[zaloguj się]
[pdf]

PUŁNOCNY (222) ai

pułnocny (167), połnocny (55); pułnocny MurzNT, Leop (7), BibRadz (17), KochSat, Mącz (13), KwiatOpis, BielSpr (3), WujJud (4), PaprPan, ModrzBaz, SkarJedn (3), Oczko (2), SkarŻyw (2), MWilkHist, KlonŻal (2), WisznTr, ArtKanc, GórnRozm, KmitaPsal (2), PaprUp, ZawJeft (2), GrochKal (3), GórnTroas (2) KochCz, GrabowSet, OrzJan (2), LatHar (2), KołakCath, SarnStat, KmitaSpit (2), PowodPr, SkarKaz, CzahTr, KlonFlis (2), SzarzRyt; połnocny March1, FalZioł, MiechGlab (14), KłosAlg, WróbŻołt, OrzRozm, KochPs, KochJez, KochEpit, KochFr (2), KochSz, KochPam (4), Calep (4); pułnocny : połnocny HistAl (2:4), LubPs (2:1), BielKron (47:5), BudBib (8:8), StryjKron (17:1), KochPhaen (2:1), KochPieś (1:2).

W pisowni łącznej (219), w pisowni rozłącznej (3).

W -noc- o jasne; w poł- o pochylone.

Fleksja
sg
mNpułnocny fNpułnocnå nNpułnocn(e)
Gpułnocn(e)go Gpułnocnéj Gpułnocnégo
Dpułnocn(e)mu Dpułnocn(e)j D
Apułnocny, pułnocnégo Apułnocną Apułnocn(e)
Ipułnocnym Ipułnocną Ipułnocnym
Lpułnocn(e)m, pułnocnym Lpułnocn(e)j Lpułnocnym
Vpółnocny V V
pl
N m pers pułnocni
subst pułnocné
G pułnocnych
D pułnocnym
A m pers pułnocn(e)
subst pułnocné
I f pułnocn(e)
n pułnocn(e)mi
L pułnocnych
V subst pułnocn(e)

sg m N pułnocny (13). ◊ G pułnocn(e)go (9). ◊ D pułnocn(e)mu (7). ◊ A pułnocny (5), pułnocnégo (1) KochPhaen [cum sb „akwilona” ‘wiatru północnego’]. ◊ I pułnocnym (2). ◊ L pułnocn(e)m (2) BudBib (2), pułnocnym (2) BielKron, KochSz. ◊ V północny (1). ◊ f N pułnocnå (12). ◊ G pułnocnéj (23); -éj (3), -(e)j (20). ◊ D pułnocn(e)j (9). ◊ A pułnocną (8). ◊ I pułnocną (4). ◊ L pułnocn(e)j (6). ◊ n N pułnocn(e) (1). ◊ G pułnocnégo (11); -égo (1), -(e)go (10). ◊ A pułnocn(e) (4). ◊ I pułnocnym (4). ◊ L pułnocnym (5). ◊ pl N m pers pułnocni [w tym: „narodowie”] (2). subst pułnocné (11) [w tym: cum sb „narody” (2) SkarJedn, StryjKron]; -é (3), -(e) (8). ◊ G pułnocnych (31). ◊ D pułnocnym (5). ◊ A m pers pułnocn(e) (1) BudBib [cum sb „krole”]. subst pułnocné (9); -é (1), -(e) (8). ◊ I f pułnocn(e)mi (2). n pułnocn(e)mi (1). ◊ L pułnocnych (29). ◊ V subst pułnocn(e) (2).

Sł stp: północny, połunocny, Cn: północny, Linde XVIII – XIX w.: północny.

Przymiotnik od „pułnocy” a. „pułnoc” (222):
1. Od znacz. ‘środek nocy’ (5):
Wyrażenie: »pułnocny czas, doba« = północ, godzina 12 w nocy; medium noctis Cn (1:1): Cicho było wſzędzie: bydlętá poſnęły. CHyliło ſię dobrze s pułnocnego cżáſu WisznTr 30. Cf Wyrażenie przyimkowe.
Wyrażenie przyimkowe: »o pułnocnej dobie« (1): Y vkrádli go [Żydzi Jezusa] nam w grobie Práwie o pułnocney dobie. MWilkHist D3.
a. Odbywający się w środku nocy; media nocte accidens Cn (3):
Wyrażenie: »jutrznia pułnocna« (1): Prime/ Tertie/ Sexte/ None/ Nieſzpor/ iutrżnią pułnocną/ ſpiewánim Pſalmow odpráwowáły [panienki klasztorne]. SkarŻyw 141.
Szereg: »wieczorny, pułnocny« (1): Bo nie wiemy przyśćia iego/ wiecżornego, pułnocnego/ Páná ták wielikiego. ArtKanc T4v.
α. Charakterystyczny dla tego, co się dzieje w środku nocy (1): Iuż wſzyſtki rzeczy były vſkromioné Wdźięcznym pokoiem. Iuż były złożoné Cichem pułnocnym/ y głuchym milczeniém ZawJeft 7.
2. Od znacz. ‘strona świata’; septemtrionalis Miech, HistAl, Vulg, Mącz, Calep; aquilonaris PolAnt, Mącz, Cn; boreus Mącz, Calep; arcticus, arctous, borealis Mącz; aquilonius, septemtrionarius Cn (217): Arcticus, et arctous, Pułnócny [!]. Mącz 15a; Boreus et Borealis, Pułnocny. Mącz 26b; Septentrionalis – Połnoczni. Calep 970a, 136b.
a. Znajdujący się na północ od dowolnego określonego punktu lub skierowany w stronę północy (63): Ná ſtronie też zá wſchodem [= wejściem] gdźie wchodzono w branę pułnocną były dwá ſtoły BibRadz Ez 40/40, 40/35; y wyniosł [ołtarz miedziany] od oblicża [= sprzed frontu] domu (Bozego) [...] y poſtáwił iy przj boku pułnocnem [ad aquilonem] ołtarzá. BudBib 4.Reg 16/14, Lev 1/11, Ez 42/1.

