[zaloguj się]
[pdf]

PUŁNOCY (405) sb indecl oraz f

pułnocy indecl (404), pułnoc f (1) WitosłLut A2 (cf znacz. 2.B.a. »na pułnoc«).

pułnocy, pułnoc (281), połnocy (124); puł- PatKaz III (3), March3, LubPs, Leop (36), BibRadz (24), OrzRozm, Mącz (22), OrzQuin, SienLek, LeovPrzep (2), BielSat, KwiatOpis (4), BielSpr (3), WujJud, BudNT (3), SkarJedn (2), Calag (2), SkarŻyw (17), ReszPrz, WisznTr (2), KochProp (2), PaprUp, ZawJeft, GrabowSet, LatHar (2), WitosłLut (2), WujNT (12), KmitaSpit, SkarKaz, CiekPotr, SkarKazSej (2), KlonFlis (3), KlonWor; poł- March1, OpecŻyw (3), HistJóz, BartBydg (3), FalZioł (16), BielŻyw, GlabGad, MiechGlab (17), WróbŻołt (2), RejPs (2), LudWieś, HistAl (2), ZapWar, KromRozm III (2), RejFig, LeovPrzepSamb, Oczko (2), KochPs (2), KochFr (4), KochPhaen (5), PudłFr, ArtKanc, KochWr, Calep (2), KochFrag (2), GosłCast; puł- : poł- Murm (1:1), RejWiz (4:1), BielKron (88:26), RejAp (2:2), HistRzym (7:3), RejPos (1:2), RejZwierc (3:5), BudBib (13:5), StryjKron (3:1), KochPieś (1:2).

W -noc- o jasne; pół- (21), poł- OpecŻyw (3).

pułnocy, połnocy indecl (404): w funkcji sg N (8), G (153), D (74), A (81) [w tym 1 r. bez przyimka], I (3), L (85).

Sł stp: północ, pułnoc; północy, pułnocy, Cn: północy, Linde XVII – XVIII w.: północ, północe, północy.

Znaczenia
1. Środek nocy, godzina 12 w nocy, zwykle w przybliżeniu; media nox Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Cn; conticinium Murm, BartBydg, PolAnt, Calag; nox intempesta Murm, BartBydg, PolAnt; mesonyction Mącz; dimidium noctis PolAnt [w tym: w pisowni łącznej (82), w pisowni rozłącznej (31)] (113): Conticinium, nox intempesta, polnoczy BartBydg 35; Intempestus, incongruus, etc. vel d⟨icitu⟩r quaedam pars noctis, polnoczy BartBydg 76; Dies civilis [...]. Noc y dzień weſpołek/ huius partes sunt, Media nox, Puł nocy. Gallicinium, Poyenie álbo ſpiewánie kur. [...] Switánie. [...] Mącz 88a, 219a; Mitternacht. Pułnocy. Conticinium. Calag 353b; [Nox intempesta Mitternacht Pułnocy. ArtNom B3].
Wyrażenia przyimkowe: »do pułnocy« = ad mediam noctem Mącz; ad dimidium noctis PolAnt; in mediam noctem Vulg (15): [Jagiełło] áby ſie nie zálegał w chorobie/ iechał do láſá áby ſłowiká ſłyſzał/ y ſłuchał go do poł nocy BielKron 387; RejZwierc 246v; (nagł) O Kozle. (–) KOźieł/ kto go zna/ piwſzy do północy/ Niemógł do domu tráfić o ſwéy mocy. KochFr 47, 114; A owi iáko ſię wymowią ktorzy noc ná wieczerzách trawią? do pułnocy ie odwłocząc/ á dźień ná ſpániu [...] gubią. SkarKaz 609b; GosłCast 25.

~ W przeciwstawieniu: »do pułnocy ... do południa« (2): Przijechawſzy do domu z onego głodu pije do połnocy/ á ſpi do południá. RejZwierc 100v; Do pułnocy gáchuie/ do południá leży KlonWor 61.

Połączenie: »aż do pułnocy« (7): BielKron 145; Mącz 96d; RejZwierc 115, 143, 264v; Y ſpał Sámſon áż do pułnocy/ potym wſtał w puł nocy BudBib Iudic 16/3; y przedłużył [św. Paweł] mowę áż do pułnocy. WujNT Act 20/7.

Szereg: »od południa aż do połnocy« (1): Godował [Neron] záwżdy od południá áż do połnocy. BielKron 145. ~

»od pułnocy« (4): Od polnoci zawżdi na modlitwę wſtawala [Maryja Panna] OpecŻyw 2; iż tylko bęben á piſzcżałká nád głowámi ich/ á od pułnocy wſtawáią ná ożrzálſtwá ſwoie. RejZwierc [193]; [Turcy] Ruſzáią ſie od pułnocy w drogę/ ná południe ſtáną BielSpr 53v; KochPhaen 21.

»o pułnocy« = w środku nocy, około godz. 24; media nocte HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz; circa mediam noctem Vulg, PolAnt; cum media est nox PolAnt (48): zmieſzay ti rzecży ſpołem/ á vcżiń piłuł dziewięć s ſiropem koczankowym/ á wezmi ie opołnoczi FalZioł I 43d, V 76, 86; o kthore thy tho rzeczy o gwalth o nayasd domovy [...] [Bylina] dal vine Swienthochowskim [...] iss mu then naiasd domovy vczinili y thy rany zadali nayachawssy o polnoczi ZapWar 1550 nr 2674; LubPs bbv; á myſmy ſie wieźli po morzu Adryátſkim o pułnocy Leop Act 27/27; RejFig Bb6v; BibRadz Iob 34/20, Luc 11/5 [Leop: w pułnocy]; rzadko tho trefić ſye miáło/ áby on [tj. mój dziad] kiedy opułnocy ná paćierze niewſtawał OrzRozm M4; BielKron 30, 52, 104, 106v, 119, 224v, 406; RejPos 340; WujJud 184v; BudBib Ex 11/4; BudNT Act 27/27; KochPs 181; Tedy dniá cżterdzieſtego o pułnocy/ vkazáłá mu ſię Mátká Páná náſzego SkarŻyw 172, 131, 171, [236], 392, 510, 545, 574; Anioł sławny páſterzom nád ſtádem cżuiącym/ O połnocy zwiáſtował Krolá niebieſkiego/ W iáśliſkách leżącego ArtKanc B2v; LatHar 302; WujNT Luc 11/5, s. 439, 465 marg, Act 16/25.

