[zaloguj się]
[pdf]

2. RZECZNY (57) ai

rzeczny (57), [rzyczny].

-é- (9), -e- (3); -é- Oczko, KochTarn, SarnStat (2); -é- : -e- Mącz (5:3).

Fleksja
sg
mNrzéczny fNrzécznå nNrzéczné
G Grzéczn(e)j Grzéczn(e)g
A A Arzéczné
I Irzéczną I
Lrzécznym Lrzéczn(e)j L
pl
N m an rzéczn(e)
subst rzéczné
G rzécznych
A m an rzéczn(e)
subst rzéczné
L rzécznych

sg m N rzéczny (10). ◊ [L rzécznym.] ◊ f N rzécznå (10). ◊ G rzéczn(e)j (3). ◊ I rzéczną (1). ◊ L rzéczn(e)j (2). ◊ n N rzéczné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G rzéczn(e)go (1). ◊ A rzéczné (1). ◊ pl N m an rzéczn(e) (2) [cum sb: raki]. subst rzéczné (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G rzécznych (5). ◊ A m an rzéczn(e) (4) [cum sb: raki]. subst rzéczné (3); [-é], -(e) (3). ◊ L rzécznych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Przymiotnik od „rzeka”; fluminis (G) Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; fluvialis Murm, Mącz, Calep, Cn; amnicus, fluviatilis Mącz, Cn; flumineus Calep, Cn (57): Mącz 7d, 131c; Rzecżne mowi Pſalm: bieżenie vweſela miáſto Boże [Ps 45/5]. SkarJedn 24; Calep 425b [2 r.].

W połączeniu szeregowym (1): Ripa brzeg rzecżny/ ſtáwowy y ieźierny. KlonFlis H5v.

Wyrażenia: »rzeczne brody« = rzeki (1): Y kámien ſtał/ y koło/ ſtáły rzéczné brody [gdy grał Orfeusz] KochTarn 76.

»brzeg rzeczny« = ripa Miech, Mącz, Cn; margo fluminis Mącz, Cn (6): MiechGlab 77; Ripa, Brég [!] á zwłaſzczá rzéczny/ to yeſt ciekącey wody. Mącz 356c, 199d, 210a; KlonFlis Fv marg, H5v; [Zábá ſzczurká ná brzegu rzecznym obaczyłá/ O tym iákby go zgubić pilniuchno myśliłá. PaprKoło T (Linde)].

[»rzeczne głębokości«: RYbitw wędę zárzućił w rzeczne głębokośći/ Aby ſobie doſtał ryb nędznik ku żywnośći PaprKoło Iv (Linde).]

»łożysko rzeczne« = koryto Eufratu, nazywanego Rzeka (1): Y będzie: że w on dzień poráźi Pan od łożyſká rzecżnego [ab alveo fluminis] áż do ſtrumieniá Egipthſkiego Leop Is 27/12.

»nurt rzeczny« (1): Drudzy [bohaterowie mitologiczni z żalu] w drzewá/ drudzy ſię w źiołá przewierzgnęli [...]/ Drudzy ſię też rośćiekli w byſtre nurty rzecżne. KlonŻal B2.

»powodź rzeczna« (1): Bráćia moi omylili mię iáko potok/ á vpłynęli iáko powodz rzecżna [sicut aqua cum impetu fluens]. BudBib Iob 6/15.

»rzeczne progi« = wodospady, katarakty (1): ieſli wam nie otworzę progow niebieſkich [cataractas caeli] (marg) Rozumiey nie o progach co v drzwi/ ále o rzecżnych progach z ktorych wodá z wyſocża zwielkim ſzumem zpada [...]. (–) BudBib Mal 3/10.

»rzeczne wchody« = miejsce, w którym rzeka wpada do morza; ujścia rzek (1): [Ksant, który obiecał wypić morze, mówi do Samijczyków:] Ale pierwey niżli mam pić/ Ma to moy Sámpierz opráwić. Niechay záwrze rzecżne wchody/ By nieſzło nic w morze wody BierEz D4v.

»woda(-y) rzeczna(-e)« [szyk 5:1] (6): Ziele y korzenie ſkraiawſzy: warz w rzecżney wodzie FalZioł V 74v, V 63v, 93; BibRadz Iob 40/18; SienLek 119; Oczko 8.

Szereg: »rzeczny, (albo) zdrojowy« (2): [chleb] wodą cżyſtą rzecżną/ albo zdroiową, albo ſtudzienną ma być zadziałan. FalZioł V 63v; Mącz 131c.
a. Żyjący, znajdujący się w rzece lub pochodzący z niej (29): BielKron 26; Calculus, Drobne kamyczki rzéczne/ álbo piáſek oſtry á kámieniſty. Mącz 31b; [Záśię mleko wárzoné záſtánawia ſtolce/ á zwłaſczá w którym paloné głaźiki rzéczné álbo ſztal gáſzą. UrzędowHerb 443a].

