[zaloguj się]
[pdf]

1. MIERZYĆ (178) vb impf

e jasne.

Fleksja
inf mierzyć
indicativus
praes
sg pl
1 mierzę mierzymy, mierz(e)my
2 mierzysz mierzycie
3 mierzy mierzą
praet
sg pl
1 m -m mierzył m pers -(s)my mierzyli, -chmy mierzyli
2 m mierzyłeś, -ś mierzył m pers
3 m mierzył m pers mierzyli
f mierzyła m an
n subst mierzyły
fut
sg pl
1 m m pers będziem mierzyć
2 m będziesz mierzyć, będziesz mierzył, mierzyć będziesz m pers mierzyć będziecie, będziecie mierzyć
3 m będzie mierzył m pers będą mierzyć
imperativus
sg
2 miérz
conditionalis
sg pl
1 m m pers byśmy mierzyli
2 m byś mierzył m pers
3 m by mierzył m pers
impersonalis
fut mierzono będzie
con by mierzono było
participia
part praes act mierząc

inf mierzyć (40). ◊ praes 1 sg mierzę (9) [w tym: -e (1)]. ◊ 2 sg mierzysz (8). ◊ 3 sg mierzy (20). ◊ 1 pl mierzymy (1) RejWiz, mierz(e)my (1) WujNT. ◊ 2 pl mierzycie (6). ◊ 3 pl mierzą (29). ◊ praet 1 sg m -m mierzył (1). ◊ 2 sg m mierzyłeś, -ś mierzył (2). ◊ 3 sg m mierzył (18), f mierzyła (1). ◊ 1 pl m pers -(s)my mierzyli (1) KuczbKat, -chmy mierzyli (1) RejWiz. ◊ 3 pl m pers mierzyli (6). subst mierzyły (1). ◊ fut 2 sg m będziesz mierzyć (1) RejPos, będziesz mierzył (1) RejKup, mierzyć będziesz (1) Strum. ◊ 3 sg m będzie mierzył (I). ◊ 1 pl m pers będziem mierzyć (1). ◊ 2 pl m pers mierzyć będziecie (2) BielŻyw, RejPos, będziecie mierzyć (1) OpecŻyw. 3 pl m pers będą mierzyć (2). ◊ imp 2 sg miérz (4); -é- (1), -(e)- (3). ◊ con 2 sg m byś mierzył (1). ◊ 3 sg m by mierzył (5). ◊ [1 pl m pers byśmy mierzyli.] ◊ impers fut mierzono będzie (2). ◊ con by mierzono było (1). ◊ part praes act mierząc (10).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI–XVIII w.

1. Określać wielkość czegoś (często w jednostkach miary); dokonywać pomiarów, wymierzać; mensurare PolAnt, Mącz, Vulg, Cn; metiri Mącz, Calep, Cn; remetiri PolAnt, Mącz; commetiri Calep, Cn; librare, modificari Mącz; praemetiri Calep; admetiri, demetari, dimetiri, permetiri Cn [w tym: co (90)] (149): gdim mierzil siedlisko pana Alexego Naliazlem ye więnthsze pana Ianowego. ZapWar 1553 nr 2685, 1553 nr 2685; BibRadz Ez 40/35; bákár goźdźikow fawow ſzeſc ſet. Fárákulá Opij fawow czterzy ſtá. Bákár Sándalu białego ſiedḿ ſet fawow. Perły inácżey mierzą. BielKron 454v; Modificor, Mierzę/ miárę biorę/ wymierzam yáko czego może ná co doſtáć. Mącz 228a, 192c, 219c, d, 220a; RejAp 89v; przyſtałoby dáléy piſáć o rzeczách tych/ któré nie tylko że dłużą y ſzérzą máią/ ále też y miążſzé ſą. O tychby mówię przyſzło tu piſáć/ iákoby ié mierzyć GrzepGeom N2v; Iáko mierzyć bez Dyoptry. GrzepGeom 03, A4, H2v, H3v, I4v, K2 (12); Mierząc ſukno wyćiąga zginą go dwá łokćiá. BielSat B4; RejZwierc 250v; BudBib Ez 41/17, Zach 2/2; A kiedy mu ſye iuż Staw przerwie/ tedy będźie mierzył Przerwę głębokoli Strum H4, D3, F3; BudNT Apoc 11/2; BielRozm 14; Calep 222a, 658b, 835b; Słod káżdy z ozdu ma mierzyć Vrzędnik: áby bacżył iáko go wiele przyraſta GostGosp 136, 150 [2 r.]; A ten co gadał zemną/ miał miárę trzćiniáną złotą/ áby mierzył miáſto y brany iego WujNT Apoc 21/15, Apoc 11 arg, 2, 21/17; SarnStat 281, 282.