W połączeniach z nazwami innych stron świata (też określonych peryfrastycznie) [w tym: od wschodu (słońca) itp. (7), od zachodu itp. (4), na południe itp. (4)] (9): iedno przeſcie vkázowáło ſie ku ſtronie połnocney/ á drugie ſie skłoniło ku wſchodu ſlońcá. HistAl K8, M4; Leop Ios 18/12; Tedy gránicá wáſzá ku południu będźie od puſzczy Syn áz [!] do gránic Edomſkich [...]. Záchodnią też gránice [!] będźiećie mieć Morze wielkie [...]. Gránicá też Pułnocna tá będźie od Morzá wielkiego/ powiedźiećie gránicę ſwą do gory Hor. [...] Gránicę też od Wſchodu powiedźćie od wſi Enán áż ku Sefámá. BibRadz Num 34/7, Num 34/9, Ez 40/44; od południá áby było ſłupow dwádzyeściá [...]/ tymże obycżáiem ſtroná połnocna [dziedzińca świątyni] ma być przypráwiona. Od zachodu máią być dzyeſięć ſłupow [...]/ á gdzie ſie wchodzić będzye od wſchodu ſłońcá trzy ſłupy BielKron 33v; BudBib Ex 38/11; Lecz iż máło ná zgubę Troiéy Gréckiéy mocy Było/ z pułnocnych kráiów przywźięli pomocy: Y ztámtąd zkąd zorzá nam biały dźień podáie/ Y ztámtąd/ zkąd czarna noc z gwiazdámi náſtáie/ Y gdźie bliſko ogniſtych kół ludźie vśiedli/ Zeby z wſzytkiégo świátá moc ná Troią zwiedli. GórnTroas 8.

W przeciwstawieniu: »pułnocny ... południowy (a. połudzienny)« (3): Rzekł [mierniczy] tedy ku mnie/ Thá komorá ktorey przodek ieſth ku drodze południowey/ ieſt kápłanow kthorzy ſą ſtrożmi tego domu. A ta záſię ktorey przodek ku drodze pułnocney/ ieſt kápłanow ktorzy dźierżą ſtráż ołtarzá BibRadz Ez 40/46, 40/44; BudBib Ez 41/11.

W charakterystycznych połączeniach: pułnocny(-a) bok (2), brana (strona brany) (3), droga (4), granica (2).

Wyrażenia: »pułnocny kraj (a. kraina)« (2): [Libusza mówiła:] iedźćieſz ná pułnocne kráiny/ á kogo naydziećie ná żeláznym ſthole iedząc tego mi przynieśćie/ á ia go zá mężá wezmę BielKron 318v; GórnTroas 8.

»pułnocna strona, ziemia« = obszar (kraina) położony(-a) na północ od czegoś; latera aquilonis Vulg, PolAnt; terra aquilonis PolAnt; aquilo Modrz [szyk 5:5] (9:1): Leop Ez 38/6; [mówi Jahwe:] Abowiem otho wzbudzę y przywiodę ná Bábilon zgromádzenie wiela narodow z źiemie pułnocney y ſpráwią woyſká przećiw iemu/ y ták wźięte będźie BibRadz Ier 50/9, Ez 38/15, 39/2; BielKron 277; A ty [królu babiloński] mowiłeś wſercu twoiem/ ná niebioſá wſtąpię/ [...] wywyżſzę ſtolicę moię/ y ſiądę ná gorze zborowey/ w ſtronach połnocnych [wg wyobrażeń Babilończyków mieszkania bogów były na dalekiej północy]. BudBib Is 14/13, Ez 38/5, 14; ModrzBaz 108v; KmitaSpit A3.

»strona pułnocna« = kierunek przeciwstawny południowemu; septentrionalis plaga HistAl, Vulg; septentrio HistAl; aquilo Vulg [szyk 6:1] (7): y vmyſlił Alexander proſtą drogą ku pułnocney ſtronie iecháć HistAl L, K8, L3v, M3v, M4; A ołtarz łepak [!] Miedziány [...] wynioſl [król Achaz] zkośćiołá Páńſkiego/ y z mieſcá ołtarzowego: y poſtáwił go ná ſtronie pułnocney od ołtarzá. Leop 4.Reg 16/14, Ios 18/12.

