Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 3. PRZYMIERNY

Następne hasło: PRZYMIERZANIE »

PRZYMIERZAĆ (13) vb impf

-e- (3) Mącz, -é- (2) KochFr, SarnStat; a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przymierzać
praes
	sg	pl
1	przymierzåm
2	przymierzåsz	przymierzåcie
3	przymierzå	przymierzają

praet
	sg		pl
3	m	przymierzåł	m pers	przymierzali

inf przymierzać (2). ◊ praes 1 sg przymierzåm (4). ◊ [2 sg przymierzåsz.] ◊ 3 sg przymierzå (3). ◊ [2 pl przymierzåcie.] ◊ 3 pl przymierzają (1). ◊ praet [3 sg m przymierzåł.] ◊ 3 pl m pers przymierzali (2). ◊ [pass praes 3 sg przymierzå się.] ◊ part praes act przymierzając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. przymierzyć.

Znaczenia

1. Zamierzać się, przygotowywać się do zaatakowania (6)
- W przen (1)
- Przen (5)
  - a) eufem. O zalotach (1)
  - b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
2. Dostosowywać, odnosić coś do czegoś (3)
3. Zmierzać, dążyć (1)
- [Przen: Zbliżać się w poglądach]
4. Odmierzać, dopasowywać mierząc (2)
5. Sprawdzać, czy pasuje (o ubraniu) (1)
6. [Przeliczać na inne jednostki miary]

1. Zamierzać się, przygotowywać się do zaatakowania (6):

W przen [na kogo] (1): Borzuy iuż dawno ná drabá [pionka szachowego] przymierza/ Iedno że ieſzcże nie práwie dowierza. KochSz B2.

Przen (5):

Zwrot: »(mieczem, z mieczem) do szyje przymierzać« [w tym: komu (2)] = grozić śmiercią; intentare alicui gladium Cn [szyk zmienny] (3): SkarŻyw 318; Pan Bog [...] odſtępſtwo od wiáry ś. y iednośći kośćiołá ſwego/ mieczem pogáńſkim gubi. ktorym iż iuż blizko do ſzyie wáſzey przymierza: tym pokornieyſzy ku P. Bogu/ [...] zoſtáwáć maćie. SkarKazSej 688b; (nagł) NAPIS NA STATUE, Abo ná obraz śmierći. (–) [...] Y wy co to ććićie/ Prawdá/ że nie wiećie Ieſli nie przymierza/ Tá ſroga/ ſzámpierzá Ktoremu do ſzyie SzarzRyt A.

a) eufem. O zalotach [do kogo z czym] (1): [flis w karczmie] ieſzcze ſię zápalił: Bo mu Kupido młodą goſpodynią zchwálił. Więc każe piwá nośić: á goſpodarz baczy/ Ze mu do żony zwioſłem flis przymiérzáć raczy. KochFr 134.

b) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy [na kogo] (1) : [pieszki, tj. figury szachowe] Nátárwſzy ná ſię/ nie mogli ſie pożyć. [...] Potym ſie ćicho z obu ſtron ſkradáli/ To ſtąd/ to z owąd ná ſię przymierzáli. KochSz B.

2. Dostosowywać, odnosić coś do czegoś; accommodare, adaptare Mącz (3): Accommodo, Przymierzam/ Prziſtoſuyę. Mącz 61c, 13a.

przymierzać co do czego (1): Ktore ſłowá [„to jest ciało moje”] ſpoſobem znáku rzeczone ſą chlebá onego. (–) Widźiſz iákoć do znáku przedśię y figury oni záwżdy przymierzáią/ á tym fortelem nowym/ prawdę Ciáłá Páńſkiego chcą wyniſzcżyć. WujJud 253v; [skąd znać/ że tu [Ps 95/8] Prorok przymierza [słowo żydowskie „mincha”] do chrześciańſkiéy ofiáry/ która bywa z chlebá y winá/ poświęconégo w ćiało y krew Páńſką WujBib 619a].

3. Zmierzać, dążyć (1):

[przymierzać do kogo: Henryk Plauenius zoſtawſzy Pruſkim Miſtrzem/ zbierał lud [...]/ pożycżywſzy ſto tyśięcy złotych v mieſzcżan Gdańſkich: bo záśię do nich przymierzáli. BielKron 1597 306.]

[cum inf: po śmierći Henryká Brodátego Włádyſław Plwacż/ przymierzał záśię ná ſwe páńſtwo pierwſze przyść BielKron 1597 165.]

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): [starzy panowie polscy, tj. panujący] do zgody, do iednośći záwżdy poddánych ſwoich wiedli, y dla tego przyśięgáią Pacem inter diſsidentes manu tenebo do tego przymiérzáiąc [...] áby zgodę w Pánu Kryſtuśie mnożyli SarnStat 121.

[Zwrot: »do celu przymierzać«: Ten ieſt cel [starość] do ktorego ludźie przymierzáią/ Ktorego gdy doſtąpią/ potym nárzekáią. ProtKonterfet B3v (Linde s.v. przymierzyć).]

[Przen: Zbliżać się w poglądach:

przymierzać do kogo: á was iáko widzę wſtyd wyznáć z Polaki ſtárymi Troycę Naświętſzą: znáć że przymierzaćie do Nurkow. ŁaszczOkulary H2v.

przymierzać gdzie [= do kogo]: To druga wymowká twoia/ [...] ktora ćię też do Zydow/ ábo do Nurkow rychley záprowádzi/ bo tam iáko widzę bárzo przymierzaſz ŁaszczWiecz 6 (Linde s.v. przymierzyć).]

4. Odmierzać, dopasowywać mierząc (2): Libro, Ważę/ mierzę/ przimierzam. Mącz 192c; Admetior – Przimierząm. Calep 25a.

[przymierzać ku czemu: A takoz yvſz rzecze yego blogoſlawyone przybyty A tedy miareyego wzyąwſzy przymyerzaly kv krzizv RozmyślDomin 75.]

5. Sprawdzać, czy pasuje (o ubraniu); experiri an quadret vestis Cn (1): Poſłał gi [ciasny kolet] pan do kráwcá/ kazał gi rozſzyrzáć/ Kráwiec áni ſie go tknął/ ráno ſzedł przymierzáć. RejFig Aa2.

6. [Przeliczać na inne jednostki miary: Na gdańską zasię miarę rachując, tedy w 3 korc⟨ach⟩ lubelskich przymierza się korzec gdański LustrRus I 16.]

Formacje współrdzenne cf MIERZYĆ.

Cf PRZYMIERZANIE, [PRZYMIERZANY]