mierzyć komu (2): A kiedy mu będzies mierzyl [...]. Tam go więċ lada ocz pytay A lokczya palczem potmikay. RejKup e2; GostGosp 92.

mierzyć czym (23): nie maią drog ani przewozow tylko dziennem chodem ſwe mile mierzą. MiechGlab 23; Leop Ez 42/16, Apoc 21/16; Specium, Lopyſtká którą bárwierze głebokość [!] w ránách mierzą. Mącz 407a, 64a, 79a, 501b; OrzQuin G3v; ten błąd im [miernikom] ztąd przyſzedł/ iż Cérklem chćieli Circumferencyą mierzyć GrzepGeom K3v, Lv, N3 [2 r.], P3; RejZwierc 234v; ModrzBaz 34v; GostGosp 68 [2 r.] 136; WujNT Apoc 21/16; inſzémi korcy/ áby mierzono nie było. SarnStat 282; KlonFlis F; Mierzyłeś máłym gwichtem/ ábo krotkim łokćiem: Sżcżupłą kwartą/ złą wagą KlonWor 67. Cf »brzuchem pokarm mierzyć«.

mierzyć w czym (1): Wprziłbicach kwoczki ſiedzą/ albo owies mierzą KochSat A3.

W charakterystycznych połączeniach: mierzyć brany, cebulę, cykumferencyją, figury, głębokość (2), groch, imienie, klin, koło (2), kościoł, krupki, lineą, miasto (3), mile, owies (2), perły, piwo, plac, przerwę, siedlisko, słod, staw, sukno (3), wieżę, wysokość, zboże, żyto; mierzyć bez dyjoptry; mierzyć wedle miernikow, wedle pomiarow; mierzyć beczką, cerklem, dziennem chodem, dyjoptrą, gwichtem, instrumentem, korcem (5), kwartą, laską, łokciem (2), miarą (3), pokryweczką, prętem pomiaru, trzciną (2), wagą.

Zwroty: peryfr. »brzuchem pokarm i picie mierzyć« = jeść i pić, ile się chce, ile się zmieści (1): Ani ſię też godźi/ [...] iżeby kto brzuchem pokarm/ y pićie mierzić miał KwiatKsiąż D2v.

»mierzyć pod strych [ = równo z brzegiem naczynia]« (1): któré [korce] równo bez káżdégo wiérzchu mierzyć máią/ to ieſt pod ſtrych [sine ulla fastigatione mensurari debent: hoc est ad amussim, seu Regulam, alias pod ſtrych JanStat 1056] SarnStat 282.

Szereg: »mierzyć i (albo) ważyć« (2): A mierząc y ważąc/ ón Staw/ piſz ſobie wielé ſztuk dwu łoktowéy będźie Grobléy Strum D2v; Oczko 20v.
W przen (28): RejAp 150; Też maż mierzyć żywioły to ieſt vśmierzáć grzechy y ćiáło ſwe. [Cf áby powiedział prawdźiwie ná kilko ſtop ſą cżtery żywioły y ná dłużą y teſz ná ſzerzą. HistRzym 110] HistRzym 111v [cf 2.MIERZYĆ]; Iuſz ſię ná oſlep dárli ieden ná drugiego/ S krotką bronią niemierzył oręża długiego StryjKron 255.

mierzyć komu (1): Nieſpráwiedliwość kiedy komu mierzy/ Choć nie doſtawa niechay chceli wierzy. RejZwierc 212.

