« Poprzednie hasło: [SADŁKO] | Następne hasło: [SADNIĆ] » |
SADŁO (218) sb n
-a- (111), -å- (6); -å- Calag, SkarŻyw; -a- : -å- SienLek (91:3), BielSpr (1:1); sedło z tekstu nieoznaczającego é; o jasne.
sg | pl | |
---|---|---|
N | sadło | sadła |
G | sadła | sadeł |
D | sadłu | |
A | sadło | sadła |
I | sadłém | |
L | sadle | |
inne | du A (cum nm) - sadle |
sg N sadło (33). ◊ G sadła (64). ◊ D sadłu (1). ◊ A sadło (26). ◊ I sadłém (90); -ém SienLek (2), -(e)m (88). ◊ L sadle (1). ◊ pl N sadła (2). ◊ [G sadeł.] ◊ A sadła (1). ◊ [du A (cum nm) sadle.]
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- Tłuszcz zwierzęcy obrastający narządy wewnętrzne, też w postaci przetopionej
(218)
- Przen
(2)
- a) Zysk (1)
- a. Tłusty brzuch
(3)
- Przen (1)
- Przen
(2)
sadło z czego (żywotne) (1): á ſadło z niego [z psa] podogrę y bolenie vſzu vzdrawia FalZioł IV 6c.
W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia [w tym: sadło + przymiotnik (94), przymiotnik + sadło (39)] (133): Sadła cżyſtego Lipieniowego z miodem białym ſpuſcić/ [...] y puſzcżać na ocżi tym ktorzy maią ocżi barzo zaniecżyſcione á zamulone FalZioł I 5a; Też bolącżki miękcży/ ſtłucż korzeń s ſadłem kokoſzem á okładay/ yteż krcżicę gdy s niego vcżyniſz plaſtr z niedzwiedziem ſadłem á będzieſz przikładał: rozwięznie. FalZioł I 66a; Też korzeń ſam wyſokiego ſlazu/ s wieprzowem ſadłem ſtłucżony á przyłożony na wrzod twardy: miękczy gi y roſchodzi ſie pod nim FalZioł I 81b; Thakież ſie zbiegaią [pchły] na drzewo Iezowym ſadłem pomazane. FalZioł IV 16d; gdy ktho krwią pluie/ wezmi ſadła ribiego/ Roſpuſć z ocztem dobrim day pić choremu, á przeſtanie. FalZioł IV 45b, I 12d [2 r.], 14c, 19c, 22c, 27c (65); Mącz 3c; á ten proch z niedźwiedźim ſádłem zmieſzay/ á pomazuy gdźie chczeſz by ſye włoſy kocháły SienLek 47; Też żołć záięcza z węgorzowym ſádłem/ puſzczána w vſzy głuchość y brzmienie w vſzu odpądza. SienLek 72; Spuchłe łono niewieśćie/ Wilczym ſádłem mázáć/ ſklęśnie SienLek 118; Nátłucz ſzáłwijéy y bobrowych ſtroiów/ z ſádłem kápłunim/ á tym pomázuy członki drżące/ ktoré trzęſáwicá ruſza. SienLek 142v, 47v [2 r.], 49v, 67, 71v, 73v (45); ſámy wrzaſki/ ſkoki/ huki/ puki káżdego vbiją/ że ſobie cżáſem drugi pſiem ſádłem boki máże. A práwie pſiem ſádłem/ bo mu też ták przyſtoi (marg) Przygody wſzetecżnych. (–). RejZwierc 103v, 165; [Sadlo vyeprzove unctum ReuchlinBartBydg Xv, L3v; Wezmi pſiego ſedła/ a onym maż [gdy koń złamie nogę] SprLek D3v].