~ W połączeniach z nazwami innych pór doby (4): Do Páná wołáć będę/ á Bog mnie wybáwi/ Ráno y o południu: bo ten ſam wyſtáwi Z wiecżorá/ o pułnocy/ k niemu ręce ſwoie Wynoſzę GrabowSet F2v; Wzywałem ćię wieczny Boże/ Idąc wieczór ná ſwé łoże: Wzywałem ćię o północy/ A byłeś mi ku pomocy. KochFrag 19; Wſtawał Dawid ná modlitwę o pułnocy: modlił ſię wieczor/ ráno y w południe WujNT 439; Poránu [...]/ godziny trzećiey/ ſzoſtey/ dziewiątey/ wieczor y o pułnocy porządnie [= w należytej kolejności] Pſáłterz śpiewáły [panny w klasztorze]. WujNT 440.

W porównaniu (1): ZAś náſtáią Prorocy: náſzy nic niedbáią: Spiemy iák o pół nocy. niechayże tám báią. LeovPrzepSamb b3v.

W charakterystycznych połączeniach: ledwie o połnocy; o pułnocy wsta(wa)ć (9).

Połączenia: »dalej niż o puł nocy« (1): Nocte super media, Dáley niż o puł nocy. Mącz 433c.

»i [= nawet] o połnocy« (1): á czáſem y opoł nocy wſtaẃſſy dáwam chwałę tobie [Boże] zá ták ſláchetne ſpráwy twoie RejPs 180.

Fraza: »gdy (już) było o pułnocy« = media iam (a. vero) nocte HistAl, Vulg (4): HistAl Nv; A gdy ſie Boos náiadł y nápił/ [...] ſzedł ſpáć [...]. A gdy iuż było o pułnocy/ (ocućił) Boos zlękł ſie/ y záffráſował/ iż vyźrzał niewiáſthę á oná leży v nog iego Leop Ruth 3/8; BielKron 50, 53.
Szereg: »ani w dzień, ani o połnocy« (1): miáſto káżdey poćiechy rozmyſlam ſobie ſwięte vſtáwy twoie. A nigdy áni wdzień áni opoł nocy to mi ſpámięći niewyſzło RejPs 179. ~

»około pułnocy« = circa mediam noctem PolAnt, Vulg (2): gdyſmy pływáli po morzu Adryátyckim/ około pułnocy zdáło ſie żeglarzom iż byłá bliſko nich niektora kráiná. BibRadz Act 27/27; WujNT Act 27/27.

»po pułnocy« (3): tedy wezmi ty piłuły po poł noczi dawſzy ge vcżinić do apteki tak napiſawſzi na czedule [...] FalZioł I 18a; vcżeń S. Piotrá Klemens wſpomina epist: 2. że ná cżcżo/ to ieſt po pułnocy/ nic nie iadſzy áni piwſzy/ káżdy powinien tey świątośći [tj. komunii św.] vżywáć LatHar 253.

~ Szereg: »na świtaniu albo po połnocy« (1): wezmieſz tę purgaciją na ſwithaniu albo po poł noczy/ thak napiſawſzy FalZioł I 135a. ~

»w pułnocy [A a. L]« = o północy, o godzinie 24 [zwłaszcza gdy „puł (poł)” jest pisane rozdzielnie]; w środku nocy; media nocte Vulg, Mącz, PolAnt, Cn; de media nocte Mącz (33): W polnocy ſie narodzil/ ien ſlońce oſwiécil OpecŻyw 17, 53v; PatKaz III 152; Nox in tempesta, vmb mitternacht, Wpolnoci Conticinium Murm 12; Wezmi wodki ſzcżawiowey piętz łyżek: a łot ieden driyakwie rozmącywſzy w wodzie/ dayże wypitz tziepło w połnoci FalZioł I 4c, I 43d; Wpołnoci wſtawałem ku chwale twoiey miły panie WróbŻołt 118/62; Leop Luc 11/5; Mącz 78b, 213a; HistRzym 28v [2 r.], 109, 116; BudBib Iudic 16/3; BudNT Matth 25/6; Siruporum [...]: niech bierze przez dni kilko w pół nocy. Oczko 35, 38; SkarŻyw 75, 235, 480, 589; Tegoż czáſſu [...] vkazał ſię cud v Krákowá: Abowiem w pułnocy/ ktorey początek był nowego roku/ niebo iáſną y wdzięczną ſwiátłoſcią przez krotki czás iáſnie ſwiećiło/ znácząc ſmierć Xiążęćiá Boleſławá Wſtydliwego Monárchy Polſkiego StryjKron 350; Iáko by Słońce záſzło kiedy niemáſz ćiebie: A ztobą y wpół nocy zda ſię dźień ná niebie. KochFr 72; ReszPrz 46; Chwali bogáty pokóy vbogiégo/ Zayrząc mu/ iże głos trąby/ ónégo Nigdy niewzbudźi: áni go wpułnocy Fráſunek ćiemnych ſtráchów przez ſen tocy. ZawJeft 26; WujNT Matth 25/6.

~ W połączeniach z nazwami innych pór doby (2): [piszą] yſz marya panna tak ſwoy czaſz ſobye rozdzyelyla yſz na yutrznyą wpulnoczy wſtawſzy do ſzwytanya ſyą modlyla PatKaz III 142; Czuyćieſz tedy (bo niewiećie kiedy Pan domu przyidźie: z wieczoráli/ ábo w pułnocy/ ábo gdy kury poią/ ábo z poránku) WujNT Mar 13/35.

Połączenie: »i [= nawet] w pułnocy« (1): Gorzko płácżę/ bo ſtoi [mi umierająca matka] w ocżách y w puł nocy. WisznTr 15.

Fraza: »gdyż było w połnocy; jest w połnocy« (1;1): HistRzym 80v; (nagł) Wizerunk piiánégo. (–) DZiwna w głowie niepogodá/ Kiedy iéy ruſzy iágodá [tj. wino]. [...] Raz áno iuż ieſt w północy: Owa niewiém/ co zá oczy Wten czás były. Mocny Boże/ Iż to wino ſpráwić może/ Ze nam ſkárbów wnet przybędźie [tj. wydało mi się, że mam dużo skarbów] PudłFr 22.
Szereg: »jak w południe, tak w pułnocy« (1): Choć niebieſkie świátło wſchodzi/ Choć y zá gury záchodzi/ Iák w południe ták w puł nocy/ Záłość mię trzyma w ſwey mocy. WisznTr 26. ~

Przen (3):
Wyrażenia przyimkowe: »do połnocy« [w nawiązaniu do Luc 12/20] (1):

~ Połączenie: »jedno [= tylko] do połnocy« (1): A czo nád nawietſze/ iż iedno do poł nocy/ z obietnice Páńſkiey/ zamierzony kres mieſzkánia ſwego macie RejPos 317. ~

»o pułnocy« (2):

~ W połączeniu nazwami innych pór doby (1): o krotka krotofilo: cáły dzyeń ſie ſtáráć/ biegáć/ łamáć głowę/ zábiegáiąc temu nędznemu ſwiátu/ z wiecżorá kęs odpocżynąć á chłubić ſie przed tą nędzną duſzą ſwoią w zebrániu ſwoim/ á o pułnocy iuż wſiádáć ná onę nędzną á ſrogą licżbę ſwoię [tj. umrzeć]. RejPos 317.