W charakterystycznych połączeniach: mierzyć cnotę (4), jad, poczciwość, prawdę, rozum, słowa, uprzejmość, żywioły.

Zwroty: »mierzyć funtem, korcem, łokciem, beczką« = czegoś jest bardzo dużo (4:2:2:1): Lokćiem ſwoie ſłowá mierzą/ Máło cżynią wiele grożą. BierEz N2; RejWiz 97v; RejZwierz 51 v, 53v; Lecż by kto w ſerce weźrzał iáko go [ = jad] tám táią. Nie kwartką ále becżką mogłyby go mierzyć HistLan B3v; Lżowie by prawdę chcieli korcem mierzyć/ Gdy przed thym łgáli nie będą im wierzyć. RejZwierc 216v; Bo ten cnotę/ poććiwość hoynym funtem mierzy RejZwierc 243, 231v, [238].

»pod strych mierzyć« = mieć za mało (1): Temuć zawzdy nie ſpora kto ſie prżeniewierzy Zawzdy mu wirzch vbędzie zawżdy pod ſtrych mierzy RejJóz L7v.

»wodę (łyżką) mierzyć« = robić coś na próżno, z góry zakładając niepowodzenie; littus arare, cribro aquam haurire Mącz (14): Iam nápiſał kto chce niechay wierzy Co ma prożny czynić wodę mierzy. RejRozpr A2; RejJóz Hv; RejKup ſ4; Ale wſzytko po then cżás cochmy tu mowili/ Práwiechmy iáko wodę łyſzkámi mierzyli. RejWiz 62v, 152v, 163v; Mącz 16c, 68d; Wodę łyſzką mierzą ktorzy wſzechmocność Boſką rozumem ogárnąć chcą RejAp Ff3, 68; CzechEp 220; CzechEpPOrz *3; NiemObr 142 [2 r.].

Przen (42):
a) Oceniać, badać, wartościować, porównywać (16): On ich obycżáie mierzył/ Pátrząc komu by ſie źwierzył BierEz Sv; Wycieńcża dobrodzieyſtwá y ſzcżupło ie mierzy/ Więc ledá krzywdę ſobie ná trzy zbyty ſzyrzy. HistLan F4; RejZwierc [238]; ZawJeft 25; GórnTroas 9.

mierzyć czym (4): KuczbKat 396; Bozką moc rozumem ſwoim mierzą SkarKaz 205a. Cf Zwrot.

mierzyć czym [ = przyjmując coś za wskaźnik] (6): Multi foelicitatem metiuntur voluptate, Wiele ich ſzczęsliwość roskoſzą álbo roſpuſtnośćią mierzą Mącz 219c; ModrzBaz 20v; SkarŻyw 543 [2 r.]; KochTr 9; Nie láty/ ále cnotą żywot mierzyć mamy KochFrag 51.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A gdy ſie moia cznota na iaſnią odkrye Dopiero będziem mierzyć poki było cżye RejJóz I4v.

W charakterystycznych połączeniach: mierzyć bogactwa, boską moc, dobrodziejstwa, myśli, obyczaje, pokorę (2), (nie)przyjaźń (2), siłę, sprawę, sprawiedliwość, szczęście (szczęśliwość) (2), żywot; mierzyć cnotą, dosytem, laty, posłuszeństwem (2), przyrodzonymi potrzebami, pożytkiem, rozkoszą, rozpustnością, rozumem, skarby, sznurem, złotem.