W połączeniu z rzeczownikiem będącym nazwą zwierzęcia (wyjątkowo 1 r. „człowieka”) [w tym: kogo (1), czego (3), po czym (1); zawsze: sadło + nazwa] (5): Sadło kur młodych więczey zagrzewa niżli ſtarych. FalZioł IV 19b; Sadło kożdey riby/ morzkiey, rzecżney, ſtawowey, y z kądkolwiek będzie, Gdy rozſpuſci oleiem przycżyniwſzy cżyſtego miodu, cżyſci ocży od zaćmienia/ od mgły FalZioł IV 45b, V 115v; Item wkracowſkyey ſtronye kſzyedzu yednemv vkradl szadlo po yednym wyeprzu y zupiczą bląkithna przed seſſczya lath LibMal 1545/98; LIcurgus Krol Attheńſki/ [...] zmyſlił ſobie chorobę ſuchą [= suchoty] być/ záwoławſzy ku ſobie rad ſwoich/ powiedźiał im: iż inácżey iego chorobá nie może być vlecżoná áż ſadłem muſzę być námázan co natłuſtſzego cżłowieká. BielSpr 49.
W charakterystycznych połączeniach: sadło gęsie (20), jastrzębie, jaźwcowe (3), jeżowe, kacze (9), kapłonie (3), kiernozie, kokodrylowe, kokosze (14), lipieniowe (2), lisie (5), łabęcie, niedźwiedzie (19), przepierzycze [= przepiórcze], psie (11), rybie (2), świnie (2), węgorzowe (2), wężowe, wieprzowe (25), wilcze (3), zajęcze (5), zdebiowe [= żbikowe]; sadło kur młodych, ryby, wieprza, po wieprzu; sadło czyste, niesolone, słone (2), stare (42), świeże (4).
[Abiecádło ſniadł pies ſádło/ mátká mydło/ oćiec ſſydło/ wlazł ná połkę/ ſniadł gomołkę. Wokabul 1539 X2.
Co widząc Lokietek/ mogł wybornie ná pſá ſádłá, iáko ono mowią/ nie miotáć. BielKron 1597 211.]
»[komu] wyjąć bokiem sadło« = postąpić obłudnie (1): Toć ieſt dawnych kulfánow ſtáre obiecádło: Ktorzy vmieią Pánom wyiąć bokiem ſádło. KlonWor 58.
peryfr. »sadło zjeść« = utracić niewinność (1): Przytim ſie też godzi wiedzieć znamię nie czałoſci młodziencza abo dziewki, to ieſt, ieſtli ona ſmiotanę zlizała, albo on sadło ziadł GlabGad N8v.
»[komu] sadło zjeść« = zrobić komuś coś złego (1): Bo á zacżże ſtánie pożytecżne byś go nawięcey názbierał/ ieſli poććiwego nie będzie/ ieſli v ludzi ohydzon á zelżon będzieſz/ [...] ieſli tylko będzieſz chodził miedzy ludźmi iáko pies podtuláiąc pod ſię ogon/ cżuiąc to ná ſie żeś komu ſádło zyadł. RejZwierc 65v.
»smal(e)c, (albo) sadło« [szyk zmienny] (3): á kniemu [zielu przestępu] przyłożyſz korzenia wyſokiego ſlazu y też fig, y ſmalczu albo ſadła wieprzowego FalZioł I 22c; Też gdi ſok czebulny zmieſzaſz s ſmalczem albo s ſadłem kokoſzym/ á tym namażeſz mieſcze oddawione albo ſtarte bothem albo cżem ynem ieſt pomocz na tho. FalZioł I 27c, I 12d; [vyeprzove Sadlo, Smalcz unctum ReuchlinBartBydg L3v, a8v].
»sadło, (albo) tłustość« (3): Sumen, sadlo, tlustoscz BartBydg 153b; Thakieſz y inſze ſadło albo tłuſtoſć Liſia ſwieża/ trochę przeſalana ieſt barzo pomoczna na bolenie vſzne. FalZioł V 79; Ieſli trzebá mocniéyſzych [lekarstw]/ gdy nietylko ſye nogá kurczy/ ále ćierpnie/ [...] do tego ſłużą oleie/ [...] y ſádłá álbo tłuſtośći/ których poſpolićie náſzy vżywáć zwykli Oczko 33; [Sadlo, Tlustoscz sagina i⟨d est⟩ pinguedo ReuchlinBartBydg D5v].
Synonimy: słonina, smalec, tłustość, tuk.
MN