»strona pułnocna« = skierowany na północ bok jakiegoś obiektu, wyjątkowo sam ten obiekt lub jego część (o wzburzonych falach morskich) [szyk 2:1] (3): BielKron 33v; Teſz vcżynił ſień w ſtronę południá [...]. Ná ſtronie teſz pułnocnej [ad plagam aquilonis] (było) obwieſzenia ſto łokiet [...]. Záś wſtronę zachodnią obwieſzenia opon piećdzieſiąt lokiet BudBib Ex 38/11; [w życiu] Iáko ná morzu odmienność mamy/ Bo dźiś ſpokoynie w nawách pływamy: Ocknieſz ſye/ álić nawáłność ſrogą Obaczyſz [...]. Stąd czarną burzę wicher wywiéra [...]: Z onąd záś z pędem nieuchronioná/ Ná ćię ſye wáli pułnocna ſtroná. ZawJeft 31.

»ziemia(-e) pułnocna(-e)« = terra aquilonis Vulg, PolAnt (8): ále (będzie mowiono) żywie Pan kthory wywiodł ſyny Iſráelſkie z źiemie Pułnocney [tj. z niewoli babilońskiej] [...]: y przywiodę ie záś do ich źiemie/ kthorąm był dał oycom ich. Leop Ier 16/15, Ier 23/8; ábowiem Pan Bog zaſtępow ma ofiárę w ziemi Pułnocney nád rzeką Eufrátes. BibRadz Ier 46/10, Ier 3/18, 16/15; Hey/ hey/ vćiekayćie z ziemie pułnocney/ mowi Iehowá BudBib Zach 2/6[10], Ier 6/22, 10/22.

Zestawienie: »między wschodem słońca a między stroną połnocną« = na północnym wschodzie (1): Potym iádąc Alexander vdał ſie nieco máło w ſtronę wſchodu ſlońcá/ gdzie tham nálazł lud niecżyſty y ná weyrzeniu ſrogi [...] boiąc ſie áby kiedy nie weſzli do ziemie ſwiętey [...]/ proſił bogá wſzechmogącego áby racżył złącżić dwie gorze ktore tam były między wſchodem ſlońcá á między ſtroną połnocną/ á ták przykázuiąc zgromádził wſzytki [...]/ á wywiodſzy ie z ziemie wſchodu ſlońcá/ záwarł ie między gory HistAl M3v.
α. Znajdujący się w północnej części jakiegoś terytorium (22):
αα. Leżący w północnej części określonego kraju lub krainy (12):

W połączeniu z nazwami innych stron świata (2): Drudzy narodowie Izráelſcy/ będą mieć ty kráiny. Stronę południową/ ktora ſie pocżyna od puſzcżey Syn [...]. Stronę zachodnią/ ktora ſie pocżyna od wielkiego morzá/ zową Pontus Euxinus. Połnocną ſtronę/ ktora ſie pocżyna od morzá Mediteráńſkiego/ á ná wſchod/ áż do morzá Ceneret/ áż do Iordaná. BielKron 43v; StryjKron 752.

Wyrażenia: »strona, bok połnocny(-a)« = septentrionale latus HistAl; latera aquilonis PolAnt [szyk 4:3] (4:3): Potym ſie ruſzywſzy z onego mieyſcá pocżął [Aleksander] po ſzyrokoſći onego polá iecháć/ á nie przez ony drogi ktoremi był przyiechał/ ále przez połnocną ſtronę/ skądby rychley ku Macedoniey przyſzedł HistAl L4; Bowyem ſie ták rozroſłá zacnye w wyſokośći/ Tá ſwyęta gorá Syon k wyelkyey weſołośći/ Wſſytkim zyemyam/ á leży z boku połnocnego/ Kędy to ſławne myáſto yeſt Krolá wyelkyego. LubPs N [przekład tego samego tekstu BudBib, KochPs]; Acháiá ſzeroka źiemiá Grecyiey/ ze wſząd morzem opłynęłá/ okrom ſtrony pułnocney/ gdzie był Korintus miaſto BielKron 272v, 43v; BudBib Ps 47/2[3]; KochPs 71; LatHar 368.

»pułnocne krainy« (2): BielKron 433; Potym zwoiowawſzy Siewierſkie kráiny ná południe y ná wſchod leżące/ obroćili ſię [nasi, tj. wojska polskie] do pułnocnych kráin Moſkiewſkich ku Pſkowu StryjKron 752.

Zestawienie: »pułnocny i na wschod słońca« = północno-wschodni (1): Rozdźielenie Piąte o pułnocnych Kráinach Moſkiewſkich. [...] Rozdźielenie Szoſte/ o Kſięſtwach Moſkiewſkich puł nocnych y ná wſchod Słońcá. BielKron 434.
Szereg: »zachodni, pułnocny i na południe leżący« (1): PO ſmierći Olechowey Ihor álbo Igor Rurikowicz począł pánowáć [...] ná wſzyſtkich Xięſtwach y Ziemiach Ruſkich/ w zachodnich/ pułnocnych y ná południe leżących StryjKron 121.
Przen (1):
Wyrażenie: »pułnocne boki« (1): gorá Syon/ z pułnocnemi ſtronámi/ ieſt to miáſto Krolá wielkiego. Bogá w domiech iego poznáią/ gdy ie w opiekę weźmie. (marg) Kośćioł z Syonu y z pułnocnych bokow ſpráwiony: bo z Zydow y pogan. (–) LatHar 368.
ββ. O ludziach, czasem bogach, wyjątkowo o zwierzętach: mieszkający na terenach położonych na północ od czegoś [w tradycji żydowskiej określenie „północny” jest zwykle nacechowane ujemnie] (10): Ale latoroſl z korzeniá iego [Antiocha, króla syryjskiego] [...] wnidźie w obronne mieyſcá Krolá od Pułnocy/ y będzie ſobie w nich poczynał wedle myſli ſwey [...]. Nád to záwiedźie w poimánie do Egiptu Bogi ich z Kſiążęty ich/ y z nacżyniem ich złotem y śrebrnem/ y będźie długo trwał beſpiecznym od Krolá Pułnocnego [contra regem aquilonis]. BibRadz Dan 11/8, Ier 25/26, 46/24; [Jahwe mówi do Izraelitów:] Pułnocne też (woyſko) oddalę od was/ á zápędzę ie do ziemie puſtey y opuſzcżoney BudBib Ioel 2/20, Ier 25/9, 26.