W charakterystycznych połączeniach: rzeczne głaziki, kamyczki.

W połączeniach szeregowych (2): Sadło kożdey riby/ morzkiey, rzecżney, ſtawowey, y z kądkolwiek będzie, Gdy roſpuſci oleiem/ [...] cżyſci ocży od zaćmienia FalZioł IV 45b, IV 44b.

Wyrażenie: »ryba(-y) rzeczna(-e)« = piscis fluvialis Murm; piscis fluviatilis Mącz [szyk 13:3] (16): Murm 89; Szcżuka ieſt riba rzecżna FalZioł IV 36d; KArp ieſt riba rzecżna y ſtawowa FalZioł IV 41a, IV 35d, 41d, 42a, c, 43a (10); GlabGad H8; BielKron 284; Mącz 131c; A z Ryb/ Morſkie gorſze niż Rzeczne [do jedzenia] SienLek 7v; Wſzyſtkie inſze kráiny Moſkiewſkie Rezańſkie Xięſtwo hoynośćią żywnośći y vrodzáiem Zboża/ Miodow/ Zwierzu/ Bydła/ y Ryb rzecznych y ieziornych przewyzſza StryjKron 395; [PaprKoło I2v (Linde)].
Zestawienia: »rak rzeczny« = Astacus fluviatilis Fabr. (Rost); słodkowodny skorupiak z rzędu dziesięcionogów (Decapoda); rak szlachetny; cancer fluvialis a. fluviatilis Cn [szyk 8:2] (10): Kiedy pies wſciekły vkąſi/ raki rzecżne ſurowo wyłupić/ á mięſo gich z mlekiem dać pić. FalZioł II 23; Raki rzecżne cżęſto iadane, tucżą cżłowieka. FalZioł V 89v, IV 31a, 36c, 44b; Też rzeczne Ráki tłuczone/ day z winem miáłko pić/ przepuśći lekko żywot SienLek 38v, 93, 102, 142, 154.

»rzeczna żaba« = Rana esculenta L. (Rost); płaz z rodziny żab właściwych (Ranidae); żaba wodna (1): Na bolenie zębow, wodą rżecżney zaby warzonej dobrze vſta wymywać/ tedy boleſć przeſtawa. FalZioł IV 15c.

Szeregi: »rzeczny i (albo) jeziorny« [szyk 1:1] (2): GlabGad H8; Wſzyſtkie inſze kráiny Moſkiewſkie Rezáńſkie Xięſtwo hoynośćią żywnośći y vrodzáiem Zboża/ Miodow/ Zwierzu/ Bydła/ y Ryb rzecznych y ieziornych przewyzſza StryjKron 395.

»(i) rzeczny, (i) stawowy« (5): TA riba [kiełb] ieſt mała rzecżna y ſtawowa FalZioł IV 43a, IV 41a, d, 42a; BielKron 284. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

b. Dotyczący działalności ludzkiej związanej z rzeką (4): Y ná wodach mnogich naſienie Szychorá/ żniwo rzecżne [messis fluminis; tj. zbiory uzyskane dzięki Nilowi] vrodzáie iego BudBib Is 23/3.
Wyrażenie: »przewoz rzeczny« (1): Bo won czás gdy w tych mieyſcách leśnych puſto ſtało/ Ieſzcze przewozow bárdzo rzecznych nálazł máło StryjKron 250.
Zestawienie: »myto rzeczne« (2): A o myto rzéczné y do Duchownégo práwá poćiągano. SarnStat 534, 516.
α. [W funkcji rzeczownika: »rzeczne« = opłata za połów ryb w rzekach: Rzecznego od brzegu in Hubenyce et Kozlow gr 24, facit mc. 0/24/0 LustrSand 31; Rzycznego jeden chłop dawa pro anno ... mc. 0/6/0 LustrSand 312.]
β. [Zestawienie: »Kozacy Rzeczni« = Kozacy Zaporoscy, tzw. Niżowi, zamieszkujący przy Dnieprze i Samarze, utrzymujący się z połowu ryb w tychże rzekach:A ták ſię od oney rzeki Pſkły obroćił [Samuel Zborowski] do drugiey rzeki Sámáry. Tám nálaſł 200. Kozakow Rzecżnych/ ktorzy tylko zwierz á ryby łowią drugim ná żywność PaprHerby 103 (Linde).]

ECB