1. Człowiek zajmujący się rzemiosłem (także artystycznym), rękodzielnik, wytwórca przedmiotów użytkowych; artifex Murm, Mymer¹, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; faber PolAnt, Mącz, Calep, Cn; opifex PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; mechanicus Calep, JanStat, Cn; fabricator, operarius (homo) Mącz; demiurgus Calep (293): Murm 179, 180; Artifex. handwerckſman. Rzemieſznik. Mymer¹ 13v, 13, [45]; BielŻyw 158; Czeſſarz Thur. poſlal dwv Baschv kv Bvdzinyv asnimy roſlicznich rzemieſnykow Budownykow dla budowania koſtownego Zamkv budzinskyego LibLeg 11/13; Wſſák wiesz że rzemieſlnik káżdy Potrzebuie płacey záwżdy RejRozpr A3v; przekletyto [!] człowiek ktori chwali za boga vczinek rzemieſnika SeklKat Ev, A4; RejKup l4v; Diar 80; BielKom F6; yákoby ludzye żywi byli przez rzemyęsnikow? GliczKsiąż G5v; Y owſſem ſam pan Kriſtus będąc bogyem nye mogł ſie obydź bez rzemyęsnikow GliczKsiąż G6, G5v [2 r.], G6 [5 r.], G6v [2 r.], G7 [2 r.], G8, H3v, H4v [2 r.] (21); LubPs A5v; RZemieſłnicy/ y wſzyſcy w poſpolitoſći Mieſzczánie/ powinni poſłuſzni być zwierzchnoſći Rádźieckiey GroicPorz f4, f4, k4, mm2v, mm3, nn2; wſzyſcy ſię ku martwym/ niemym/ głuchym/ y ſlepym Obrazom nákłonili/ ktorych rzemieſlnicy nadziáłáli KrowObr 117, 110, 111; Bowiem káżdy Rzemieśnik iednym kſtałtem kuie/ [...] á Sloſarz piłuie. RejWiz A8v, 147 marg, 162v marg, Dd2; Leop Ex 36/4, 3.Reg 7/14, Ier 29/2; Bráctwá wſzelákich rzemieſlnikow/ ktore ſą ku ſzkodzye poſpolitey/ zkłádamy ninieyſzym Seymem. UstPraw F4, A2; Oddáli potym pieniądze murárzom y rzęmięśnikom BibRadz 1.Esdr 3/7, 4.Reg 22/5, 1.Par 4/14, Bar 6/7, Act 19/24, 37; rzadko tho dźiś naydźieſz/ áby kthory Kśiądz vbogą dźieweczkę zá mąż wydał/ áby Rzemieśniká záłożył OrzRozm H2, P4v; Wezwał tedy Moiżeſz Beſelehel y Ooliábá/ rzemięśniki od Bogá vſtáwione BielKron 35v; Są też tam [w Laponii] rzemieſnicy miedzy imi/ ktorzy igiełkámi wyſzywáią ſzáty złotem. BielKron 294v, 34v marg, 35v, 64v [2 r.], 69v, 76 (23); Artificiosus, Dobry rzemieslnik/ álbo foremny/ Miſterski Mącz 17a; Lanarius, Knap/ rzemięśnik który welną robi. Mącz 183c; Operae pluraliter, Rzemieśnicy. Mącz 264d, 16d, 113a [2 r.], 264c [2 r.], d [2 r.], 265a (16); SarnUzn B; RejAp 177; GórnDworz Ii7v; Zmowią ſie Rzemieśnicy zſzedwſzy ſie do cechu/ Máło pieniędzy w ſkrzynce/ máło mamy w miechu. BielSat C3, C, C2v, C3; Bo fortuny trzebá żeglarzowi/ oracżowi formánowi/ tákże y káżdemu rzemięſnikowi RejZwierc 22, 103v, 111v, 146, 156v; RZemieśnicy y Drabi ku ſpráwie woienney ktorzy ſą potrzebni á kthorzy niepotrzebni mamy bácżyć BielSpr 2v; bo miewáli [Rzymianie] ná ten cżás w woyſcże rozmáite Rzemieśniki/ Cieſle/ Kowale/ Málárze/ Sloſárze/ Płátnerze/ Bárwierze/ Lekárze y innych wiele/ ktorzy cżynili te rzecży ktorych było potrzebá BielSpr 9, 2, 2v [2 r.], 66v; WujJudConf 51v; y poſtánowił [Dawid] rzemięſlniki co rzeżą kámienie gránowite ná budowánie domu Bożego. BudBib 1.Par 22/2; Ale to co w ręku vrobią [tj. posągi bożków]/ ieſt przeklęte ták ſámo iáko y rzemieśnik iego [qui fecit illud] BudBib Sap 14/8; Báłwáná leie rzemięſlnik/ á złotnik złotem powłocży iy/ y (kuie nań) śrebrne łáncuchy rzemięſlnik. BudBib Is 40/19; Złotnicyć y rzemięśnicy vrobili ie [bałwany] BudBib Bar 6/44, 1.Reg 5/18, 2.Esdr 2/16, Sap 14/1, 10, Is 3/3 (14); Strum D4v; Poſpolićie śie to zachowuie/ iż ktoryby rzemieśnik zábił pſá/ ten rzemiosłá muśi przeſtáć robić ModrzBaz 6v; Ták tedy krew śláchecka przodkow twych/ cżyni ćię śláchćice^m/ iáko krew rzemieśniká cżyni ſyny iego rzemieśniki ModrzBaz [41]v, 6v marg, 34, 35v, [41]v [2 r.], 45v (12); Oczko 8v; Kámięń od rzemieſłników niedbáłych wzgardzony Ná kąt czelny ieſt włożony. KochPs 178; Z Cżytánia żywotow swiętych Bożych/ to ná cżym ieſt zbáwienie náſze narychley mieć/ to ieſt poznáć Paná Bogá y rozmiłowáć ſie go rychley możem. bo iż go tylo potym co cżyni/ iáko rzemieśniká po roboćie/ [...] poznáwamy SkarŻyw A3, 74, 305, 490, 589 [2 r.]; Posłał potym po Rzemięſniki do Greciey/ y zmurował Cerkieẃ Bohorodzicy StryjKron 165, 140, 155; Bo mię rodźicy z młodu niechćieli mieć rzemięśnikiem: á zwłaſzcżá mátká: ále rácżey kśiędzem CzechEp 64, 87 [2 r.]; BielSjem 24; YVż záśię Rzemieśnicy máią też ſwe ſpráwy/ Gdy ſie zeydą do cechu ſtrzegą ſwey vſtáwy. BielRozm 16, 10, 19 [3 r.]; GórnRozm L3v [3 r.]; Artifex – Miſtrz. rzemieſznik. Calep 98b; Banausus – Rzemieſznik, wſzeliaky ktori robote mą od ognia. Calep 123a; Mechanicus – Rzemieſnik. Calep [644]b, 94b, 304a, 415b, 964a; Káżdemu rzemieſłnikowi cżynu [tj. materiału] przycżynić: kędy Będnarz/ tám drzewá ſuchego GostGosp 32; Przy leśiech drzewem robiące rzemieślniki gromadź każdy. GostGosp 154, 14 [2 r.], 32, 96, 128, 140; Wprzód koniá ćwiczonégo: rzeczy drobné potem Spráwim v rzemieſlników/ iuż z mnieyſzym kłopotem. WyprPl A3v; WujNT 56 marg, Act 19/38; zdáło mi ſie [...]/ máiąc ieſcze potemu rzemieſłniki/ wydáć przynamniéy tę Polſczyznę nową/ Kárákter dwóy Polſki JanNKar A3v; A ieſli kto niezwyczáynym obyczáiem y formą zechce od rzemieſłniká co mieć/ ono niech ták płáći/ iáko z rzemieſłnikiem będźie mógł zmówić. SarnStat 287, 40, 270 [3 r.], 272 [2 r.], 285 [2 r.], 285 żp, 286 (21); mogłby Krol Ie^go M. roſkazáć/ poſtáráć ſię o rzemieśniká dobrego/ ktory [...] będźie vſtáwicżnie robił ármáturę GrabPospR L, L3v [2 r.]; Kto ná vbogą mátkę/ [...] ná Iozephá rzemięśniká pátrzy: niech drugie oko ná oycowſki ie^go [tj. Chrystusa] rodzay obroći SkarKaz 484a, 483b; SkarKazSej 660b; KlonFlis E4v; KlonWor 27; RybWit B3v; [á iáko dobry rzemieśnik gdy widźi iáki kámień porzucony [...] bierze y oćieſzywa y głádźi SkarŻyw 1585 670; SzczerbIus 129; Rzemiestnicy – w tym mieście rzemieślników jest 236 LustrMaz II 190 ].

