[zaloguj się]
[pdf]

PTASZY (101) ai

ptaszy (101), [ptasi].

-a- (30), -å- (24); -a- Mymer2, RejWiz (3), BibRadz, HistRzym, BudBib, KochJez, KochPhaen (2), BielSen, RybGęśli, WujNT, KlonFlis; -å- BierEz, OpecŻyw, RejPos, CzechEp, KmitaSpit (6), też Calep (2); -a- : -å- Leop (1:1), RejZwierz (1:1), BielKron (2:1), Mącz (6:8), SienLek (6:1).

Fleksja
sg
mNptaszy fNptaszå, ptasz(a) nNptasz(e)
Gptasz(e)go Gptasz(e)j Gptasz(e)go
D D Dptasz(e)mu
Aptaszy Aptaszą Aptasz(e)
Iptaszym I Iptaszym
L L Lptaszym
pl
N subst ptaszé
G ptaszych
A subst ptasz(e
inne formy
pl N a. A subst - ptasz(e); pl I f i n - ptasz(e)mi

sg m N ptaszy (19). ◊ G ptasz(e)go (3). ◊ A ptaszy (1). ◊ I ptaszym (2). ◊ f N ptaszå (5), ptasz(a) (5). ◊ G ptasz(e)j (4). ◊ A ptaszą (2). ◊ n N ptasz(e) (19). ◊ G ptasz(e)go (6). ◊ D ptasz(e)mu (1). ◊ A ptasz(e) (6). ◊ I ptaszym (1). ◊ L ptaszym (3). ◊ pl N subst ptaszé (11); -é (2), -(e) (9). ◊ G ptaszych (6). ◊ A subst ptasz(e) (4). ◊ N a. A subst ptasz(e) (1). ◊ I f i n ptasz(e)mi (2).

Sł stp: ptaszy, Cn: ptaszy, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: ptaszy.

Przymiotnik od „ptak” w znaczeniu podstawowym (101):
1. W funkcji dzierżawczej szeroko pojętej; avium (avis) (G sb) BartBydg, HistAl, Mącz, PolAnt, Calep, Cn; volucrum Vulg, Cn (78): Aucupatorius, Quod ad aucupium pertinet – Ptaſzy. Calep 113a; Wſzedł w rádę Grus álbo Krol ptaſzy [= Żurawi walczących z mitycznymi Pigmejami]/ iák śnieg biały/ Ná ktorym ſię od śrebrá piorá migotáły. KmitaSpit C4v; [ptaśi/ Volucris, volatilis. Volck Xxx].
Wyrażenie: »krol ptaszy« = orzeł (1): ORzeł miedzy ptaki ieſt namężnieyſzi y naſwiebodnieyſzy. Przeto też krolem ptaſzim ieſt wezwan. FalZioł IV 17a; [Cresc 1571 622 (Linde)].
a. Będący ptakiem; określony przez bycie ptakiem (3): Nád nádźieię/ y nád ich ptaſze przyrodzenie/ [Żurawie] Cáłą noc wáchtowáły KmitaSpit B3.
Wyrażenie: »rodzaj ptaszy« (2): OpecŻyw 193; A oto ná ćień iego [orła] wſzytek rodzay ptáſzy Y polné vćiekáią ſtádá KochJez A2.
b. Należący do ptaka, też stanowiący jego część lub pochodzący od niego, właściwy mu (29): FalZioł II 5a, IV 17c; GlabGad D5v; Náleźli theż tám [nasi] nacżynia gliniáne/ ná ktorych [Kanibales] ſkwárzyli mięſá ludzkie y ptaſze. BielKron 441v; ktorego bydlęćiá flák tylko/ á człowieczy żołądkiem zową: [...] á ryby záś zową kśieńcem: ptáſzy [żołądek] zową pępkiem. SienLek 95v; Crista – Grzebien nagłowier [!], ptaſzey. Calep [271]a.

W połączeniach szeregowych (3): Sálomon [...] też źwierzęce/ ptáſze/ rybie/ przyrodzenie wykładał/ o cżym w piſmie s. ſtoi. BielKron 46; RejPos 102v; Nie káżdeć ćiáło/ tymże ieſt ćiáłem: ále inſze ludzkie/ inſze bydlęce/ inſze ptáſze/ á inſze rybie. WujNT 1.Cor 15/39.

W charakterystycznych połączeniach: ptasze(-a) ciało, głowa, krew, mięso, pierś, serce, żołć.

Wyrażenia: »jaje (jajca) ptasze« [szyk 5:4] (9): Cżemu iaycza ptaſze więtſze ſą niżli ribie iaycza ktore ikry zową. GlabGad H6, H6v, H7 [3 r]; SienLek 8v; CzechEp 178; Ieſt cháłupá okrągła/ z błotá vlepiona/ Skorupinámi z iáiec ptaſzych ſkorupiona. KmitaSpit C3v; KlonFlis C.