Zwrot: »[jaką] miar(k)ą mierzyć« (2): RejJóz L7v; ále ſámi właſną miárą nas ſámych mierzemy [ipsi in nobis nosmet ipsos metientes] y porownywamy ſię ſámi z ſobą WujNT 2.Cor 10/12.
b) Ustalać, uzgadniać (1): Nawięcey ſie tego Pan Moiżeſzowi zwierzył/ Gdy z nim ná gorze Oreb dziwne rzecży mierzył. RejWiz 144.
c) Postępować (25): Rádzę by mądrze golił dobrze mierzył. Komu ſie Pan Bog ſwych owiecżek zwierzył. RejZwierc 225v.
Przysłowie: Piſáno ieſt mily panie/ Ktorą miarą będziecie mierzytz/ tą wám będzie odmierzono OpecŻyw 180v; BielŻyw nlb 3; Iakąs miarką komu mierził abyć odmierzono RejJóz H2v; MurzNT Matth 7/2 [2 r.] Mar 4/24 [2 r.]; RejWiz 188; BibRadz Mar 4/24; RejAp 150; RejPos 170, [292]v; táką miárką [...] Káżdemu tám odſypą/ iáką też tu mierzył. RejZwierc 271, 184v, 224v, 245v [2 r.]; WujNT Matth 7/2, Mar 4 arg, 24, Luc 6/38; VotSzl D3. [Ogółem 22 r.].
Zwrot: »[jaką] miarką mierzyć« = [inali qua, aliqua] mensura metiri PolAnt, Vulg; [in aliquo] indicio indicare Vulg (11): RejWiz 162; Lecż kto mu nawięcey wierzy/ Ten nalepſzą miárką mierzy. RejZwiercPodw 183v. Cf Przysłowie.
a. Stosować jednostkę miary określonej wielkości (7): O Włóce przedzéy powiém/ iáko w Mázowſzu mierzą: á Potym o łanie/ iáko mierzą w Polſzce. GrzepGeom I3, M3 [2 r.]; A Pręt táki ma być: podłuż maſz mierzyć łokći 32. á w ſzérz łokći 8. Strum F2v.

mierzyć na co [= w jakiej jednostce] (2): w Mázowſzu/ w Litwie/ ná Włóki mierzą. w Wielkiéy Polſzce ná Szlády. w Máłey Polſzce y w Ruśi ná łany. GrzepGeom I2v, A.

2. Ustalać pożądany kształt geometryczny lub punkt (3): Táż Bláſzká ma być odważóna Cérklem z wielką pilnośćią/ áby wſzyſtki trzy rogi były w mierze. A to tym obyczáiem: poſtáwiwſzy Cérkiel ná dole ná dłuſzym kóńcu Bláſzki/ miérzże wzgórę do obudwu vſzek áże ſye zgodzą równo vſzká v Bláſzki. Strum B4v.

mierzyć czym (2): Molorthus, [...] Cieśielska ważlcá/ ktorą mierzą yeſli w rowniey byvra budowánie kłádźiono. Mącz 230a; Strum C4.

3. Ustalać cenę (1): Iákie záśię w towárzech nieznośne drogośći/ Rzemieśnik/ Szynkarz/ Kupiec/ łupią przez litośći. Iáko chcą ſobie mierzą bez wſzelkiey vſtáwy BielRozm 11.
4. Celować, zamierzać się; collimare Mącz, Calep (25): Bo rozumiey byś też więc y nabárzyey mierzył/ Tedybyś mgły ni wiátru nigdy nie vderzył. RejWiz 159; Collimare ‒ Mierzicz pilnie tak iako ſtrzelecz, godzie do ciliu. Calep 215a.
Zwrot: »mierzyć do celu« (1): Collimo, [...] Mięrzę [!] do celu ſtrzeláyąc. Mącz 59c.
W przen (7): Ciebie [Cyprydy synie] ia proſzę/ Acz y mierzyſz krzywo/ Gniewem vięty/ Niechcę iáko żywo/ V mnie goſpodą Abyś ſtánął kiedy GosłCast 40.

mierzyć na kogo, na co (4): RejWiz 130v; áby kácérzowie w Polſzce ná Papieżá mierząc/ w Krolá Polſkiégo tákiéż nie záwádźili OrzQuin K4; Iáko gdy vderzy Zegar cżtery godźiny/ iuż ná piątą mierzy. KlonWor 80. Cf Zwrot.

