Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RYBNIK

Następne hasło: RYBOGONY »

RYBNY (39) ai

Fleksja

sg
m	N	rybny	f	N	rybnå	n	N	rybn(e)
	G			G	rybn(e)j		G	rybn(e)go
	A	rybny		A	rybną		A
	I	rybnym, rybn(e)m		I	rybną		I
	L	rybnym		L			L

pl
N	subst	rybné
G		rybnych, rybn(e)ch
A	subst	rybn(e)
I	f	rybn(e)mi
L		rybnych

sg m N rybny (12). ◊ A rybny (1). ◊ [I rybnym, rybn(e)m. ◊ L rybnym.] ◊ f N rybnå (9). ◊ G rybn(e)j (2). ◊ A rybną (1). ◊ I rybną (1). ◊ n N rybn(e) (1). ◊ [G rybn(e)go.] ◊ pl N subst rybné (7); -é (1), -(e) (6). ◊ G rybnych (1) Calep, rybn(e)ch (1) FalZioł. ◊ A subst rybn(e) (1). ◊ I f rybn(e)mi (1). ◊ L rybnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn) – XVIII w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „ryba” w znacz. podstawowym (38)
- a. Będący częścią ryby lub pochodzący od niej (4)
- b. Sporządzony z ryby (2)
- c. [Na którym przyrządza się ryby]
- d. [W którym żyją ryby]
- e. Obfitujący w ryby (8)
- f. Związany z połowem i handlem rybami (19)
- g. O dniach postnych, w których wolno spożywać ryby (2)
2. [W funkcji rzeczownika: »rybne« = czynsz lub danina z ryb za prawo do połowu ryb]
3. [Przymiotnik od „Ryby” ‘nazwa konstelacji gwiezdnej i znaku Zodiaku’]
4. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »rybna nać« = prawdopodobnie Calamintha nepetoides (Juss); kalaminta kocimiętkowata, roślina o intensywnym zapachu z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) (1)

1. Przymiotnik od „ryba” w znacz. podstawowym; piscarius Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; piscosus Miech, Mącz, Cn; piscatorius Mącz, Cn (38):

Zestawienie: n-loc »brona Rybna« = nazwa bramy w Jerozolimie; porta Piscium Vulg, PolAnt (2): Leop Soph 1/20[10]; Onego dniá będzie/ mowi Iehowá/ głos wołáiącego od brony rybney BudBib Soph 1/19[10].

a. Będący częścią ryby lub pochodzący od niej (4): Spondyle (spondile), zvono rybne chrziptowe BartBydg 148b; Orżechy [...] głowie y ocżam ſzkodzą Thelko maią mocz od rybnech iadow zachowawaią [!] cżłowieka. FalZioł III 19b, II 5a; Carum – Potrawa zikier y zielitek ribnich. Calep 448a.

W charakterystycznych połączeniach: rybna(-e) ikra, jelitko, zwono, żołć.

b. Sporządzony z ryby (2): Oxygarum, Kwáśna poliewká ribna. Mącz 271d, 142d; [Halec Lag/ roſoł rybny. UrsinGramm 134].

[Wyrażenie: »lak rybny«: UrsinGramm 194; Stáré mákuły y ſzpácenié oblicza/ iáko liſzáie/ y tákim podobné/ tedy vczynić maść z białégo chlébá/ á z lakiem rybnym/ á tym plaſtrem okłádáć. UrzędowHerb 307a, 222a.]

c. [Na którym przyrządza się ryby: Sartago piscatoria Fiſchpfanne Rybna panewká ArtNom H5v.]

d. [W którym żyją ryby: Sadzawka rybna ichtiotrophion ReuchlinBartBydg p3.]

e. Obfitujący w ryby (8): Konſtáncia miáſto Niemieckie/ nie bárzo wielkie ále chędogie á roſkoſzne/ tam wodá iáſna przeźrzyſta rybna BielKron 283, 292; Mącz 301a; Y was nadobne Nymphy wſpomieniemy/ A záwſze ćiebie naprzod przed inemi/ Ktorą Dnieſtr rybny/ ktorą Wiſłá ſobie Biorą [...] ku ozdobie. SzarzRyt D3.

Wyrażenia: [»jezioro rybne«: Przy tymże Oſtrowie ieſt Ieźioro wielkie y bárzo rybne PaprHerby 104.]

»rzeka rybna« = piscosus fluvius Miech; piscosus amnis Mącz [szyk 3:1] (4): Wſzitkie ony rzeki ſą tak ribne, iż też Tatarzy ſtoiąc na brzegu ſzablami riby roſcinaią. MiechGlab 26; Rzeká idzie pod miáſto rzecżona Threyſſem bardzo rybna BielKron 286v, 433; Mącz 301a.

f. Związany z połowem i handlem rybami (19):

Wyrażenia: »rybne ławy, stoły« = piscaria, forum piscatorium a. piscarium Mącz [szyk 4:1] (4:1): Piscarium forum, Rybne łáwy Mącz 301a, 135a, 301a [2 r.]; krotko mowiąc/ ſkazono tego co pozwał Szláchćicá nie podlego [!] [...] ná śiedzenie w wieży rok ieden/ á wyśiedźiawſzy zoſtáwiono mu cáłe práwo czynieniá/ o lekkość/ bo go było kiymi wybito ná rybnych ſtolech. GórnRozm H4v; [LustrKrak I 8; PaprHerby 93].

