[zaloguj się]
[pdf]

PRZYKOPA (22) sb

przykopa f (13), przykop m (9), [przykopa a. przykop]; przykopa Murm (2), BartBydg, Leop (2), Strum (8); przykop BielKron (5), Calep (4). [Za formę wątpliwą uznano N pl z tekstu, w którym nie ma zaświadczonej odmianki pewnej.]

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N przykopa, przykop przykopy
G przykopy, przykopu przykop(o)w
A przykopę, przykop przykopy
I przykopą, przykop(e)m
L przykopie

sg N przykopa (3), przykop (2). ◊ G przykopy (1), przykopu (3). ◊ A przykopę (4), przykop (1). ◊ I przykopą (3), [przykop(e)m]. ◊ L f przykopie (1). ◊ pl N przykopy (1). ◊ G przykop(o)w (1). ◊ A przykopy (2).

Sł stp: przykopa, Cn: przykop, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Wykop ziemny o różnej głębokości, kształcie i przeznaczeniu; fossa Vulg, Calep, Cn; defossus, fossatum, fossum, fossura Cn (18): Fossa, Locus est unde effossa est terra – Przikop. Calep 426a.
a. Dół (1):
Wyrażenie: »przykopa studzienna« (1): Putearius, Ein brunnen graber. Przykopá ſtudzyenna. Murm 24.
b. Zbiornik na wodę (1): [Y zbudował z kámieniá ołtarz w imię Páńſkie: y vdziálał przykop wodźie [fecitque aquaeductum] iákoby ná dwie broźdźie około ołtarzá/ y vłożył drwá [...] y płynęłá wodá około ołtarzá/ áż były pełne ony przykopy wody [et fossa aquaeductus repleta est]. Leop 1577 3.Reg 18/32-35 (Linde).]
Szereg: »doły i przykopy« (1): y rzekł [śpiewak]: Tho mowi Pan/ zdziáłayćie przy tym ſtrumieniu doły yprzykopy [Facite alveum torrentis huius fossas et fossas]. Bo thák powiáda Pan. Nieużrzyćie wiátru/ áni dżdżá/ á tho łożyſſko będzie pełne wody/ y będziećie pić Leop 4.Reg 3/16.
c. Rów odprowadzający albo doprowadzający wodę, kanał; aquaeductus Calep, Cn; alveus Calep; agogae, dioryx, incile, inciliae (incillae) Cn (11): A ieſliże dla miáłkośći wody ſkoku wielkiégo ná kołá nie będźie: tedy day vrobić Przykopę/ począwſzy od Rzéki pod miárą/ podla Grobléy Strum I2v; Przybrawſzy ſye stą Przykopą do Grobléy rozbierz plác gdźie maſz kółá ſtáwić wedle potrzeby. Strum I2v; przypátrz ſye iáko Wodá ſtoi w Stáwie przy Kráióch/ od Czołá áż ná Wiérzchowinę/ á przypátrzywſy ſye/ Dayże czynić Przykopę/ ná ſzérz iákobyś rozumiał żećby wodę znioſłá. Strum I3, I2v [2 r.], I3v, N4v; Erivo – Przez przikopi wode opuſzcząm. Calep 372a, 57a; [A potym od tego młyna prowadzi przykopą, w kamieniu kopaną, zbytnią wodę z tej rzeki podle stawu królewskigo na Pylcy LustrSand 7, 130, 176, 314; bowiem gdzie stary gościniec jest, nie może przejechać żadnym sposobem za przywiedzeniem tej wody do młyna tą przykopą nowo zbudowaną. LustrDróg 5].
Wyrażenie: »wodne przykopy« (1): Aquaeductus – wodi prziwod, wodne przikopi, row do prziwiedzenią woti. Calep 85b.
Szereg: »row albo przykopa« (1): A ná Wiérzchowinie wyprzy ónę wodę z Rzéki/ wiedźże ią Rowem/ álbo Przykopą dó ónéy Báſzty. Strum F4v.
d. [Rów graniczny ogradzający i odgradzający posiadłości, pola, działki, pełniący też często funkcje rowu melioracyjnego: Pan woczyech wzyąl plyacz dworowy przeczyw themv wbobkowyczach ſzpaſzyeką Szkopczem Szprzykopem y ogrod theſch przy paſzyecze lyezanczy ZapWpolKośc 1550 9/313v.]
e. Rów, zwykle z wałem usypanym z wykopanej ziemi, dla celów wojennych, okop, szaniec (3): ná wſzytkim ſobie źle pocżynáli Niemcy/ okopánie ich było nie z rozumem/ bo źiemię z przykopow co mieli miotháć ku wozom/ to od wozow miotáli ná inną ſtronę przekopu/ gotowe ſzańce nieprzyiaćielom zdziáłáli BielKron 312v; ále Segemen ſprawcá Turecki ſporády Vlamaná dał vcżynić pod murem przekop głęboki/ vſuwſzy ná obu brzegu groble przykre iako by ſniego nie ledá iáko wyſzedł/ ieſzcże náſypano w koſze źiemie ná tym brzegu od miáſtá/ zá koſzmi záſię poſtáwiono pułkuwki winne ieden podle drugiego w ktore náſypano źiemie/ [...] ná końcách onego przykopu pocżynili ſzańce z źiemie z oknámi/ zá ktore ſtrzelbę więtſzą záſádzili BielKron 314v, 314v.
[Szereg: »przykopa z wałem«: mogliby y ći [Trojanie porywający cudze żony] ſie żenſkiégo Rodu odrzec/ którym tá przykopá z wáłem [valli fossarumque] Sercá dawa zá śmierći odwleczeniem máłem. VergKoch [248].]
f. Fosa obronna (1): [Zá głodem á vćiſkiem wielkim/ ták ſrogie powietrze ná nie vderzyło/ że zdycháli iáko beſtye/ że trupow około miáſtá pełne przykopy rowno z murem były. WujPosN 1584 II 167.]
Zwrot: »obtoczyć przykopą« (1): Y mieſſkał Dawid ná zamku Syon/ á názwał gy miáſtem Dawidowym: y obtocżył ij w koło przykopą we wnątrz [et aedificavit per gyrum a Mello et intrinsecus]. Leop 2.Reg 5/9.
2. Naturalne zagłębienie terenu, o znacznej głębokości, różnym kształcie i szerokości, powstałe na skutek działania sił przyrody; convallis BartBydg, Murm (4): Convallis, magna vallis vel loca terrarum depressa inter montes, przicopa myedzi goramy abo okolo gor BartBydg 35; Murm 21.
a. Wąwóz, jar (1): Wyſtáwił tedy Dawid wkoło zamek álbo miáſto Syon zewnątrz około przykopu Mello/ á przezwał miáſto Dawidowo. Piſze Iozephus iż też Ioáb drugą połowicę miáſtá tákież wyſtáwił/ á był tám przekop głęboki ktory zwano Mello/ przeto od tego przekopu zwano też y miáſto Mello. BielKron 69v.
b. Urwisko (1): powábił go [Aleksander Nektanabusa] w nocy nád ieden przekop áby gwiazdy roſpowiedał. Pátrząc tedy Nektánábus wzgorę ná gwiazdy/ roſpowiedał mu/ Alexánder zepchnął go ná doł/ złamał kárk ſpadſzy ná doł. [...] [Nektanabus wyznał Aleksandrowi, że jest jego ojcem] dla cżego Alexánder wynioſł go s przykopu ná rámionach iuż vmárłego/ y pocżćiwie kazał pochowáć iáko ná krolá zależáło. BielKron 123.

Cf PRZEKOP

MP