Szereg: »tak w południe, jako i o połnocy« = o każdej porze, zawsze (1): A ták trzebá ſie nam pilnie iſcie ná to oględowáć/ ábychmy w pośrzodku iáſnośći nie tułáli ſie po ciemnoſciach/ á iżbychmy ták w południe nie błądzili iáko y o połnocy. RejZwierc 138. ~

2. Jedna z czterech stron świata, przeciwległa do strony południowej [w tradycji żydowskiej północ była krainą zła]; aquilo Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz; septemtrio Miech, Vulg, Mącz, Calag, Cn [w tym: w pisowni łącznej (262), w pisowni rozłącznej (30)] (292): [Pułnocy/ Septentrio. Volck Xxxv.]
Zestawienia: »miedzy wschodem słońca a pułnocy« = na północnym wschodzie (2): Leży Moſkwa miedzy wſchodem Słońcá á puł nocy iádąc z Wilná. BielKron 430, 434.

»miedzy zachodem a pułnocy« = na północnym zachodzie (1): Wocżká kráiná miedzy zachodem á puł nocy/ dwádźieſćia y ſzeſć mil od Nowogroda wielkiego BielKron 432v.

Szereg: »wschod (...) (i) zachod (słońca), (a) połnocy i (a potym) południe« = cały świat [szyk zmienny] (4): [Aleksander Wielki kazał wyryć na swojej koronie:] Wſchod y zachod połnocy mi ſluży y południe [Ortus et occasus aquilo mihi servit et auster]. HistAl M8; Ale poźrzyſz iáko ſwiát rozno rozdzyelony/ Ná cżtery cżęśći práwie właſnie wyſtáwiony. Wſchod/ Zachod/ á Połnocy/ á potym Południe/ Rozdzyelił ten mądry Pan wſzytko náwſzem cudnie. RejWiz 76; Regiones coeli vel orbis quatuor, Cztery kráyiny álbo ſtrony niebieskie. Videlicet, Ortus, Occasus, Meridies, Septemtrio. Wſchód Zachód Słońcá/ Południe/ Pułnocy. Mącz 349d; KochPs 133.
Wyrażenia przyimkowe: »do pułnocy« (1):
~ Szereg: »od wschodu do zachodu słońca, a od południa do pułnocy« = wszędzie, na całej ziemi (1): My Alexánder [...]/ pan świátá od wſchodu do zachodu ſłońcá/ á od południá do pułnocy BielKron 337v. ~

»przeciw(ko) pułnocy« = o usytuowaniu: na wprost północy; w stronę północy (zwrócony itp.) [w tym: w funkcji przydawki: północny (1)] (4): Conversa ad Aquilonem, Spelunca Yáskiniá przećiwko pułnoci leżąca. Mącz 487c.

~ W połączeniu z określeniem odległości (1): A dziſieyſzy kośćioł od murow Torrentu Cedron nie ieſt oddálony iedno ná trzydzieśći ſtop od plácu kośćiołá przećiwko puł nocy/ iáko kámieniem ćiſnął ták dáleko. BielKron 265.

Połączenie: »wedle południa przeciw pułnocy« = z południa na północ (1): Cardines agrorum, dicuntur, Kopce Gránice á poboczne ſciány wedle południa przećiw pułnocy leżące. Mącz 38b.

Wyrażenie: »strona przeciw pułnocy« = północna strona świata (1): Situs Aquilonius, Poległość á ſtroná przećyw pułnocy. Mącz 13c. ~

»w połnocy« = gra słów (o ukierunkowaniu) (1): Cnotá móy kómpás/ który nie wpółnocy/ Ale w pół zbytków bije KochPieś 49.

A. W wyrażeniach przyimkowych wskazujących na usytuowanie: tam, gdzie jest strona północna, po stronie północnej; ku stronie północnej, od strony północnej; w stronę północną (176):
»od pułnocy« = ab aquilone Vulg, PolAnt; a septemtrione Vulg (13): Leop Ez 48/31; Powtore rzekł mi Pan Bog/ widziſz co Ieremia? Rzekłem/ widzę gárniec gorący/ ktory przodkiem ſtoi od połnocy. BielKron 94.

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata [w tym: od południa itp. (6), od wschodu (słońca) (6), od zachodu (słońca) (6)] (6): od pułnocy pięć ſet y cżterzy tyſiące (prętow) odmierzyſz. [...] A od wſchodu ſlońcá/ pięć ſet y cżterzy tyſiące (odmierziſz) [...]. A ná Południe pięć ſet y cżterzy thyſiące odmierzyſz [...]. A od zachodu ſlońcá pięć ſet y cżterzy tyſiące Leop Ez 48/31, Apoc 21/13; BielKron 33v; RejAp 181; BudNT Apoc 21/13; [miasto Nowe Jeruzalem miało] Od wſchodu/ brany trzy: y od pułnocy/ brany trzy: y od południá/ brany trzy: y od zachodu/ brany trzy. WujNT Apoc 21/13.

W przeciwstawieniu: »od połnocy ... na stronie południa« (1): záwieſzono przed nią [Arką Przymierza] zaſłonę/ támże y ſtoł od połnocy z drugą ſtronę zaſłony położono [...]. Położyli też lichtarz przećiw ſtołowi ná ſtronie południá BielKron 35v.

Zwrot: żart. »grzbietem od pułnocy tarcicę heblować« = leżeć w trumnie, umrzeć [cf »odmierzyć nosem na południe« ‘umrzeć’ RejWiz 87; oba zwroty może związane z kierunkiem ułożenia ciała w grobie: z północy na południe] (1): Pátrzayże potym páná [budującego dom] á on wirzch gotuie/ Iuż grzbietem od pułnocy tárćicę hebluie. Iużechmy dopráwili budowánia ſwego/ Dłużey będzye przecieśi niż páná náſzego. RejWiz 84v.
Szeregi: »od pułnocy i ze wschodu letnego [tj. z kierunku, gdzie słońce wschodzi latem, z północnego wschodu]« (1): drzwi y okná wdomu máią być s tey ſtrony/ ktora dáleko od wody/ á z źimney ſtrony/ iáko ieſt od Pułnocy y ze Wſchodu letnego SienLek 2v.

»od wschodu słońca do (i) zachodu, od pułnocy do (i) poł(u)dnia« = na całym świecie (2): ten [krzyż Chrystusa] od wſchodu Słońcá do zachodu/ od pułnocy do południá/ zebrał narody/ y w iednym kośćiele/ w iedney wierze [...] ſpoił SkarŻyw 399, 120. ~

»z pułnocy« (3):

~ W przeciwstawieniu: »z pułnocy ... od południa« (1): ćiáło S. Floryaná y z wozem ſtánęło ná Kleparzu [...]/ á dáley niechćiáło z tego mieyſca/ dał znák iż thám chćiał ſwe mieyſce mieć á bronić z pulnocy od nieprzyiaćielá/ thakież w rychłym cżáſu będziećie mieć drugiego obrońcę od południá/ tho ieſt S. Stániſłáwá. BielKron 357.

