Sobronam, Srvſznyczamy. LibLeg 11/140v, 11/101; LibMal 1552/166v, 1544/79 [2 r.], 1547/128, 1548/139 [3 r.], 141, 1550/154 (12); Doſwiadcżyſz tego s prochu/ co bywa w rucżnicy/ [...] Iż ſkoro gdzye do iſkry by namniey przypádnie/ Vźrzyſz/ álić płomieniem zápali ſie ſnádnie. RejWiz 151v, 54; Drabi náſzy ćicho ſkrádáiąc ſie z ruſznicámi/ wiele ich poſtrzeláli BielKron 421v, 308, 411; Mącz 26a, 139c, 458d; BielSat N; RejZwierc 274; [Turcy] dawáią młode ludźi ćwicżyć iedne ná ſtrzelbę z ruſznic/ drudzy do łukow/ drugie z drzewem iezdne BielSpr 28v, 25, 33v; StryjWjaz B4v; MWilkHist B4; ZapKościer 1580/11, 1582/36v; tego czáſſu ruſnice Niemcy wymyſláć poczęli/ wſzákże ieſzcze bez krzoſſow StryjKron 411, 390, 411 [2 r.], 517; BielSjem 32, 35; GórnRozm I2v [5 r.]; ActReg 56; Kędy ſády/ tedy ſtárą drzewinę/ wiśninę/ zbieráiąc palić/ z tych naylepſzy popioł: á z drzewá ieśli niezbucżniałe/ łożá do ruśnic GostGosp 124; ZAden nápotym czáſu pokoiu bądź konny/ bądź pieſzy/ ruſznic krótkich [pyxides breves, quas Ruſznice vocant JanStat 599] niech nie śmié nośić SarnStat 499, 16 [3 r.], 432, 499, 500 [2 r.], 612 (15); KlonWor 35; [ReuchlinBartBydg e2v; Posyłam W⟨aszej⟩ M⟨iłości⟩ rucznicę rajtarską ListyPol II 1549/323; Bo ku bitwie dawáią kożdemu pieſzemu ieſli do Rucznice tedy funt prochu TarnConsil 4; InwMieszcz 1558 nr 81, 1570 nr 159, 1594 nr 292; HerburtStat 564].

W połączeniach szeregowych (również dwuczłonowych) z nazwami innych rodzajów broni (15): omnia arma: scutum et loricas, lanceas, balistas, arcus et machinas akow nycze 10 et ruznycze. ZapMaz III T 1/384; Toż ma być rozumiano o tych/ ktorzy ſtrzeláią z łukow/ s kuſz/ z rucznic/ wſzędy zwłaſzczá w ogrodźie [...] ieſli przed ſtrzelánim vpomináli przechodzące/ áby ſye wárowáli. GroicPorz mm3; BielKron 451; A táki proch przyda ſie ná każdą ſtrzelbę/ ták do dźiał/ do hakownic/ iáko do ruſznic BielSpr 73, 2v, 66; Pieſzych cżterzy tyſiące/ [...] W rozmáitych vbiorach według Cechu ſwego/ Z Ruśnicámi/ s ſpiſámi/ á fendlu roznego StryjWjaz B4; Ten [który oprócz tytułu szlachectwa nie ma nic] poſpolićie ſług niemáło y z końmi chowa: w iego domku nic niemáſz/ iedno oſzcżepy/ przyłbice/ ruſznice/ miecże/ y wſzeláka inſza broń ModrzBaz 32, 113, 141; StryjKron 487; PudłFr 15; Gdy ná Moſkwę iedziećie/ mieyćie ty potrzeby: Namiot/ páncerz/ tarcż/ drzewce/ [...] Włocżek y też ruſznice ma mieć Zołnierz wſzelki. BielSjem 34; GórnRozm L3v; [rzemieślnik będzie robił armaturę] do komory Krolá Iego M. wedłuk zdánia Hetmáńſkiego/ iáko zbroie/ káráceny/ ruśnice/ groty/ ſzáble GrabPospR L; [ReuchlinBartBydg J5v, V4; ZbylDroga B3v].