Zwrot: »[na co] okiem mierzyć« = zwracać uwagę (1): bo ná rzecz tylko ſámę okiem mierząc/ ták ná nię wſzyſtkę myśl/ y pióro ſwé ſkłádaſz/ iż téż nie ſye ná żadnégo ſtanu człowieká nie oglądaſz OrzQuin E.
a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (2):

mierzyć na kogo (1): Acż widzyał [pop] drabá/ ktory nań też mierzył KochSz B3.

mierzyć w co (1): Bo pieſzek/ ieſli ná bok nie vderzy/ Bać ſie nie trzebá/ w cżoło dármo mierzy. KochSz B.

Przen: Kierować się ku czemuś, postępować w określonym celu, chcieć czegoś (15):

mierzyć do czego (2): Bo/ do czegóż inſzégo mierzyły iego [cesarza tureckiego] owé krzywoprzyśięſtwá/ którémi ón ná wáſzéy K. M. przymiérza wymatał OrzJan 74, 83.

mierzyć ku czemu (3): OpecŻyw 180v; iż Náturá ktora záwdy ku doſkonáłośći mierzy/ by mogłá puſzcżáłáby záwdi męſzcżyzny ná ſwiát GórnDworz X7. Cf Zwrot.

mierzyć na kogo, na co (4): RejKup n3, Ee; Ze ten z gárdłem ná wino nie ná ſłużbę mierzył. CzahTr C2. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

[mierzyć w co: Zaprawdę tego trzeba, byśmy w to mierzyli, Byśmy sobie w tej radzie o tym rozmawiali. DramStp II 273. Cf Zwrot]

mierzyć gdzie [w tym: co gdzie (1)] (3): A powiecz mi ſwą ptawą [!] myſł Iako a kędy ją mierzjṡ RejKup ſ3v, x4; ponieważ Turek [...] nie gdźie indźiéy/ ále tu do Polſki mierzy OrzJan 109.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A iżby mu drugie [jaje] znioſł/ pilnie ná to mierzył. RejFig Dd6.

W charakterystycznych połączeniach: mierzyć do końca, do Polski; mierzyć ku chwale, ku doskonałości, ku zasłudze; mierzyć na papieża, na służbę, na wino; mierzyć pilnie, z dawna.

Przysłowie: podobno Sztánkár w rozmowie Przemyſłkiey náſzey/ indźie mierzył á indźie ſtrzelał [ = udawał, że zmierza do czego innego] OrzList g4v; OrzJan 81.
Zwrot: »w cel, ku celowi mierzyć« (1:1): A wſzakoż cel ich ku ktoremumierzą/ ieſth zły á niepobożny BibRadz I 274; KochProp 15.

Formacje współrdzenne: mierzyć się, domierzyć, namierzyć, odmierzyć, odmierzyć się, pomierzyć, pomierzyć się, przemierzyć, przymierzyć, rozmierzyć, rozmierzyć się, sprzymierzyć, sprzymierzyć się, umierzyć, wymierzyć, wymierzyć się, zamierzyć, zamierzyć się, zmierzyć; domierzać, mierzać, odmierzać, pomierzać, pomierzać się, przemierzać, przymierzać, rozmierzać, sprzymierzać, umierzać, wymierzać, wymierzać się, zamierzać, zamierzać się, zmierzać, zwymierzać; umiarować; zamierzywać; rozmirzać.

Cf MIERZENIE, MIERZONY, WIEKOMIERNY

AŻ