rzemieśnik czego (6): Tegoż cżáſu wſzcżął ſię rozruch niemáły w oney ſekćie. Abowiem niektory imieniem Demetryus złotnik/ ktory robił kośćioły ſrebrne Dyanie/ cżynił niemáły pożytek rzemieśnikom. Ktore zebrawſzy/ y ine ktorzy byli tákowychże rzecży rzemieśnicy/ rzekł: [...] BibRadz Act 19/25; wſpomina Moiſes Tubalkaina być pierwſzym kowalem y rzemięſnikiem kruſzcu zeláżnego. StryjKron 16; Cerdo – Wſzeliaki rzemieſznik plugaweiroboti, garbąrżi. Calep 182b. Cf »rzemieśnik rzemiosła«.

rzemieśnik koło czego (1): Faber – Rzemiesnik wſſeliaky koło twardei roboty, iaki ieſt kowąl, sloſsarz, czieslia, muliarz. Calep 402a.

W porównaniu (1): tyś [Chryste] vrobił niebo y ziemię y co ná nich ieſt/ á ták ſię ná náſz przykład pokornie iáko ieden rzemieśnik vbogi/ poniżaſz. SkarŻyw 245.

W połączeniach szeregowych (17): W myeſcye też mąż/ nyewyáſtá/ ſtáry/ młodj/ kupyec/ rzemyeſlnik/ robotnik/ oracz/ rozne myeyſcá/ doſtoyeńſtwá/ y powinowátſtwá máyą KromRozm III F7v; RejWiz Cc6v; Leop 2.Reg 5/11; Chodzi v nich [Turków] kiedy trzebá poſpolity cżłowiek ku potrzebie woienney/ ták oracż/ niewolnik/ iáko y rzemieſnik BielKron 260; O kupcoch/ Rzemieśnikoch/ y ſzynkarzách/ ktorzi żadney źiemie niemáią/ ále dowćipem ſwym żywnośći ſzukáią/ trudno co pewnego może być ſtánowiono. ModrzBaz 122v, 123; w ktore [bractwa rzymskie] ſię dáwáią wpiſywáć Kárdynałowie/ Kſiążętá/ Gráffowie/ Pánowie/ Sláchtá/ Kupcy/ Rzemieſlnicy/ roboćiąże/ y gmin choć napodleyſzy ReszHoz 118; BielSjem 19, 20; BielRozm 11; Bá zgołá Rzeczpoſpolita z tego pięćiorgá złożona ieſt z Oraczá/ z Zołnierżá/ z Sędźiego/ z Kupcá/ z Rzemieśniká. GórnRozm L3v; GostGosp 102, 158; SarnStat 285; GrabPospR L3v [2 r.]; PowodPr 48.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu- lub wieloczłonowym: »i in(n)i (a. inszy) rzemieśnicy« (9): CIeſle/ Murárze/ y inni Rzemieſlnicy/ álbo ich pomocnicy/ ieſliby kogo zrzucenim ná doł iákiey máteryey obráźili álbo zábili/ nie winni ſą mężoboyſtwá áni obráżenia GroicPorz mm2v; Mącz 113a; Tákże y cieſlá y wſzyſcy ini rzemięſnicy y ſobie dobrze cżynią y ludziom. RejZwierc 94v, 60; [Gdzie wojska staną] tám też ſą rzemieśnicy wſzelkiego rzemioſłá/ Kráwcy/ Piekárze/ Rzeźnicy/ Kuchárze/ Sloſarze/ Kowale/ Płátnerze/ y inni rzemieśnicy BielSpr 53v; BudBib 1.Esdr 3/7; ModrzBaz 45v; Kowale/ Kołodźieie/ Kácżmarze/ ći też máią nie dármo ná imieniu śiedźieć/ y inſzy wſzelácy rzemieſłnicy GostGosp 32; CiekPotr 32.

2. [zool. Aegithalus pendulinus Vig. (Rost); remiz, ptak z rodziny sikorowatych (Paridae), nazywany rzemieślnikiem ze względu na budowane przezeń niezwykle kunsztowne gniazdo: Rzemieśniká doſtánieſz potrzaſkiem CygMyśl E2, E2.]