W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): Ale gdy [cesarze carogrodzcy] [...] kácerſtwá ty ktore ná wſchodnych páńſtwách wſzcżepili/ po zachodnych rozſiewáć y mocą ie rozmnazáć [!] pocżęli/ y bronić ich od pułnocnych nieprzyiaćioł [...] nie mogli: ſłuſznie ſobie dla obrony y záchowánia wiáry Kátolickiey innego Ceſarzá obráli SkarJedn 206.

W przeciwstawieniu: »od południa ... pułnocny« (2): krol od Poludnia wyćiągnie/ y będzie boiował przećiwko Krolowi Pułnocnemu Leop Dan 11/11; BibRadz Dan 11/11.

W charakterystycznych połączeniach: pułnocny(-e) krol (5), lud, narod, nieprzyjaciel, plemię, wojsko.

Szereg: »pułnocny i wschodny« (1): á ieſt dwoiáka [Scytia]/ iedná Europiká [...]. Druga Scitia Aziátiká/ to ieſt/ narod wſzytek Tátárſki pułnocny y wſchodny BielKron 296v.
b. Znajdujący się na geograficznej północy (150):
α. W ujęciu ogólnym (42): Y po wſzyſtkich ſtronách świátá [wiara protestancka się rozpowszechniła]. (–) Dobrze. owa nie da wam Pan Bog tey poćiechy/ áby tá wiárá wáſzá Pułnocne gránice (ſkąd wſzyſtko złe/ wedle Piſmá pochodźi) przeniść kiedy miáłá: y widźim że tám niedochodźi/ gdźie Pan Bog nową świátłość Ewángeliey Pogánom [...] poſyła WujJud 2v, 2v, Nn5v.

W połączeniach z nazwami innych stron świata (też określonych peryfrastycznie) (6): [Bóg zgromadził wszystkich odkupionych] Od wſchodu áż k zachodu/ y w pułnocne ſtrony/ K morzu połudnyeyſſemu/ w on kray ſpuſtoſſony LubPs Y4v; BielKron 335v; iż ktorzy ludźie rodzą ſie w kráinách ná południe/ iáko Egiptcyánie/ Maurowie/ Arábowie. Indyani ſą ludzie biegleyſzy y oſtrzeyſzego rozumu/ niż ći/ kthorzy ſie rodzą w Pulnocnych kráinách álbo ná wſchod Słońcá/ gdzie słońce dáley bywa od nich BielSpr 1v; StryjKron 91; GrabowSet G2; CzahTr E4.

W przeciwstawieniu: »pułnocny ... południ (a. z strony połdnia, a. na południe, a. [południejszy])« (3): Pięć też ieſt rozdziałow niebieskiego okręgu/ z ſtrony połdnia aże ku połnoczney krainie z obudwu ſtron ziemie/ ktore Laćinniczy Zonas zową KłosAlg A2v; Abowiem wiele ludzi ktorzy byli w pułnocnych kráinach/ dziś ſą w południch kthorzy byli ná wſchod Słońcá/ dziś ſą ná zachod: ták ie rozſyłáli y odmieniáli po świećie ſtárzy Monárchowie BielKron 335v; BielSpr 1v; [RotRozm L3, L3v].

Fraza peryfr.: »noc woźniki w pułnocne jaskinie wpuściła« = noc się skończyła (1): Gdy tedy noc ſwoiego biegu dokońcżyłá/ A woźniki w pułnocne iáſkinie wpuśćiłá. [...] KmitaSpit B3.
Wyrażenia: »pułnocne części świata« (1): [Mosoch, syn Jafeta oraz Sarmata] ciągnęli obádwá [...] ze wſchodnych kráin ku pułnocnym częśćiom ſwiátá StryjKron 91.

»pułnocna(-y) kraina, kraj« = aquilo Vulg [szyk 4:2] (4:2): KłosAlg A2v; tis zbudował okrąg ziemie y wſzythkę iey pełnoſc/ thys ſtworzył połnoczną krainę y morze. WróbŻołt 88/13; BielKron 335v; BielSpr 1v; GrabowSet G2; Bo pátrzćie przełożeni poſtronni ná źiemię/ Vtrapioną Węgierſką [...]. Ktorey gránice ſą wam murem práwie mocnym/ Kráiom ták południowym zachodnym pułnocnym. CzahTr E4; [A cżemuż ludźie ſpułnocnych kráiow [...] ćiągnęli ku południeyſzym milſzym kráiom? RotRozm L3; Ták Hiſtoriá piſze [...]/ iż pułnocne kráie zdrowſze ſą ku mieſkániu niż południeyſze RotRozm L3v].

»pułnocna plaga [= strona świata]« (1): WIrlándya miedzy wſchodem Słońcá/ á pułnocną plagą leży KwiatOpis A4.