Szeregi: »z pułnocy i od południa« (1): A przetoż thy kortyny [...] były z oboiey ſtrony z Pułnocy y od Południá krothſze iednem łokćiem BibRadz I 46b.

»z połnocy, z południa i od zachodu« (1): Przykazał też [Bóg] vcżynić dom álbo páłac [...] trzemi ściánámi zámkniony/ s połnocy/ s południá/ y od zachodu/ áby od wſchodu ſłońcá był przyſtęp wolny BielKron 33. ~

»ku pułnocy« = ad aquilonem Vulg, PolAnt; ad plagam septentrionalem Vulg (10): A tak mieſtcza gorzyſte ktore ku połnocy ſą: ſą na zdrowſze ku mieſzkaniu. FalZioł V 62; á będzie go [baranka] offiárowal ná oney ſtronie ołtarzá ktora pátrzy ku pułnocy Leop Lev 1/11; Y Wywiodł mię do śieni zewnętrzney [...]/ y w wiodl mię do kownáty ktora przećiw ſali/ y przećiw budowániu ku pułnocy. BudBib Ez 42/1.

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata [w tym: ku wschodowi(-u) itp. słońca (6), na zachod (słońca) itp. (6), ku południu itp. (6)] (6): Y ſthało ono morze [tj. ogromny pojemnik na wodę, ustawiony na dziedzińcu świątyni jerozolimskiej] ná dwánaśćie wolech: z ktorych było obrocono trzech ku pułnocy/ trzech ná záchod ſlońcá/ trzech ku południu/ á trzech ná wſchod ſlońcá Leop 3.Reg 7/25; A to wymierzenie iego [tj. obszaru miasta]: ku Pułnocży pięćſet y cżterzy tyſiące: á ku Poludniu/ pięćſeth y cżtherzy thyſiące: á ná wſchod ſlońcá/ pięć ſet y cżterzy thyſiące: y od zachodu/ pięć ſet y cżterzy tyſiące. Leop Ez 48/16, Ez 48/10; BibRadz 2.Par 4/4, Ez 48/31. Cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »ku południu ... ku połnocy« (1): [Bóg mówi do Mojżesza:] Vcżynicie też ołtarz obieći álbo ofiárom [...]/ á poſtáwić gi przed domem moim [...]/ bliſko drzwi gdzye w dom wchodzą nie iák [lege: niejak] ku południu/ ták co gdyby przed nim kto ofiárę cżynił ſtoiąc ku połnocy/ mogłby pátrzyć do domu ſwiętego. BielKron 33v.

Szereg: »na południe, ku połnocy, na zachod i na wschod słońca« (1): á namioty rozbijáli [Izraelici] według roſkazánia Bożego przez Moiżeſzá/ niektorzy ná południe/ drudzy ku połnocy/ ná zachod/ y ná wſchod ſłońcá około domu Bożego gdzyekolwiek przyſzli. BielKron 39v. ~

»na pułnocy (A)« = ad aquilonem Vulg; in aquilonem, ad septemtrionem Mącz (12): FalZioł V 61v; BielKron 88v; Modicis fenestellis aquilonibus inspirentur, [...] niechay máluczko wiátru z pułnoci okienká przypuſzczą/ niechay trochę vchylą okienek ná pułnocy. Mącz 409a; Vergit ad septemtrionem, Chyli ſie ná pułnoci. Mącz 485a, 488b.

~ na połnocy czego (1): A powieda Apoſtoł iż ná połnocy/ ná południe/ ná wſchod y ná zachod miáſtá onego [tj. Nowego Jeruzalem] wſzędy po trzy brány to miáſto miáło. RejAp 182v.

W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): A będą przedmieſćia mieſckie/ ná pułnocy dwieſćie y pięćdzieſiąt/ ná południe dwieśćie y pięćdzieſiąt/ ná wſchod ſlońcá/ dwieśćie y pięćdzieſiąth/ á do morzá dwieśćie y pięćdzieſiąt tyſięcy. Leop Ez 48/17.

W przeciwstawieniach: »na pułnocy ... na południe, na wschod słońca« (2): Z kthorych [forstów, tj. desek] dwádzieśćia było ná południę [!] [...]. Ná ſtronę lepak Przybytku ktora ſie chyli ná pułnocy/ poſtáwił takież dwádzieśćiá Forſtow Leop Ex 36/25; A iáko długo koń ćirpiał tę niemoc/ táko długo był [skierowany] ná pułnocy/ ále mocą tego lekárſtwá ſtał ſie zdrowy/ przeto poſtáwiłem glowę iego ná wſchod słońcá HistRzym 111.

Szeregi: »na południe albo na połnocy« (1): Pádnieli drzewo ná południe álbo ná połnocy/ ná ktore mieyſce pádnie/ tám zoſtánie. BielKron 82 [idem] [WujBib 686b].

»na połnocy, na południe, na wschod i na zachod« = ze wszystkich stron (1): RejAp 182v cf na połnocy czego.

»na wschod słońca, na południe i na połnocy« (1): W pałacu [...] były trzy okna/ na wzchod ſlońca/ na połudnye y na połnocy HistJóz B3v.

»od południa na pułnocy« (1): Gránicá Decumáńska od wſchodu do zachodu słóńcá bywa mierzona/ To ieſt w dłuſz/ zás Gránicá. [!] Cardo/ od południá ná pułnoćy [!]/ To yeſt/ ná przek wſzerzą. Mącz 194a. ~

»na pułnocy (L)« (1): á położycie ten ſtoł przed zaſłoną álbo kortyną domu ſwiętego ſwiętych ná połnocy. BielKron 33.

α. Na północ od czegoś (14):
»od pułnocy [czego]« = ab aquilone PolAnt (2): Y pogrzebli go [Jozuego] ná gránicy dźiedźictwá iego [...] ná gorze Efráim/ od Pułnocy gory Gáás. BibRadz Iudic 2/9; BudBib Ios 17/9.

»na połnocy (L)« (1): Nie vćiecże prętki/ á nie vydzie mocny/ ná połnocy [ad aquilonem]/ v rzeki Perathá [tj. Eufrat]/ otrąćili ſię y vpádli. BudBib Ier 46/6.

αα. W funkcji przydawki: północny, przebywający w kraju położonym na północ od czegoś lub pochodzący stamtąd; aquilonis Vulg, PolAnt (11):
»od pułnocy« = ab aquilone Vulg (8): Izali przymierze vcżyni żelázo z żelázem od pułnocy [BudBib : z połnocy]/ y miedź? Leop Ier 15/12, Dan 11/8; Thedy Krol od Pułnocy wroći ſię/ á zbierze więczſze woyſká niż pierwſze BibRadz Dan 11/13, Dan 11/7; BielKron 94v.