»rybny przekupień, [kupiec]« = piscarius Mącz [szyk 1:1] (2): Mącz 301a; Ichthyopola – Ribni przekupień. Calep 499b; [W tym mieśćie był Marćin Hoeurblok kupiec rybny BazHist 57 (Linde)].

[»rybny sadz«: In iulio: [...] die 28 za 2 klotce, jedna do zamykania rybnego sadzu InwBiskWłocł 1582 164.]

»rybna(-y) sieć, sak« = sagena Mącz [szyk zmienny] (2:1): Mirmillo, Był nieyáki zapáſnik [...]/ ten ſie potykał z drugim Retarius zwánym dla tego iż rybną ſieć pod helmem nośył Mącz 223b; Tragula, Rybny ſák Mącz [460]c, 364b; [In mense martio: [...] die 26 za sieć wielką rybną i za powrozy do niej ... 9 Fl. 19 gr. InwBiskWłocł 1582 161].

»rybny targ, rynek« = forum piscarium Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz; forum piscatorium Mącz [szyk 6:2] (6:2): Murm 28; Mymer¹ 6; BartBydg 60; Ichthyopolium, Rybny targ. Mącz 164a, 301a [3 r.]; Calep 499b.

»rybna węda« (1): Hamus piscarius, Rybna wędá. Mącz 301a.

»rybna wiersza« = pułapka na ryby [szyk zmienny] (1): Wiem że tego nie piſał Rey ni Kochánowſky/ Lecz żołnierſki páchołek ia Adam Cżáhrowſky. Ktoremuby przyſtoyni rybne wierſze ſkładáć/ Niż nád Poétickimi wierſzmi piorem władáć. CzahTr C4v; [WujBib Iob 40/26].

Zestawienia: »rybny czynsz« (1): (nagł) Dańi Kmiece. (–) Cżynſz/ Naiem/ Miodowe cżynſze/ Gáiowe dani/ Kárcżemne/ Rybne cżynſze GostGosp 168.

[»dań rybna«: Tyż powiedziały panie, które tę dań rybną wydawają, że staradawna jedno sześcioro stanie na rybnych stolech było LustrKrak I 8; Dań rybna. – Dawają z całej role po 10 ryb albo per gr 3 LustrKrak I 146, I 147, 170, II 25, 34.

»gaj [= prawo korzystania] rybny«: Jezior do tego starostwa należących arendowano i z jeziorami augustowskimi spólnie z gajem rybnem za pewną sumę pieniędzy. LustrPodl 125.]

g. O dniach postnych, w których wolno spożywać ryby (2):

Wyrażenie: »rybny dzień« [szyk 1:1] (2): ieſli kto tego niebáczy [...] niechái wié/ żeć by ten przykłád niebył napiſán/ żebych [!] abo cztérdźieśći dni wrzeczy iako pán Chriſtus pośćili abo niektóré dni mięśné niektóré poſtné/ rybné/ á mléczné poſtanowili MurzNT 13v; IEden [błazen] prze towárzyſze w rybny dzień feſt ſpráwił RejFig Aa3; [LustrKrak II 119; LustrLub 30; Ma ten młynarz wolność łowić ryby małą siecią przy brzegu we dni rybne wedle przywileju swego. LustrMaz II 97; Tamże rybitwi [...] zwykli byli dawać do zamku ryb na 3 dni rybne w tydzień LustrRus I 123, 52; Łowią w rybne dni pod lodem drgubicami, które łowienie może szacować na każdy rok mc. 40 LustrSand 294; LustrWpol I 247; BazHist 178 (Linde)].

2. [W funkcji rzeczownika: »rybne« = czynsz lub danina z ryb za prawo do połowu ryb: Rybnego tego roku zjednali na kóp 3 ryb suchych – pstrągów albo lipieni, każda kopa per fl. 1; facit ... mc. 1/42/0 LustrKrak I 177; W której kmieci robotnych na dworzyszczach osiadłych jest siedm, którzy dają czynszu doroczniego po gr 8 [...] przędze po 3 łokcie, rybnego, iż im wolno łowić w Dniestrowych jeziorkach, po gr 40 LustrRus I 280; Iablonow wieś W której kmieci [...] dają czynszu doroczniego po gr 12, za robotę po gr 15, za ser po gr 2, [...] rybnego po gr 2 LustrRus II 90, II 7.

rybne z czego: Rybnego z jezior płacą ... mc 0/24/0 LustrSand 30.]

3. [Przymiotnik od „Ryby” ‘nazwa konstelacji gwiezdnej i znaku Zodiaku’:

Wyrażenie: »znak rybny«: Venus z Marſem rządziłá rok kiedym ſie rodził/ A Phebus w Znáku Rybnym záś w Skopowym chodził StryjKron )()(.]

4. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »rybna nać« = prawdopodobnie Calamintha nepetoides (Juss); kalaminta kocimiętkowata, roślina o intensywnym zapachu z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae) (1): Calamintha, Species mente vel pulegii. Kotcza miętká álbo ziele, niektórzy białą lebiotką Niektórzy rybną nácią zową. Mącz 30d.

Cf [NIERYBNY], RYBI, [RYBICKIE], [RYBITWIE]