[zaloguj się]
[pdf]

PSAŁTERZ (59) sb m

-a- (26+żp), -å- (26+żp); -a- KromRozm III, LubPs (2), Leop (żp), OrzRozm, Mącz, CzechEp, WujNT; -å- BielKron, GrzegŚm, RejZwierc, BudBib, KochPs (8), SkarŻyw (9), KochFrag; -a- : -å- RejPs (żp:żp), LubPs (4:1), KrowObr (5:2), LatHar (6:1); -é- (8+żp), -e- (1+żp); -é- KochFrag; -e- Mącz; -é- : -e- KochPs (7+żp:żp).

Fleksja
sg pl
N psałtérz
G psałtérza
D psałtérzowi, psałtérzu
A psałtérz psałtérze
I psałtérz(e)m
L psałtérzu

sg N psałtérz (12). ◊ G psałtérza (19). ◊ D psałtérzowi (1), psałtérzu (1) LubPs (1:1). ◊ A psałtérz (17). ◊ [I psałtérz(e)m.] ◊ L psałtérzu (8). ◊ pl A psałtérze (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVIII w.

1. Zbiór psalmów, Księga psalmów; psalterium Mącz, Cn; liber psalmorum sacrorum Cn [psalterium – cf PSALTERYJUM] (47): TarDuch F3; Pſáłterz RejPs 16v żp; przy wykłádźye Pſáłterzá piſſe [Luter] o ſobye/ iż nye wſſędy go rozumye KromRozm II ſ3v; KromRozm III K2v; TV oto maſz pioſnecżki k Pſáłterzu przydáne LubPs gg2, A6, gg, gg2; przeto wezmę niektore Wierſze s Pſałterzá/ ktore Duch ſwięty ſlożył/ á niektore teſz ktore Papieſz y Mniſzy s fáłſzowali KrowObr 151v; Leop AAa żp; Psalterium item, Xięgi do ſpiéwánia álbo modlitw/ Pſáłterz. Mącz 328c; KochList 1; nikomu zgołá nie ieſt wolno pſałtérzá tego/ przekłádánia Iáná Kochánowſkiégo/ bez dołożenia ſámego autorá/ ná wtóré drukowáć KochPs [217], 2; Tedy ieden znich [Prusów] nagorſzy ćicho ſchodząc ná S. Woyćiechá/ ktory w ten cżás Pſałterz máiąc/ drogę ſwoię Pánu Bogu polecał/ okrutnie go wioſłem z tyłu miedzy łopátki vderzył. SkarŻyw 355; rozmyślay Pánno w piśmię [!] świętym: miey pſałterz y pſalmow ſię náucż. SkarŻyw 393, 141, 297, 414, 470, 570; CzechEp 159; [Kśięgi chwał Bożych ktore z Greckiego Pſáłterzem zowiemy. BudBib I 291; psałterz niemiecki, cajg złotniczy i 1½ tuzina piełek, 2 ręczniki białe InwMieszcz 1579 nr 225].

psałterz czyj [w tym: ai poss (12), G sb i pron (5), pron poss (1)] (18): tzemuſz tedy ſlugo Antykryſtow/ ſromoćiſz Dawidá Proroká ſwiętego y pſáłterz iego KrowObr 156v; Tákżeć ia teſknię/ o Biſkupie ſławny/ Czekáiąc twégo Pſałtérzá czás dawny. KochFrag 28. Cf Zestawienie.

W połączeniu szeregowym (1): ku thym trzem rzeczam [tj. król, kapłan i ołtarz]/ wſzytek Moiżeſzow Zakon/ wſzyſcy Prorocy/ wſzytek Pſáłterz ſye śćiąga OrzRozm D4v.

Zwrot: »psałterz (prze)śpiewać; psałterz był śpiewan« [szyk zmienny] (3;1): BielKron 232v; Bo Antykryſt ćiáłu Kryſtuſowemu w grobie śpiewa Pſałterz GrzegŚm A3; [św. Marynus] po trzy dni cały pſałterz prześpiewał SkarŻyw 570; WujNT 440.
Zestawienie: »Psałterz Dawidow, Dawida« (12:4): Kſyęgi Pyąthe á oſtátecżne Pſáłterzá Dawidowego. LubPs Y4, kt, B; Powiedaſz iż ten zołtarz pánny Máryey dla thego ieſt lepſzy/ iż łátwieyſzy ieſt/ á niſſli Pſáłterz Dawidá Proroká. KrowObr 157, 157; [M. Rej] Przełożył też Pſałterz Dawidow y z modlitwámi/ ktory też bárzo rádzi ludzie y cżytáli y ſpiewáli. RejZwierc Aaav; PSALTERZA DAWIDOWEGO CZESC PIATA, Przekłádánia I. Kochánowskiégo. KochPs 163, kt, 3, 4 żp, 62, 107, 136, 216; LatHar 507; pomożże mi Páná Bogá prośić [...] ábyś mogł mieć w rychle nie tylko Pſáłterz Dawidow/ [...] ále y wſzytkie kśięgi zakonu ſtárego z tákąż pilnośćią ná náſz Polſki ięzyk przełożone. WujNT przedm 27; [PsKrak 1532 kt; BzowRóż 7].
Szeregi: »chwały lub psałterz« (1): Chwały lub Pſałterz ná liśćie 291. BudBib c4v.