~ W przeciwstawieniu: »od południa ... od pułnocy« (2): á corká krolá od Poludnia/ prziydzie do krolá od Pulnocy [ad regem aquilonis] iednáć prziyaćielſtwo Leop Dan 11/6; BibRadz Dan 11/6.

Szereg: »od południa i od pułnocy« (1): Proroctwo o Krolu Perſkim y Greckim/ o woynách miedzy Krolmi od Południá y od Pułnocy Leop Dan 11 arg. ~

»z pułnocy« = ab aquilone PolAnt (3): A wſtąpi ná Kroleſthwo ieden z płodu korzeniow iey [córki króla od południa]/ y przyćiągnie z woyſkiem/ á wtárgnie do kráiny krolá z Pulnoćy [!] [regis aquilonis] Leop Dan 11/7, Ez 32/30; Izali zetrze żelázo/ żelázo z połnocy [Leop: od pułnocy]/ y miedz. BudBib Ier 15/12.

β. W północnej części obiektu geograficznego, zwłaszcza krainy (6):
»ku pułnocy« (1): W Finlándiey ſą dwá ięzyki/ od Wiburgu pocżąwſzy Słowieńſkim ięzykiem mowią áż do Borgi álbo Szybonu/ ku morzu y nád brzegi morſkiemi Szweckim/ w pośrzodku źiemie ku pułnocy máią właſny ięzyk/ ná gránicách obiemá mowią. BielKron 294.

»na pułnocy (L)« = ad aquilonem PolAnt (4): Wyſpy morſkie przednieyſze ná świećie [...]. Sárdynia miedzy dwiemá morzomá. Skándáwia ná pułnocy BielKron 461v, 293v; Brdá ſobą Wiſłę wſpiera ná pułnocy KlonFlis G2v.

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): [Jahwe do Jozuego: Ta ziemia pozostała jeszcze do zdobycia] Od (rzeki) Sżychorá ktory wedle Micraimáa (płynie) áſz do gránice Hekroná ná puł nocy za Kánááńſkie pocżytáią [...]. Z południá (záś) wſzytká ziemiá Kánááńſka [...]. Teſz ziemiá Giwlowá/ y wſzytek Liwan ná wſchod słońcá BudBib Ios 13/3. ~

αα. Przy północnej granicy (1):
»na połnocy (L)« (1):

~ W przeciwstawieniu: »na połnocy ... od południa« (1): Zmodzka źiemiá leży miedzy Pruſy á Liwlánthy ná poł nocy bliſko morzá/ máiąc Litwę od południá. BielKron 385. ~

γ. W nieokreślonej krainie północnej lub w nieokreślonym miejscu północnym (10):
»na pułnocy (A)« = ad aquilonem Vulg (3):
~ Szeregi: »od południa aż na pułnocy« (1): To mowi Pan Bog. [...] przeto wynidzie miecż moy z poſſew ſwoich: ná wſſelkiego cżłowieká od południá áż ná pułnocy [ab austro usque ad aquilonem] Leop Ez 21/4.

»na wschod i zachod, i południe, i pułnocy« = na całym świecie (1): [Bóg mówi do Jakuba:] y będzie plemię twoie iáko proch ziemſki/ rozmnożon będzieſz ná wſchod y zachod/ y południe/ y pułnocy SkarŻyw 347.

»na zachod słońca i na pułnocy« (1): YAfet młodſzy ſyn Noego/ ná zachod ſłońcá y ná pułnocy w Europie ſzyroko pánował BielKron 7. ~

»na pułnocy (L)« (7): upadl [Lucyper] w pychą nyechczącz bycz poddanym bogu czlouyekouy y rzekl poſtauyą ſtolecz moy napulnoczy a bądą rouyen nauyſſemu [cf Is 14/13; według wierzeń na Bliskim Wschodzie daleka północ była siedzibą bogów przekład tego samego tekstu: HistRzym (2), SkarŻyw] PatKaz III 98; Pátrzayże też więc záſię oney ſzpetney mocy/ Co márny brzuch rozwálił/ ſiedząc ná pułnocy (marg) Zárłok/ krol obżárſtwá (–). RejWiz 174v, 169; HistRzym 56v, 93; Ná pułnocy. Septentrio. Calag 354a; SkarŻyw 258.

δ. W obszarze mroźnych zim, w tym w Polsce (12):
»na pułnocy (L)« = in septemtrione Miech (7): [osioł] Tarnia młodego rad pożiwa, zimna ſie barzo boij/ przeto ſie też w zimnych ſtronach nie rodzi/ iako na poł noczy gdzie trwać nie może FalZioł IV 4b; Oſthatecżnie wiedz iż na połnoci w ziemiach Gotiey F[i]landiey, Sweciey albo y w Iuchrze niemaſz żadnych ludzi dziwnych ze pſimi głowami, albo o iednym oku albo o dwu głowach. MiechGlab 63; [wyspy] Heſperydes ná Murzyńſkim Oceánie. Hibernia ná pułnocy. BielKron 461v, 455 marg.

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata (2): A ták iuż káżdy może rozumieć/ iż Oceanus ieſt godny ku żeglowániu/ y doświádcżony ze trzech ſtron ſwiátá/ to ieſt z zachodu/ s południá/ y ze wſchodu ſłońcá/ tylko ná puł nocy ieſzcże nikomu nie świádomy/ gdyż tám przed wielkim źimnem nie może być godny ku żeglowániu/ á iáko drudzy piſzą iżby miał być záwżdy zámárzły (marg) Mare glaciale ná pułnocy. (–) BielKron 455, 436.

Szereg: »na pułnocy i na zachodzie« (1): [planeta Mars] ku okrutnym Walkam/ przywiedzie niektore zacne Pány krewne y pográniczne/ ná pułnocy y ná zachodzie mieſzkáiące LeovPrzep A3v. ~
αα. W funkcji przydawki: północny (5):
»na pułnocy (L)« (5): Postica pars mundi, id est, aquilonaris Ná pułnocy. Mącz 315a; (nagł) Epit. Ióſtowi Glacowi. (–) IOſt Glac tu leży ſzáfarz wierny pánu ſwemu Królowi ná północy [tj. polskiemu] niezwyćiężonemu. KochFr 117; ktore [chrześcijaństwo] ták bárzo zdrobniáło/ y oſłábiáło/ y w tym ſię kroleſtwie ná pułnocy [tj. w Polsce] kończy. SkarKazSej 663b, 707b.
~ Wyrażenie: »kraj na pułnocy« (1): Ale Scytia leży w źimnym á niepogodnym kráiu ná pułnocy BielKron 8v. ~
a. O położeniu obiektów geograficznych: kontynentów, krain, ziem, granic (86):
»ku pułnocy« = in septemtrione Miech (2):

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): Wſzytká źiemiá ieſth rozdzieloná ná trzy cżęśći [...]. Azya pierwſza cżęść świátá leży na wſchod Słońcá y nieco ku pułnocy y ku południu. BielKron 263v.