»pułnocna strona« (4): LubPs T5, Y4v; Sarmata też álbo Sauromata wykłáda ſie [...] Pan wyzſzey y gorney kráiny/ co ſie rozumie o pułnocnych ſtronach/ bo ſie ku gorze podnośi Ziemiá idąc ná połnocy. StryjKron 21; SzarzRyt ktv.

Zestawienia: »połnocny wschod (słońca)« = kierunek północno-wschodni [w tym: ku połnocnemu wschodu(-owi) (2)] (3): Iż w tim tham kącie połnocnego wſchodu panuie płaneta Saturnus z znamieniem Wodnikiem MiechGlab 36; IVhrzy poſzli z krainy Scithiyſkiey połnocney á barzo zimney, na pięć ſet mil wielkich od Moſkwy miaſta Moſłowſkiego [!] ku połnocnemu wſchodu ſłończa [ad orientem et septemtrionem] lezącey MiechGlab 52, 43.

»miedzy wschodem słońca a pułnocną plagą« = na północnym wschodzie (1): KwiatOpis A4 cf »pułnocna plaga«.

Szeregi: »tak południowy jako i pułnocny« (1): GRyffowie ſtrzegą złotá/ y biią ſie o nie/ Ták w południowey iáko y w pułnocney ſtronie. SzarzRyt ktv.

»z południa i pułnocny« (1): O wybránych zborze/ Pomoż mi błagáć/ niebieſkiego Páná. Wy ſłońcá wſchodu/ y zachodne zorze/ Kráie z południá/ y pułnocne z nimi/ Rátuyćie GrabowSet G2.

αα. Dziejący się na północy (1): Táż też przyczyná ieſt tych pułnocnych roſterkow y wiar ták rożnych: odſtąpili od iednego kápłáńſtwá/ y iednego ołtarzá SkarKaz 40a.
ββ. O wietrze: Wiejący z północy (14): Krzyk w okręćie/ [...] Swiátá nie znáć/ wiátry ſye ſobie ſprzećiwiáią. Vśiłuie zachodny przećiwko wſchodnému: Vśiłuie Południ przećiw Północnému. KochPam 85.

W połączeniach z nazwami innych wiatrów (2): March1 A4; Caecias, Wiatr który chmur á obłoków nie rozbiya/ ále ná ſie ciągnie/ Wieye ſrodkiem miedzi wiátrem pulnocnym Qui Aquilo, Boreas Graece dicitur á miedzi wiátrem od wſchodu słońcá Mącz 29c.

Wyrażenie: »wiatr (a. wiatrek) pułnocny« = boreas Mącz, Calep; aparctias Calep, Cn; aquilo, ventus septentrionalis Mącz; ventus aquilo PolAnt; septemtrio Cn [szyk 7:3] (10): March1 A4; Modicis fenestellis aquilonibus inspirentur, Máłim pułnocnym wiátrkiem niechay będą ochłodzone okrźeźwione [!] Mącz 409a, 29c, 384b; Wiatr połnocny rozpądza deſzcż/ á oblicża obruſzone ięzyk táiemny. BudBib Prov 25/22[23]; SkarŻyw 207; Boreas – Wiatr połnocnij barzozimni. Calep 136b, 79b; GórnTroas 30; KlonFlis H3v.
Szereg: »połnocny i południowy« (1): Powſtań á wiey wietrze połnocny y wietrze południowy March1 A4.
W przen (1):
Wyrażenie tautologiczne: »pułnocny akwilo« (1): POd tym [Deltotonem, tj. gwiazdozbiorem o nazwie „Trójkąt”]/ głowę Skop trzyma nieco náchylony Ku południu: á ieſli ſpoyrzyſz w támte ſtrony/ Vyźrzyſz ryby/ z tych iedná iáſniéy połyſkuie Y bárźiéy pułnocnégo Aquiloná czuie [= jest skierowana bardziej na północ]. KochPhaen 10.
Przen: O stronie świata ‘skąd nadchodzi wiatr północny’ (2):
Wyrażenie: »pułnocny wiatr« = północna strona świata [w połączeniu z nazwami innych stron świata] [szyk 1:1] (2): I przyidą od wſchodu i zachodu ſłońca/ i od pułnocnego/ i południego wiatru [ab ... Aquilone et Austro]/ i będą w kroleſtwie bożem poſadzęni MurzNT Luc 13/29. Cf Wyrażenie przyimkowe.
Szereg: »pułnocny i południ« (1): MurzNT Luc 13/29 cf Wyrażenie.
Wyrażenie przyimkowe: »przeciwko wiatrowi pułnocnemu« = w kierunku północnym (1): A mierzył przećiwko wiáthrowi od wſchodu ſlońcá prętem pomiáru: pięć ſet prętow [...]. Y wymierzył przećiwko wiáthrowi pułnocnemu [contra ventum aquilonis] pięć ſet prętow [...]. Y ku wiátrowi od pułudniá [!] wymierzył pięćſet łokći Leop Ez 42/17.
γγ. astron. O sklepieniu niebieskim i obiektach na nim widocznych (8): V Nóg [gwiazdozbioru Andromedy] wielki Perſeus/ á ieden ſam táki Między wſzytkimi północnégo [nieba] znáki. KochPhaen 10, 10; PLácżą ćię [Janie Kochanowski] też záwołáne miáſtá/ ſzerokiego Narodu Słowieńſkiego. [...] Ktorym pułnocna Cálliſto [tj. Wielka Niedźwiedzica] nigdy nie záchodźi KlonŻal B4.