»ptaszy nos [= dziób]« = rostrum (avium) BartBydg, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; os avium BartBydg [szyk 2:2] (4): BartBydg 133; Mymer1 25; Rostrum, Ptáſzy nos. Dicitur autem non de solis avibus, sed de reliquis animantibus Mącz 358c; Calep [928]b.

»ptasze pierze« = pinna Mącz, Cn [szyk 1:1] (2): Ná tym wyſpie [Ameryka] ludźie nágo chodzą [...]/ w ptáſzym pierzu rozmáithey fárby w thym ſie kocháią/ y w thym chodzą przednieyſzy iáko w iednym Złothogłowie BielKron 461v; Mącz 300b; [Drugie nálazł [na wyspach] czo z ptaſzego pierza ſobie ſzáty cżynią/ ták ſwietlne iż żadny złotogłow ták ozdobny być niemoże BielKron 1551 110].

»skrzydła ptasze« [szyk 2:1] (3): Bych też ſnadz ſporánku wziął ná ſię ptaſſe ſkrzydłá á kwieczoru padl od wſchodu ſlońcá áż nákray morzá nigdziey tego nie vydę/ áby można twoiá ręká nádemną niebyłá. RejPs 206; RejZwierz 116v; SienLek 9.

α. Dotyczący konstelacji Łabędzia (2): Y przy lewym kolenie Klęczniá [Lutnia] záwieſzoná. Máiąc łeb z drugiéy ſtrony ptáſzy [tj. konstelacji Łabędzia] podle śiebie. KochPhaen 11, 18v.
c. Odnoszący się do ptaka jako podmiotu: czyniony przez ptaka (14): Leop Deut 18/10, 4.Reg 21/6; Remigium [...] Etiam transfertur ad aves, Ptáſzy lot álbo ciągnienie precz. Mącz 351d; sedile avium, ſiadánie ptaſze/ mieyſce zwłaſzczá gdźie ptacy ſiadáyą. Mącz 378d, [305]c; Augur – Wieſczek ſzptaſzego liotou [!], ſpiewanią albo paſtwi. Calep 115a, 115a.
α. O głosie ptaków (7): Z ziemie też wſzytki pożytki bierzemy/ z morzá ryby/ s powietrza ptaki/ y w pieniu ptaſzym ſie kochamy. HistAl K4; Oscinum, avium augurium, Wieſzczbiárſtwo z ptaſzego głoſu. Mącz 271a; HistRzym 109; Calep 115b; RybGęśli D2; KmitaSpit Bv [2 r.].
d. Złożony z ptaków (2): Widząc ieden z ptaſzey roty/ Nietoperz niedbał ſromoty: Swe woyſko zdrádnie opuśćił/ Do nieprzyiáćioł ſie rzućił. BierEz Q4; KmitaSpit B3.
e. Odnoszący się do ptaka jako obiektu działania (10): Aucupium, Aucupatio, Avium captio – Ptaſziłow. Calep 113a.
α. Przeznaczony do łowienia ptaków (9):

W porównaniu (1): Swiat nam ieſt práwie iáko ptáſza ſiatká/ A iáko Sowá ná śikory klatká. RejZwierc 230.

Wyrażenia: »ptaszy kosz« = ames Mymer1, BartBydg (2): Ances [Ames Mymer2]. Vogelkorp. Ptaſzy koſz. Mymer1 28v; BartBydg 8b.

»ptasza łapica« = pułapka na ptaki (1): Aviarium, Klatká/ álbo/ yákákolwiek ptáſza łáśicá [lege: łapica]/ Gáyek. Mącz 20d.

»ptasze pole« = polowanie na ptaki [szyk 2:1] (3): Bo pátrz gdy ſie przypátrzyſz ſwiátu omylnemu/ Iż ieſt bárzo podobien ku polu ptáſzemu/ Gdy krzacżkow náſtáwiáią/ zyelonych nadobnych/ Zyarnek pod nie podſypą rozlicżnych oſobnych [...]. Więc około w klatecżkach rozni ptacy wiſzą/ Wabiąc drugye do ſiebye co z dáleká ſłyſzą. RejWiz 103, 103 marg, Dd3; [W ſtodole/ w domu/ Sowek ná kośćiele/ Naydzieſz ledá gdzie/ by iedno chćiał wiele: Przygodząć ſie do polá ptáſzego/ Bowiem ſie ſchodzą do narodu tego. CygMyśl F2v].

[»ptasza rucznica«: pożyczełem nieboszczykowi na drogę krakowską półhaków czterech i ptaszej rucznicę [!] z parą prochownic InwMieszcz 1594 nr 292.]

»ptasza sieć, siatka« = cassis Mącz, Cn; pantheron (panther) Calep, Cn [szyk 2:1] (2:1): Cassis, Polna ſieć/ ptaſza Mącz 40a; RejZwierc 230; Pantheron – Ptaſza ſiecz, pomek, poly, powłok. Calep [752]a.

f. Przeznaczony dla ptaków (13):
Wyrażenia: »gniazdo (a. gniazdko) ptasze« = nidus (avis) Mącz, PolAnt, Cn; cunabula a. domus avium, nidulus Mącz, Cn; cava Calep [szyk 5:3] (8): Domus avium, Gniazdo ptaſze. Mącz 94b, 44d, 72a, 246d [2 r.]; Gdy ſię tráfi gniazdo ptáſze twarzy twey w drodze/ ná ktorymkolwiek drzewie/ álbo ná ziemi/ á w nim ptaſzętá álbo iáycá/ [...] BudBib Deut 22/6; BielSen 7; Cava – Dup, ptąſze gniązdo. Calep 173a.