Zestawienie: »na zachod słońca ku połnocy« = na północnym zachodzie (1): A Scandia leży na zachod ſlonca ku połnoci z amorzem [!] Germanſkim z Dacią pogranicna MiechGlab 49. ~
α. W nieokreślonej krainie północnej lub w nieokreślonym miejscu północnym (5):
»ku pułnocy« (1): Iáwá wyſep iuż w źimnym kráiu ieſt/ bo thám bliſko Antipodes ſą/ tho ieſt ludzie co knam nogámi chodzą [...]. Ku pułnocy záſię ſą drugie wyſpy wielkie/ niektore puſte od ludzi BielKron 268v.

»na pułnocy (A)« (1):

~ Szereg: »tak na wschod słońca, jako i na zachod, na pułnocy, takież na południe« (1): O wyſpach morskich nowo náleźionych/ ktore mogą być rzecżone świát nowy/ iż nie były znáiome nigdy ſtárym ludziom/ żeglarzom/ kupcom/ álbo też y Aſtronomom/ ták ná wſchod Słońcá iáko y ná zachod/ ná pułnocy/ tákież ná południe BielKron 440v. ~

αα. W funkcji przydawki: północny (3):
»od pułnocy« (1):
~ Wyrażenie: »ziemia od pułnocy« (1): W one dni poydzie dom Iudá do domu Iſráelſkiego/ y prziydą poſpołu z źiemie od pułnocy [de terra aquilonis]/ do źiemie ktorąm dał oycom wáſzym. Leop Ier 3/18. ~

»na połnocy (A)« (2):

~ Wyrażenie: »kraina, ziemia na połnocy« (1:1): Ale yednák to nyebył koſcyoł powſſechny. Bo w inych źyemyách krzeſciyáńſkich ná wſchod y zachod ſlońcá/ ná połudnye y połnocy/ ná on czás/ áni przed tym tego nye dźyerżano KromRozm III E2v, O6v.
Szeregi: »na wschod i zachod słońca, na południe i połnocy« = na całym świecie (1): KromRozm III E2v cf Wyrażenie.

»na zachod i na połnocy« (1): Kryſtus [Piotra] przełożonym y głową nye tylko [...] wſſech kráin ná zachod y ná poł nocy/ ále [...] y wſſech kráin wſchodu y połudnya ná wyeki poſtánowił. KromRozm III O6v. ~

β. Na obszarze mroźnych zim, w tym w Polsce (9):
»od pułnocy« (1): ISlándia wyſep [...] dáleko ná pułnocnym morzu ſiedzi [...]. Tám nie bywa nocy puł roká/ od S. Witá áż do S. Luciey/ á zaſię dnia nie bywa od świętey Luciey/ iedno ćiemnośći á noc/ iuż ſie tám pocżyna morze lodowáte/ thám wiecżna źimá od pułnocy BielKron 294v.

»ku połnocy« = in septemtrione Miech (4):iż zimno powietrzne ktore zgania ciepło przyrodzone do wnąthrza, cżyni lepſzą ſtrawnoſć w żołądku [...]. A ta też ieſt przycżyna czemu ludzie w zimnich krainach zwłaſzcza ku połnoci bydląci więczey iedzą, iako ſą tatarzi/ litwa/ polaci/ niżli w ciepłych ſtronach obywaiąci GlabGad G3v; Cżwarta horda nowa á napoſledniyſza [!] ieſt Tatarow Nohayſkich [...], ktorży też z Zawolſkiey hordy poſzli. [...] powſtała z nich wielika y ſiłnego mnoſthwa horda, ktora ſie ſ[k]łania ſwym mieſzkanim więczey ku połnoci y w ſtrony zymnieyſze niżli ktorzy inſzy Tatarzy/ bowiem od wſchodu ſłończa przyleżą ku Moſkiewſkiej ziemi MiechGlab 75, 39, 60.

»na pułnocy (A)« (3):

~ W połączeniu z nazwą innej strony świata (1): iż Słowieńſki narod rośćiągnął ſię od południá/ to ieſt/ od Włoſkiey ziemie y Wenecyey/ áż ná wſchod ſłońcá/ ku Grecyey/ y ná pułnocy/ aſz do końcá Europy/ do Wolgi rzeki SkarJedn 225.

W przeciwstawieniu: »na południe ... na pułnocy« (1): iż ktorzy ludźie rodzą ſie w kráinách ná południe [...] mdłeyſzy ſą/ y krwie w nich máło [...]/ przeto rány ćierpieć długo nie mogą iáko ći/ ktorzy ſie rodzą ná Pułnocy BielSpr 1v.

Szereg: »na wschod słońca i na pułnocy« (1): Náydowáli to vcżeni ludzye/ iż w Scytiey ná wſchod ſłońcá y ná pułnocy naſtárſzy ludzye ná ſwiecie BielKron 9. ~

αα. W funkcji przydawki: północny (1):
»ku połnocy« (1):
~ Wyrażenie: »ziemia ku połnocy« (1): bo chocia w Iuhrze gory ſą nieiakie, j laſſy, wſzakoż ſrzedniey wyſokoſci [...], iakie poſpolicie wſzędy ſą w ziemiach ku połnoci [per totum septemtrionem] y nad morzem wielkim połnocnym. MiechGlab 61. ~
γ. W północnej części obiektu geograficznego, zwłaszcza krainy (50):
»od pułnocy« (3):

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata (3): Dzieli ſie thá źiemiá [Nowa Hibernia] ná cżtherzy cżęśći/ od południá zową Momonia/ od pułnocy Hultonia/ odewſchodu Láginia/ od zachodu Konnácia. BielKron 277, 273, 277v. ~

»ku pułnocy« = in septemtrionem Miech; contra septentrionalem plagam Vulg (8): przy gorach Tatrach mieſzka Rus [...], pod timiż gorami [tj. na południe od tych gór] ſą powiaty, iako H[a]licſki [...] też Prz[e]miſłki [...] a w poſrzodku Ruſi ieſt miaſto [...] Lwow, [...] gdzie ieſt głowa Ruſkiey ziemie/ ku połnoczy ſą powiaty/ Chełmſki/ Lucſki/ y Bełſki. MiechGlab 78; MOrze ktore w Tráciey dzieli Europę od Aziey ma wiele imion [...]. Nád Konſthántinopolim ku pułnocy zową ie Pontus Euxinus BielKron 273v; Ma Szwecia kſięſtwo Angiermáńskie/ kthore ku pułnocy ná granicách [tj. terytorium] Lápanow dzikich ludzi leży BielKron 293v, 268, 286.