W przeciwstawieniu: »pułnocny ... południowy« (1): Cardines apellantur a Vitruvio duo coeli vertices, alter Septemtrionalis, alter Meridionalis, Dwie ſzpicy ná niebioſách/ yedná pułnocna/ druga południowa. Polos vocant Astrologi et vertices. Mącz 38b.

Wyrażenie: »szpica [= biegun niebieski] pułnocna« = axis a. vertex septemtrionalis Mącz [szyk 2:1] (3): Axis septemtrionalis, Szpica ná niebie pułnocna. Mącz 22b; Polus Arcticus, et Borealis, Pułnocna ſzpicá Mącz 308c, 38b.
Zestawienie: »Gwiazda Pułnocna« (2): ále wątpienie wielkie ieſt o tey inſule Tilen/ bo bárzo błądzą/ bo wyſokość gwiazdy pułnocney w Iſlándiey/ ktorą gwiazdę zową Polus Arcticus/ namniey ſie nie zgadza z graduſámi podnieſienia wyſokośći Tileńſkiey BielKron 292v, 295.
β. Położony w Europie Środkowej i Północnej, często: na obszarze mroźnych zim (zwłaszcza w Skandynawii), też w Azji środkowej (108): NOrdwegia wykłáda ſie pułnocną drogą BielKron 293, 293 [3 r.]; Y kto Polſkie rzeki [...] obeyźrzeć chce/ [...] liczmy od Wiſły począwſzy/ z témi co w nię wpadáiąc/ Pułnocné nápełniáią Morzá Oczko 7; Byłeś/ ó RADZIWILE/ zá głębokim Tudem. Tám Monáſtir [...] leży/ A Wołhá rzék północnych można Kśiężná bieży. KochJez B2v; Płácżćie [po śmierci Jana Kochanowskiego] [...] Puſzcże/ od Kárytáńſkich gor do pułnocnego Brzegu/ gdźie morze gnuśne od mrozu wiecżnego. KlonŻal A3v; czemu mię oſtré kry nie ſtárły/ Kiedym ſzedł w opcé kráie/ á tuż zámną w tropy/ Lamáły lód/ północné ogrómné zatopy? KochPam 87.

W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): Także ten obycżay Rzymiánie mieli/ iż s Pułnocnych krágin y z Zachodu/ tákież ze wſchodu Słońcá młode ludźi bráli ku ćwicżeniu ná Rycerſkie rzecży BielSpr 1v.

W charakterystycznych połączeniach: pułnocny(-a, -e) brzeg(i), droga, krolestwa, księstwa, miasta, morza, rzeki.

Wyrażenia: »pułnocne kąty [= krainy]« [szyk 1:1] (2): A ták z tych tám kątow pułnocnych z Gottow: Cimbrow/ z Wándálow/ niewymowna wielkość ludu rycerſkiego wyſzłá BielKron 293v; WujJud 135.

»kraj (a. kraina) połnocny(-a)« = septemtrio Miech, Mącz, Cn; arctica regio, regio aquilonaris Mącz [szyk 21:19] (40): Przydawa ſie też odchod [tj. poronienie] prze wielkie zimno, ktore płod zabija. Czo ſie przydawa w połnocznych kraginach. FalZioł V 30v; W Krainach połnocnych przy morzu Oceanii [...] dni bywaią lecie barzo długie thak iż noci prawie nicz niebywa MiechGlab *3v; iż one połnocne krainy, iako Pern, Iuhra, Ciremiſſa, Korela, Swecia, Filandia, Norwegia, ſą ſtrony barzo zimne, tak iż by ſie [ludzie] nie chowali wkożuchach ciepłych y w ſzubach abo też w izbach j w lochach ziemnich Nikakie by nie zetrwali od zimna. MiechGlab *4; Także potłumiwſzy wiele narodow krainy połnoczney: przyſli [Tatarzy] aże do Połowczow MiechGlab 2, *5v, 52; Tá cżęść świátá [Europa] ieſt namnieyſza ze dwu/ ále ku mięſzkániu mierniezſza [!]/ [...] (okrom pułnocnych kráin ktore ſą nie zmieſzkáne dla źimná oſtrego.) BielKron 271; Swiát wſzytek nigdy niemiał walecżnieyſzych ludzi nád Sármáty á Scity/ á tho z tey przycżyny/ iż kráiny pułnocne ſą źimne BielKron 335v, 159, 161v, 281v, 297v, 298 (11); NAYMOZNIEYSZEMV VVPVLNOCNYCH KRAINACH PANV: PANV SIGMVNTAVGVSTOVVI KROLOVVI [...] Polskiemu KochSat ktv; Arctica regio, Pułnócna [!] kráyiná. Mącz 15a, 13c, 384b [2 r.]; BielSpr 1v, 60; PaprPan R; Oczko 30; Czáſſu woyny [...]/ ktora ſie miedzy Iuliuſſem Ceſarzem y Pompeiuſſem toczyłá/ zebrawſzy ſie niektora Drużyná Rzymſka/ y opuśćiwſzy Włoſką ziemię/ przes długie żeglowánie y pielgrzywſtwo [!]/ w tych kráinach pułnocnych nád Pruſkim Morzem oſiedli StryjKron 41; [Jornandes] piſze/ iſz Sławacy nád Iſtrem álbo Dunáiem ku połnocnym kráinom mieſzkáli StryjKron 95; Ten Zamek zawiſna ſtárożytność dawnych czáſow zniſzczyłá [...]/ bo w on czás iáko y dźiś v Litwy był obyczay Zamki y Miáſtá z drzewá budowáć/ dla czego znákow dawnośći ſtárożytnych máło co w tych kráinach pułnocnych widzimy StryjKron 355, 31, 56, 86; KmitaPsal A3, A5; Teraz chcę śpiewáć Rym wielowładnemu W pułnocnych kráiách Monárſze [tj. Zygmuntowi III Wazie]/ ktoremu Opátrzność Boża ták życżliwą byłá/ Ze mu dwá Throny ſławne náznácżyłá GrochKal 4; KochCz Bv; [Cesarz turecki] nie mógł ſie z páńſtwem ſwym áż pod kray pułnocny rośćiągnąć OrzJan 6, 8; KołakCath Cv.

