[zaloguj się]
[pdf]

PRZYCZYNKA (17) sb f

a jasne.

Fleksja
sg pl
N przyczynka
G przyczynki przyczynek
A przyczynkę przyczynki
I przyczynką przyczynkami

sg N przyczynka (6). ◊ G przyczynki (4). ◊ A przyczynkę (2) [w tym zapis: -e (1)]. ◊ I przyczynką (2). ◊ pl G przyczynek (1). ◊ A przyczynki (1). ◊ I przyczynkami (1).

Sł stp brak, Cn s.v. przyczyna, causa, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Dem. od „przyczyna”, często z odcieniem lekceważenia: nieważna, też nieprawdziwa; caus(s)ula Mącz, Calep, Cn; ratiuncula Mącz; causa, momentum Modrz; occasiuncula Calep (17): Caussula, pro parva caussa, Prziczinká. Mącz 10d, 42d, 347c; lecż przedſię niewiáry ſwey tymi winnikámi/ tych dwu nieſłuſznych przycżynek/ záſłonić nie mogą. CzechRozm 198v; Calep 175b, [721]a.

W połączeniu szeregowym (1): A naprzod o tych/ ktorzy pod pokrywką Práwá/ ſzcżęśćia/ kontráktu/ ſłowá oboiętnego/ wykłádu wyſzpoconego/ prace/ dobrodźieyſtwá/ przycżynki iákiey/ niewiádomośći/ niepámięći/ muſu/ głupſtwá zmyślonego/ ſzkodę cżynią y zdradzáią. KlonWor 64.

[Zwrot: »dać przyczynkę [do czego]«: Są tácy ludźie/ co więc rádzi temu gdy iym kto da by namnieyſzą przycżynkę do práwowánia BudUrzęd 53.]
Wyrażenia: »leda przyczynka« = levissima causa, levissimum momentum Modrz (5): Tu należą ći wſzyſcy/ ktorzy Niepámięćią Fárbuią ſwe wyſtępki: przyiáznią/ niechęćią: Muſem/ głupſtwem zmyślonym/ ledá przycżynkámi: Dla tego ſię ſproſnymi báwią vcżynkámi. KlonWor 81. Cf Wyrażenia przyimkowe.

»mała (namniejsza) przyczynka« (2): gdźie pan zły/ tám iuż namnieyſza przyczynká/ namnieyſza obrázá/ wnetże nawiętſzé páńſtwo pſuie y wywraca. OrzJan 31; [BudUrzęd 53]. Cf »za małą przyczynką«.

Wyrażenia przyimkowe: »dla przyczynki« (3):
~ Wyrażenie: »dla leda przyczynki« = levissima de causa, levissimo momento Modrz (3): BibRadz II 90c marg; Ale iż ták wielka ieſt przyrodzenia ludzkiego wątłość/ iż onę prawdźiwą ſprzyiázność cżęſtokroć dla ledá przycżynki/ dopuſzcżamy ſobie wydrzeć ábo zwątlić: przeto práwá ná to ſą vſtáwione/ áby nimi nieſpokoyne namiętnośći były hámowáne ModrzBaz 136, 60. ~

[»z przyczynki«:

~ Wyrażenie: »leda z przyczynki«: y powiádáią/ że to nie ieſt łáiąnie/ gdy złym złorzeczą/ á tym/ ktorzy tego godni/ ále że to ieſt/ táka dobra nowiná/ Y mnimáią/ że ſie im to godźi czynić/ ledá ſprzyczynki ErazmJęzyk Y5v.] ~

»za przyczynką« (2):

~ Wyrażenia: »leda [(lada)] za przyczynką (a. [za leda przyczynką])« (1): Ale żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty/ Co ledá zá przycżynką z kośćiołem drą koty KlonWor 47; [[Turek] potym zá ledá przyczynką y Wołoſką źięmię łácniuchno by odiął Sentencja A2; WujPosŚw 1584 504 (Linde)].

»za małą [(namniejszą)] przyczynką« (1): Zá máłą tu przycżynką nábierzeſz ſie ſtráchu PaprPan H2; [JanWróż 38].

[Szereg: »za przyczynką i okkazyją«: ták z tych kożdé ná ſwym nie przeſtáie/ ále zá namnieyſzą przyczynką y occaſią/ áliśći ieden drugiégo náiéżdża JanWróż 38.] ~

a. [Pretekst:
Zwrot: »przyczynkę znaleźć«: Zwłaſzcżá iż zakon iego [Turka] ták mu roſkázuie/ áby y hołdowne Prowincye/ [...] pod ſwą ſpráwę Machometſką pobrał/ coby on známi łácno vcżynił/ [...] przycżynkę ſobie ználazſzy/ o ktorą mu nie trudno GrabZdanie F3.]
b. Podstawa oskarżenia, wina (2):

[przyczynka do czego: ztądże zawiść ſpólna iednégo przećiw drugiému/ y przećiw pánu: ztądże oné złé mowy/ przymówki/ przyczynki do zwad/ y inſzych rzeczy złych niemáło. CerGór 166.]

Zwrot: »przyczynkę najdować« (1): A kiedy przyidźie płáćić ábo wroćić cudze/ Iuż tám dłużnik przymawia/ ſzcżypie/ ſzkáluie: przycżynki náyduie KlonWor ded **3.
Wyrażenie: »leda przyczynka« (1): dźiś podczas i niewinné/ panowie wieſzą leda przyczynkę na nie włożywſzy MurzNT 88v.
c. Uzasadnienie, usprawiedliwienie (1):
Zwrot: »przyczynkę wynajdować« (1): Causor, rei gestae causam affero seu reperio, et excusationem adduco – Wimawąmſzie, prziczinkę winaiduię. Calep 175b.

Synonim: pretekst.

ALKa