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata (2): A záś od południá [...] wychodzy gránicá [posiadłości rodu Beniamina] ku morzu/ á przypada aż do ſtudnie wod Nepthoa. I zbiega ná część gory/ ktora pátrzy ku padołu ſynow Ennon: á leży ku pułnocy/ ná kráiu padołu Ráffaim. Leop Ios 18/16; BibRadz I 98d marg.

W przeciwstawieniu: »ku pułnocy ... ku południowi« (1): Ale o domie Izráelſki/ Oto wzbudzę przećiw wam narod/ mowi Pan Bog zaſtępow: kthory was ogárnie od weśćia Hemáth/ áż do ſtrumieniá puſtyniey. (marg) Od iednego końcá źiemie wáſzey ku pułnocy áż do drugiego ktory ieſt ku południowi. (–) BibRadz Am 6/14. ~

»na pułnocy (A)« (1):

~ Szereg: »na wschod słońca, na zachod i pułnocy« (1): gdzie theż tám [w Prusach] w pośrzodku Oſsy rzeki poſtáwił [Bolesław Chrobry] ſłup żelázny áż do morzá ktore zowiemy Bálteum gránicżny/ [...] ták iż położył ſobie pewne gránice ná wſchod Słońcá/ ná zachod/ y pułnocy. BielKron 345. ~

αα. Przy północnej granicy, na północnej granicy (38):
»od pułnocy« = a septemtrione Miech (33): Vſtáwna wioſná v nich [w baśniowej krainie Pigmejów]/ wiátry wdźiecżne [!] wieią/ A od pułnocy Tátry [= wysokie góry] bárzo wielkie źieią. KmitaSpit A2v.

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata [w tym: od(e) wschodu (słońca) itp. (24), od zachodu (a. zapadu) (słońca) itp. (24), od (a. z) poł(u)dnia itp. (22), od południa i ode wschodu [= z południowego wschodu] (1), od wschodu (słońca) i pułnocy [= od północnego wschodu] (2)] (29): Zamyka ſie Ruſka ziemia od połdnia Gorami Tatrami, á rzeką [...] Neſtr Od wſchodu ſie końci rzeką Tanais białim ieziorem y Przezopſką [lege: Przekopską] ziemią. Od Połnoczi ma ziemię Litewſką/ od zachodu Polſką. MiechGlab 78, 24; [Afryká] od nas ná południe leży/ ze trzech ſtron morzem wielkim Oceanem obiegłá/ od wſchodu/ od południá y od zachodu/ á od pułnocy náſzey Europy [= europejskim] morzem Medyteráńſkim/ to ieſt miedzy źiemnym [= Śródziemnym] BielKron 269v; PRuſka źiemiá rodna/ obfita/ oſiádła/ ma Litwę od słońcá wſchodu/ od południá Polſkę/ od pułnocy Iflanty/ od zachodu Pomorſką źiemię. BielKron 291v, 263v, 267, 267v, 268 [2 r.], 270v [2 r.] (25); [państwo inflanckie] Od Wſchodu Słońcá grániczy z Moſkwą. A od Zachodu morzem z Gotlándyią. Od Południá z Litwą y z Zmodźią/ y nieco ku zachodu s Pruſy. Od Pułnocy Morzem álbo odnogą Morſką s Swecią y Filándyą. KwiatOpis Dv, A4.

W przeciwstawieniu: »od pułnocy ... ku południu« (1): Kurlándy od Pułnocy Morze przyległo. Ku Południu Zmodźka Ziemiá. KwiatOpis Cv.

Zestawienie: »od wschodu (słońca) i pułnocy« = od północnego wschodu [szyk 1:1] (2): [Egipt] Leży nád rzeką Nyluſem/ z obu ſtron/ máiąc od zachodu Cyrenen y Libią/ od wſchodu y pułnocy morze cżerwone/ od południá Etiopią/ tho ieſt Murzyny/ á od pułnocy Arábią/ Páleſtynę álbo Zydoſtwo z gorą Synái. BielKron 270v, 278.
Szeregi: »od pułnocy i od zachodu« [prawdopodobnie: od północnego zachodu] (1): Arábia troiáka/ opocżyſta/ puſta/ y fortunna [...]. Arábia opocżyſta od pułnocy y od zachodu Syriyſkiey źiemi przyległa/ á tuſz przećiwko ſobie ma puſtą Arábią. Záſię Arábiá fortunna/ thá ieſt od południá. BielKron 263v.

»od wschodu, od południa, od pułnocy« (1): Berná miáſto niepoſpolite/ ktore rzeká wielka á głęboka Arolá obiegłá ze trzech ſthron/ od wſchodu/ od południá/ od pułnocy. BielKron 283.

»od zachodu, południa, pułnocy« (1): Ten Fránkfort ná roſkoſznym mieyſcu záſiadł/ od wſchodu Odrá idzie pod miáſtho/ od zachodu/ południá/ pułnocy winnice roſkoſzne. BielKron 291. ~

»z pułnocy« (1):

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): [ziemia położona] Ná południe [przypadła] Efraimowi/ á ná puł nocy Mánáſzehowi/ á było morze granicą iego/ á przylegáią do Aſzerá z puł nocy [ab aquilone]/ á do Iſáſzehárá ze wſchodu. BudBib Ios 17/10. ~

»ku pułnocy« (2): Rewália ku pułnocy ieſth przyległa Szwedom BielKron 437v; Wicka ziemicá nád Morzem ku Pulnocy leży. KwiatOpis B3.

»na pułnocy (A)« (2):

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata [w tym: na wschod (a. po wschodzie) słońca (2), na zachod (2), na południe (1)] (2): Syria, Kráyiná w Aſiey/ po wſchodzie słóńcá ma Euphráten rzekę na záchód morze. [!] Mediterraneum y Aegipt/ ná pułnocy Ciliciam/ Ná południe Arábiam Mącz 437b; SkarŻyw 357. ~

δ. Na północ od czegoś (20):
»od połnocy« (1):
~ Zestawienie: »od połnocy i zachodu« = na północny zachód (1): Wolha druga rzeka po Tatarſku Edel z Moſkwy ſie pocżyna, więcey od polnoci y zachodu nizli Don [ex fontibus septemtrionalioribus et occidentalioribus quam Tanais]. MiechGlab 25. ~

»ku pułnocy« = ad aquilonem, contra aquilonem Vulg (12): y ſtępuie [granica] ná rownie/ y przemija [tj. ciągnie się] ku pułnocy Betháglá Leop Ios 18/19, Ios 19/14; Ma Anglia ku pułnocy wyſpę Tilen [...]. Támże w they ſtronie pułnocney ſą Orkádes wyſpy BielKron 277; Ieſt zá Szwecią ku pułnocy w źiemi Biármiey puſzcża wielka BielKron 295, 269 [2 r.], 433.

