[zaloguj się]
[pdf]

1. SADZA (16) sb f

sadze pl t (14), sadza (2); sadza Calep; sadze : sadza Mącz (2:1).

sa- (7), så- (2); sa- RejZwierz, SienLek (3), KochPs, GostGosp; så- BielKron; sa- : så- Mącz (1:1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N sadza sadze
G sådz
A sadze
I sadzami
L sadzåch

sg N sadza (2). ◊ pl N sadze (4). ◊ G sådz (3). ◊ A sadze (1). ◊ I sadzami (5); -ami (4), -(a)mi (1). ◊ L sadzåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Czarny proszek powstający w wyniku niecałkowitego spalania związków organicznych; fuligo Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn (16): Mymer1 29v; Fuligo, szadze, dicitur illa nigredo, kopecz, quae dependet de trabibus et fit ab igne quasi fumo ligata BartBydg 61b; ſok wyciſniony z ziela Pſich ięzykow, z ſadzami zmieſzany, á w thym ſierſć zaiecżą [!] namocżyć/ na ſkronie y na cżoło przyłożyć FalZioł V 79; Mącz 139b; Námieſzayże ſoli zſádzámi á octem twárdym roztworz/ tymże yey [białogłowie] podeſzwy y dłoni nátrzy SienLek 115v, 174v, 181v; Calep 440a; Kominy wſzędy porządnie opátrzywſzy/ ſádze z nich wytrzeć kázáć pámiętáć. GostGosp 22; [Sadze, Copecz fuligo ReuchlinBartBydg n3v; Soſnowa ſádzá bárzo pomaga ná opalenié y opárzenié UrzędowHerb 411a].

sadze z czego (1): Gdy ſye koń zápiecze/ ták mu żywoth otworzyſz/ álbo zmiękczyſz: [...] vczyniwſzy czop z ſłonin/ poſyṕ go ſádzámi z łuczywá/ wetkniſz mu go w zádek SienLek 172v; [Sádze/ zwłáſczá kádźidłowé/ Mirrowé/ z Terpentiny/ z Tyraku/ z ſmoły/ ſą ſuchégo przyrodzenia UrzędowHerb 411a, 411a].

W porównaniach (2): To mieyſce caput album nie ma vrodzáiu żadnego/ bo piaſek wſzytko/ przeto zową biała głowá/ ryb doſyć ma/ lud cżarny iáko ſadze BielKron 449v; Mącz 384a.

Zwrot peryfr.: »miedzy sadzami siedzieć; w sadzach spać« = żyć w ubóstwie (1;1): Bo nie wſzytkoć to Szmárag/ co ſie tám zyeleni/ Naydzyeſz y Abentáir/ co wnet fárbę zmieni. Ale to wżdy chędoſzſzy/ co miedzy ſádzámi/ Siedzi nie zbrukawſzy ſie/ niż zá oponámi. RejZwierz 55; Byśćie wy miedzy gárncy w ſzczyrych ſádzach ſpáli/ Przedśię wy ſwoią kraſą będźiećie równáli Z gołębiem naslicznieyſzym/ od którégo ſzije Málowánéy/ to śrzebrny/ to złoty bláſk bije. KochPs 97.
Szereg: »sadze albo czernidło« (1): Sepia, Morski páyąk/ puſzcza z ſiebie czarny pot by ſadze álbo yákie czernidło gdy go chcą vłowić Mącz 384a.
a. Proszek z upalonych części roślin używany do sporządzania leków (2): [na bolący ząb] pſzenice vpal kilká źiarn/ ná roſpaloney ſtáli/ á roſtárſzy ią ták ná ſtáli/ wźiąwſzy onych ſadz ná máłą chuſteczkę/ thákże ciepło ná ząb przyłoż. SienLek 76v, 184v.

JR, (LW, MC, MN)