»gumno ptasze« = ptaszarnia (1): Ornithon – Gumno ptaſze. [...] Ornithones aviaria sunt in quibus stabulantur turdi, pavones, et omnes alites quae intra parietes villae solent pasci. Calep [739]a.

»klatka ptasza« = cavea Mącz, Cn; aviarium Calep; conclave avium Cn (2): Cavea, Kliatká ptáſza. Mącz 41d; Calep 116a.

»kociec ptaszy« = ornithoboscion (ornithoboscium) Calep, Cn; aviarium Calep; ornithon Cn (2): Kliatka ptąſzą, kocziecz ptaſzy. Calep 116a, [739]a.

g. Taki jak u ptaka (4): Bowiem oni [nietoperze] dwoię maią naturę Iednę ptaſzą dla ktorey maią ſkrzydła, Druga zwierzęcza á zwłaſzcża myſzą GlabGad C.
Wyrażenie: »skrzydła ptasze« = alae avis PolAnt [szyk 2:1] (3): GlabGad C; oto drugie źwierzę podobne było lámpártowi á ſkrzydłá cżtherzy ptháſze były ná grzbiećie iego/ miałá też cżterzy głowy beſthya ona BibRadz Dan 7/6; (nagł) Niedbáłość ćwicżenia [tak malowali:]. (–) PAnnę s ptaſzemi ſkrzydły/ z Wołowemi rogi/ Máluią ią ná Swini/ á by v Lwá nogi. RejZwierz 115.
2. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (23):
»ptasze gniazdo« = Daucus Carota L. (Rost); pasternak, marchew polna, roślina z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae); daucus, pastinaca agrestis Cn (9): Też wino w kthorym wrzało Ptaſze gniazdo kwiathki s hanyżem dane ku piciu/ wiatri grube y oſtre trawi w żywocie FalZioł I 40d, [+3]b, I 40c [2 r.], d [2 r.], 40v żp, 41a, 78d; [Marchew polna/ Ptáſze gniazdo/ Paſtinaca ſylueſtris. Vogelneſt/ wilde moren. SienHerb K3v#].

»ptaszy języczek (a. język)« = Polygonum aviculare L. (Rost); krzyżownica czubata; bylina z rodziny krzyżownicowatych (Polygalaceae) (3): Lingua auis. Ptaſzy ięzycżek. wogłszung [...] TO ziele ieſt małe/ [...] liſtecżki ma małe iakoby ptaſze ięzicżki FalZioł I 78c-d, +4a; [Ptáſzy ięzyk. Lingua avis, Vogelstzung. SienHerb 96a (Linde).]

[»ptasza miętka« = Galium Mollugo L. (Rost); przytulia pospolita; bylina z rodziny marzanowatych (Rubiaceae); alsine, morsus gallinae, myosoton Cn: MIętki ieſt troiáki rodzay/ iedná domowa álbo ogrodna [...]. Druga ieſt leśna álbo polna/ tę po łáćinie zową mentaſtrum/ to ieſt ptáſza miętká. Cresc 1571 255 (Linde).]

»ptasze oczka« = Euphrasia officinalis L. (Rost); roślina z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae) (4): wſzákże iż poſpolitych Ziół łatwie ſye żywych dopytáć między bábámi: oprócz Ptáſzé oczká/ ſą nie kożdému znáiómé SienLek 256v, 65v, 66, Xxx3v.

»ptaszy ogorek« = Ecballium elaterium A. Rich. (Rost); tryskawiec leczniczy; roślina z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae) (1): Cucumis anguinus – Ptáſzy ogorek albo, pſſi ogorek. Calep 275a.

»ptasza ruta« = Fumaria officinalis L. (Rost); dymnica pospolita; roślina roczna z rodziny makowatych (Papaveraceae); corydalium, fumaria Cn (2): Genista – Zarnowiec quibusdam, ptaſza ruta. Calep 450b, 995a.

»ptasza wyka« = Vicia Cracca L. et sp. aff. (Rost); bylina z rodziny motylkowatych (Papilionaceae); orobus Cn (4): Mąka pthaſzey wyki żywoth odmiękcża y vrynę pędzi y barwę dobrą daie cżłowieku FalZioł III 22a, +6b, III 21d, 22a.

[»ptasza zob« = Ligustrum vulgare L.; ligustr pospolity; krzew podobny do bzu z rodziny oliwkowatych (Olaceae); ligustrum Cn: Ptáſza zo/ Liguſtrum. Rein weyden/ Beinhultzen Mundtweiden/ Mundtholtz Geyßenholtz. SienHerb L2#, E2#.]

SBu