»pułnocne morze, pułnocny ocean« = zimne, zamarzające morza, opływające północne wybrzeże Europy i Islandię; oceanus septemtrionis Miech [szyk 7:6] (11:2): w Iuhrze gory ſą nieiakie [...] kamienne y opocżiſte [...], iakie poſpolicie wſzędy ſą w ziemiach ku połnoci y nad morzem wielkim połnocnym. To też godno wiedzieć iż z morza wielkiego połnocnego pochodzą riby po moſkiewſku Morſz wezwane MiechGlab 61, *5; ISlándia wyſep ktory ſie od innych wyſpow oddálił dáleko ná pułnocnym morzu ſiedzi/ á ledwa ij znáią żeglarze. BielKron 294v; (nagł) O rybách y o dziwách morskich ktore ſą ná morzu pułnocnym. (–) WIeloryb ieſt iáko gorá bliſko Iſlándiey/ tákie ryby okręty wywracáią BielKron 295; Gorá w náſzey Europie nawiętſza y ſławnieyſza Alpes [...]/ ſkáły od niey idą morzem dáleko/ o ktore ſie cżęſto okręty w wodźie rozbijáią/ zwłaſzcżá w pułnocnych morzach. BielKron 461, 8, 281v, 292v, 337v, 461v; Wſzytek ſie zaſtęp [tj. figury szachowe] to tám to ſám chwieie. Rownie ták/ iáko ſzumne morſkie wody/ Prze wielkie wiátrow vpornych niezgody. Ná Oceanie połnocnym báłwány Do krzywych brzegow wálą ná przemiány. KochSz B3v; Támże ná wielkim morzu/ wyſpy/ ſkáły/ Tu ſię y owdźie rozno rozſtrzeláły. Odłegłá Thule [!] [tj. Islandia] od wiecżorney zorze W pułnocne morze. KlonFlis Dv.

»(zimne) strony(-a) pułnocne(-a)« [w tym: dalekie strony połnocne (1), sarmackie strony połnocne (1)] = kraina(-y) położona(-e) na północy [szyk 6:4] (10): Liſt Doctora Matieia z Miechowa [...] o rzecżach ktore ſą albo ſie przydawaią w dalekich ſtronach połnocznych. MiechGlab *3v, *3v; Wiele [...] źwierzu dziwnego wyobráżenia/ ryb/ ptakow w ſtronách pułnocnych náyduią/ o kthorych piſząc byłyby kſięgi niemáłe kthoby chćiał [...] wypiſáć/ iákimi oſobámi [tj. stworzeniami] Pan Bog tám thę ſtronę źimną ozdobił. Bo iáko źiemie gorące w Afryce dziwne ptaki y źwięrzęta máią/ ktore przez gorącośći źiemie indziey by żywy nie były/ tak theż záſię Stworzyćiel źimnym ſtronam pułnocnym właſne dał źwierzęthá/ kthore gorącośći ſlonecżney śćierpieć nie mogą BielKron 295v; SkarJedn 313; StryjKron 31, 36, 41, 145; On [car moskiewski] hárdy/ nieunoſzony/ On Tyran pułnocnéy ſtrony/ Którému/ iáko ſam mniéma/ Swiat ták wielki równia nié ma: [...] KochPieś 44.

peryfr. »pułnocna woda« = Bałtyk (2): Car Moſkiewſki plác mężnému Puśćił Królowi Polſkiému: Nie opárł ſye áż o lody/ Niepłáwnéy północnéy wody. KochPieś 45; GrochKal 15.

»pułnocne ziemie« [szyk 2:1] (3): Tá źiemiá [szwedzka] miedzy pułnocnemi źiemiámi w vrodzay zboża obfita y w bydło BielKron 293v; Przyieżdżáią vſtháwicżnie z połnocnych źieḿ/ z źieḿ nieznáiomych y od morzá lodowátego ludzie dzicy na kupie [tj. handel] do Grunlándiey BielKron 295, 292.

Zestawienia w funkcji n-loc: »Dźwina pułnocna« = Dwina, rzeka w Rosji (2): tám gdźie Dźwiná pułnocna wpada w morze/ ieſt do Moſkwy około 300 mil: bo dwie Dźwinie rzeki wychodzą z Moſkwj: iedná idźie ku zachodu ſłońcá do Rygi: Druga to/ w ktorey Colmogorá zamek BielKron 433v, 433v.