»psałterz i ([albo]) śpiewanie« (1): SkarŻyw 195; [Pſáłterz álbo koſćielne ſpiewánie/ Krolá Dawidá/ nowo pilnie przełożony/ z łáćinſkiego ięzyká w polſki/ wedlug ſzcżerego textu. PsKrak 1532 kt].

[»żołtarz albo psałterz«: krotko ſie tego náucż cżemu ie [piosnki Dawida] żołtarzem/ álbo z Greckiego Pſałterzem zowiemy. Leop Vv4v.]

2. 150 modlitw „Zdrowaś Maryja” tworzące trzy cząstki różańca, nazwane tak przez analogię do stu pięćdziesięciu psalmów biblijnych [psalterium Łac śr] (9): tzwarty Vrban Papieſz/ ten Pſałterz potwierdził/ y wielkimi odpuſty obdárzył KrowObr 158; LatHar 508.

W połączeniu szeregowym (1): [smok piekielny] y nabożeńſtwu/ ktore wierni Boży ku tey Pánnie máią/ námniey nie folguie: rozmáićie hydząc te Wianki/ álbo Pſáłterze/ álbo Koronki. LatHar 510.

Wyrażenie: »psałterz duchowny« (1): Iáko tedy Dawid/ pierwſzy pięćdzieśiątek zámyka Pſálmem pokutnym [...]: ták w tym Pſáłterzu duchownym/ w pierwſzey częśći prośić ſię może przez błogoſłáwioney Pánny przycżynę/ o grzechow ſwoich y cudzych odpuſzcżenie LatHar 507.
Zestawienie: »Psałterz Panny Maryjej« = różaniec (4): Thoć ſą ći Aniołowie [tj. papieże, którzy ustanowili kult Maryi]/ ktorzy thęn Pſáłterz Pánny Máryey ná ſwiáth naprzod przynieſli [...]/ y ſpiewáć álbo mowić roſkazali/ áby Páná Bogá wſtháwitznie bluznili KrowObr 158, 157v; Bo co ſię wolnieyſzym [tj. mającym więcej czasu] w Pſáłterzu Pánny Máryey dłużey przełożyło; to zábáwionym [tj. zajętym] w Wianku ná trzy cżęśći krocey ſię rozdźieliło LatHar 508, 507.
Szereg: »żołtarz albo psałterz« [szyk zmienny] (2): ZOłtarz tedy álbo Pſáłterz iey [Maryi]/ zámyka w ſobie piętnaśćie Páćierzy/ ſto y pięćdzieśiąt pozdrowienia Anyelſkiego/ á troie Kredo. LatHar 507, 507; [Powtore [różaniec] miánuie ſię Pſałterz álbo Zołtarz Pánny Máryey/ dla podobieńſtwá ktore ma z Pſałterzem Dawidowym. BzowRóż 7 (Linde)].
3. Instrument muzyczny strunowy okresu biblijnego: lira, cytara; psalmus, psalterium Vulg [psalterium – czworogranne gędziebne naczynie albo instrument o dziesięci strunach Mącz 328c; harfa – psalterium Cn] (3): Dobrze ciebie chwalić na pſalterzu dzieſiąći ſtrun ſprawionym y z pieniem na lutni. WróbŻołt Ps 91/4; [Leop *B4v].

W połączeniu szeregowym (1): Poyćie panu bogu na lutni/ na lutni/ y na pſałterzu/ na trąbach długich/ y głoſem trąby rogowey WróbŻołt Ps 97/5.

Szeregi: »psałterz to jest gęśli (a. [gęśle])« (1): Na Pſalterzu, to ieſt na gęſlach, ktore był ſobie Dawid ſprawił. WróbŻołt ff3v; [pſalterze/ to ieſt Gęśle ná ktorych pſalmy grano. BudBib I 404c marg].

[»psałterz albo żołtarz«: Pſałterz álbo Zołtarz właſnie ieſtći Inſtrument ſpoſobny ku grániu/ ktorego forma á kxtałt był ná kxtałt obecney á poſpolity [!] náſzey Lutnie Leop Vv4v (Linde).]

Synonimy: 1., 2. żołtarz, 3. gędźba, gęśl.

Cf PSALMA, PSALMODYJA, PSALTERYJUM

KO