Zwroty: [»rucznicami bić«: dzyali, puskamy, rucznyczamy bycz tormento ReuchlinBartBydg V4.]

»z rusznice ranić, rana« [szyk zmienny] (2:1): Ktoby ſię tego ważył żeby kogo z ruſznice ránił ábo zábił/ tákowy ma być ſowitą winą karan UstPraw K2; in duplo płácą ránę z ruſznice SarnStat 500, 500.

»z rusznice strzelać (a. postrzelić), strzały, [strzelanie]« [szyk zmienny] (10:1): Turcy zewſzech ſtron ſtrzeláli z ruſznic ná oboz BielKron 309, 248, 384v, 434v; ſtrzelcy z ruſznic do tárcżey ſtrzeláią GórnDworz I3; BielSpr 25; MWilkHist C4; poſtrzelił go [Gedymina] w grzbiet z Ruſnice Niemiec ieden StryjKron 410; Konie rżą/ grzmot gdy zbroie o zbroie chrzęſciáły/ Z ruśnic trzaſk dym/ á ſtrzáły pierzyſte ſwiſczáły StryjKron 622; CzechEp 191; BielSjem 38; [ZbylDroga B4].

»zabić, zabit(y), trafić z rusznice« [szyk zmienny] (3:2:1): UstPraw K2; tam [blisko murów] go [Balabana] ieden z miáſta z ruſznice tráfił w gárdło BielKron 257, 369; Gedimin zábity z Ruſnice. StryjKron 411 marg; SarnStat 500 [2 r.].

Wyrażenia: »kulka do rusznice, z rusznice« (1:1): Glans etiam, Ołowny Báſáłyk/ álbo kula/ też grot álbo kulka do ruſznice Mącz 146b; StryjKron 411.

»proch do rusznic« (2): PRoch do ruſznic nalepſzy/ tákowy dziáłayćie/ Ieſli dobra Sáletrá/ pirwey oglądayćie. BielSat N3 [idem] BielSjem 39.

Szeregi: »rusznica, (i) broń« [szyk 1:1] (2): z czego złe vczynki roſtą: iáko ieſt piiáńſtwo/ chodzenie z bronią/ z ruśnćámi [!]/ śiadánie w kárczmách GórnRozm C2; drudzy [knechci] pozostawiali suknie, Rusnice y bronie, bo im niepłacono. ActReg 27. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»działa, (i, albo) rusznice« [szyk 3:2] (5): Lud w niey [w Persji] onego cżáſu záwżdy był walecżny/ cżyniąc ręką záwżdy/ lecż ſtrzelbą wielką od poſtronnych ludzi przemożeni bywáią dziſieyſzych cżáſow/ z ktorą ſie oni nierozumieią/ zwłaſzcżá z dziáły y z ruſznicámi. BielKron 267v; AErarius faber. Puſzkars/ konwiſars ten który zwony/ Ruſznice albo dziáła leye. Mącz 5a, 16c; krzyk Mężow bitnych zobudwu ſtron/ trzaſk z Dział y z Ruſnic/ ránnych pod końmi ſtękánie [...] Echo w leſiech i po gorách rozdwoiał. StryjKron 757; ActReg 124. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»miecz, (i, abo) rusznica« [szyk 3:2] (5): Item Myecz y Ruſſnyczą pacholku yednemu wpradze vkradl LibMal 1550/154; A owi co miecże ábo ruſznice [gladiorum aut machinarum (quas bombardas vocant)] v boku máią/ á co inſzego myślą/ iedno nicżego ſię niebać: áby ták práwá ná ſtronę odłożywſzy/ krwią ludzką źiemię kropili? ModrzBaz 63v; SarnStat 480, 494; Ná ktorych [sejmikach w kościołach] nie tylo rzeczy świeckie odpráwuią: ále ſwary/ wrzaſki y zwády záczynáią: á drugdy do mieczow y ruſznic/ y krwie rozlania przychodzą. SkarKaz 456b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

DDJ