»Morze Pułnocne« = Bałtyk [szyk 8:2] (10): LIthewſki narod z dawná poſzedł z zamorſkich kráin/ morzá pułnocnego z ludzi tych ktore hiſtorykowie zową Gepide BielKron 358v [idem StryjKron]; Báltea wyſep [leży] ná pułnocnym morzu. BielKron 461v, 297v, 318, 337 [2 r.]; StryjKron 46; (nagł) Nagrobek Pá: Chmielowſk. (–) WIátry z północnym morzem ná mię ſię zmówiły/ Aby mię niewinnégo gárdłá pozbáwiły. Y ná koniec dowiodły ſwego: bo [...] okręt w kęſy zdruzgotawſzy/ Przybiły mię do brzegu puſtégo ná deſce. KochFr 66; Przeiazd niepewny: bowiém ná morzu północznym Témi czáſy/ Król Duńſki pływał z woyſkiem mocny KochPam 84; [Zygmunt III Waza] Krol to możny/ Pan morzowładny/ y w porthy zamożny Tám/ gdźie go morze pułnocne otacża/ Lub gdźie ſwe Narew odnogi roſtacża. GrochKal 21.

»Morze Pułnocne« = część Oceanu Atlantyckiego między północno-zachodnim wybrzeżem Europy a Wyspami Brytyjskimi (2): Ren wpada w morze pułnocne BielKron 287, 286.

Szeregi: »połnocny a barzo zimny« = septemtrionalis et frigidissimus a. gelidus Miech (2): ſluſza wiedzieć iż ziemia Zmodſka ieſt połnocna á barzo zimna. MiechGlab [88], 52.

»pułnocny a (i) wschodni« (2): tylko Sármáte á Scite/ ludzie z pułnocnych á ze wſchodnich kráin/ mocy Rzymſkiey nigdy ſie nie bali BielKron 338; Ormiáńſki lud/ ktory ſie po pułnocnych y wſchodnich ſtronách ſzeroko roſpuśćił/ [Bóg] w iedney wierze [...] z ſtolicą Apoſtolſką poſtánowił. SkarJedn 313.

αα. O ludziach, czasem o bogach i zwierzętach: mieszkający na północy (10): [Miłości, ty] Lwom ſrogosć odéymuieſz/ y zubrom północnym KochFr 96; Iego [Jana Tęczyńskiego] śmierći północné boginie płákáły KochPam 88.

W połączeniu szeregowym (1): Macieiá Striykowſkiego Oſoſteuiciuſa O Białey y Czarney Ruśi/ wſchodnich/ pułnocnych/ y zpołudniowych Narodach ſtárożytnych [...] rć. Rozdział III. StryjKron 110.

W przeciwstawieniu: »na południe ... pułnocny« (1): Ale inni narodowie kthorzy ſą z ćiepłych kráin/ zwłaſzcżá ná południe/ nie ſą ták trwáli w cudzych źiemiách iáko pułnocni/ bo ſie mor prętko miedzy nie záwrze BielKron 335v.

Wyrażenie: »narod, lud (a. ludzie) pułnocny(-i)« [szyk 5:3] (5:3): BielKron 335v, 336v; Hyperborei montes et populi Scythiae sive etiam Moscoviae qui circa fluvium Tanaim incolunt, Pułnocni ludzie. Mącz 160d; Napierwſzy byli do wiáry S. Bulgárowie/ [...] po nich Ráſzcżánie/ Serbowie/ Boſnacy/ po nich Cżechowie y Moráwcy y inne narody Słowieńſkie pułnocne. [...] Po nich Polacy SkarJedn 225; Bo tákże nieznáczni byli Ruſſacy Greckim y łáćinſkim Hiſtorikom iáko y inſze pułnocne narody/ ktorych wſzyſtkich zá iedno Scitámi álbo Sarmatámi zwáli. StryjKron 110, 26, 110; PaprUp L4.
ββ. O Polsce (6): Ktoby ćię nieznał/ Lechu Słowiáninie/ Któryś napiérwéy záśiadł w téy kráinie/ Y opánował męſtwem ſwoim mocné Brzegi północné. KochPieś 12.
Wyrażenie: »kraje połnocne (a. państw pułnocnych), świat połnocny« = Polska (2:1): Przyſzliſmy byli z Lechem/ á z Czechem z Kárwath do tych kráiow połnocnych OrzRozm K4; [Zasług przodków Krzysztofa Radziwiłła] Wſzytek ten świát północny dobrze ieſt świádomy KochEpit A3v; Goſpodárſtwo y dochody iego [stanu szlacheckiego] w tych kráiách pańſtw pułnocnych. SarnStat 644.
ααα. O ludziach: mieszkający w Polsce (1):
Wyrażenie: »ludzie pułnocni« (1): Trudno tu o wielki rozum v nas ludźi pułnocnych/ ále prżećię czuiemy to/ że nam praw tu lepſzych nie potrżebá GórnRozm I4v.
βββ. O przepisach: obowiązujący w Polsce (1): A dźieie ſie cżęſtokroć v nas/ z cżego ſie ono pośmiewał Diogenes/ Iż wielcy złodźieie máłych wieſzą. [...] Dawna to tedy barbaries w prawkách pułnocnych zoſtáłá/ o kopę ábo ieſzcże mniey dáć obieśić. PowodPr 79.

MFr