~ ku pułnocy czego (a. czemu) (1): wſzákże máią [Murzyni] wyſep známienithy wielkiey żywnośći/ kthory Nylus wkoło obchodzi/ rzecżony Meroe/ niegdy Sabá zwany [...]. Getulia Tunet álbo Bárbárya ku pułnocy iey. Nigryte pod Getulią ku południu. BielKron 271.

ku pułnocy od czego (4): I mieli [synowie Beniamina] gránicę ku pułnocy od Iordanu Leop Ios 18/12; Szkocia y Angliá/ wſzytko to zwano Británnią. Szkocia od Angliey ku pułnocy BielKron 277, 277, 433.

W połączeniu z określeniem odległości (1): Biłe ieźioro zamek y miáſto nád Ieźiorem ták rzecżonym [...]/ leży od Moſkwy miáſtá ku puł nocy ſto mil/ tákże [= tyle samo] od wielkiego Nowogrodá BielKron 433.

W połączeniu z nazwą innej strony świata (1): BielKron 271 cf ku pułnocy czego. ~

»na pułnocy (A)« = ab aquilone PolAnt (7):

~ na pułnocy od czego (3): I pogrzebli go [Jozuego]/ ná gránicách dzierżáwy iego/ w Támnáthſare/ kthore leży ná gorze Effráim/ ná pułnocy od gory [a septentrionali parte montis] Gáás. Leop Ios 24/30; Rzeká Ren ná południe pod miáſto [Szafausyja, dziś Szafuza, miasto w Szwajcarii] idzie/ ná pułnocy od miáſtá gory wdzięcżne á mierne BielKron 283, 339.

na pułnocy czemu [= od czego] (2): Vſtyuh Kráiná od Wołochdy ſtho mil/ á od Bilego Ieźiorá ſto y cżterdźieśći mil [...]. Ty wſzytki Kráiny ſą Moſkwi ná puł nocy. BielKron 433; BudBib Ios 24/30.

W przeciwstawieniu: »na południe ... na pułnocy« (3): [Iwan Bazyli] ná troię woyſká rozdźielił/ iedno puśćił do Siewierſkiey źiemie ná południe/ drugie ku Toropcu ná puł nocy/ Trzećie ku Drohobuſzu y Smoleńſku BielKron 428v, 283; záś gránicá Menáſzehowá od pułnocy (tego) potoká [...]. Ná południe [dostała się] Efraimowi/ á ná puł nocy Mánáſzehowi BudBib Ios 17/10.

Szereg: »na pułnocy i na wschod słońca« (1): Lech záſię od wierzchu Wiſły á Odry/ ná puł nocy y ná wſchod Słońcá wſzytki kráiny miał/ gdzie dziś Polſká/ Sląſko/ Márgrábſtwo/ Pruſy/ Pomorzánie [...] BielKron 339. ~

b. O położeniu obiektów niebieskich: w północnej części nieba (9):
»od pułnocy« (1):
~ Szereg: »od wschodu słońca i od pułnocy aż do południa« (1): Otho obłoki od wſchodu ſlońcá/ y od pułnocy/ áż do południá [ab oriente et septentrione usque ad meridianum] Leop 4.Esdr 15/34. ~

»na połnocy (A)« = na północnej półkuli nieba (3):

~ W przeciwstawieniu: »na połnocy ... na południe« (3): To koło [tj. Zwrotnik Raka na niebie] ná ośm częśći właſnie rozdźieloné: Pięć nád źiemią/ á trzy záś nieśie zánurzoné. [...] To tedy ná północy/ iákoſmy ſłyſzeli/ W Ráku tkwi: ná południé záś/ drugié [koło, tj. Zwrotnik Koziorożca na niebie] w pól [!] dźieli Zimnégo Kozorożcá KochPhaen 18, 2; Poli – Dwa punkti mebieskie [!], ieden na połwczi [!], a drugina południe, koło ktorich wſziſtko niebo obracząſie. Calep 817a. ~

»na pułnocy (L)« (5): Pothym Mars Plánetá ná pułnocy ná mocnym mieyſcu będący/ promieniem ſwoim nieſzczeſliwym zárażáiąc mieśce záćmienia/ [...] nákłoni ludźie ku rozmáitym roſterkom LeovPrzep A3; Arctos, Latine, Ursa, Wóz niebieski/ álbo Niedźwiedź y[a]ko niektórzi zową/ Známię ſiedmi gwiazd niebieskich ná pułnocy ſwiecących. Mącz 15a, 15a, 76c.

~ W przeciwstawieniu: »z południa ... na połnocy« (1): Y głowá Andromedy ná ten czás záchodźi: A Wieloryb z południá ku niéy przedśię godźi. Przećiwko nim Cepheus ná północy ſtoiąc/ Ręce wynióſł wyſoko/ o dźiéwkę ſye boiąc. KochPhaen 22. ~

B. W wyrażeniach przyimkowych wskazujących na kierunek ruchu: z kierunku północnego; w kierunku północym (103):
»od pułnocy« = ab aquilone Vulg, PolAnt; ex septemtrione Miech; a septentrione Vulg (27): Aż też Tatarzy Vlanſci [...] od połnoci przyſzedſzy wſzytkę ziemię z miaſtecki y ze wſiami poſiedli MiechGlab 40, 36, 45; Zmocniayćie ſie nie ſtoyćie/ boć ia złe rzecży przywodzę od Pułnocy/ y zburzenie wielkie. Leop Ier 4/6; BibRadz Ier 46/20, 50/3; BielKron 94v [3 r.], 335.

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata [w tym: od(e) wschodu (słońca) itp. (10), od zachodu (8), od (a. z) południa (8)] (12): Leop Is 41/25, 49/12; Potym ſię wzruſzą gwałtowne á cżęſte dżdże od południá y od pułnocy/ á druga cżęść od zachodu. BibRadz 4.Esdr 15/37[38]; BielKron 39v, 314v; bowiém ſzturmuią ná nię [wieżę, tj. Kościół katolicki] ode wſchodu ſłóńcá/ Turcy Arryáńſcy: z południá/ Stánkárowie Neſtoryáńſcy: od zachodu/ Cálwinowie Luterſcy: od pułnocy/ Tátárowie Sergiáńſcy. OrzQuin M3v; HistRzym 110. Cf »od południa i od pułnocy«, »od wschodu, od zachodu, od pułnocy i od południa«.

Wyrażenie: »wiatr (a. powietrze ‘wiatr’) od pułnocy« (5): Powietrze niemale bywa od polnoczy. FalZioł V 55; Zimny wiatr a mroz od polnoczy FalZioł V 55; Przetoſz zdrowie cżłowiecże ieſt przemieſzkawać w powietrzu ſwiebodnem/ wiatrem od połnoczi przewiewaiączem FalZioł V 62, V 55; HistRzym 110.
Szeregi: »od południa i od pułnocy« (1): á potym poruſſą ſie dżdże gwałtowne od południá y od pułnocy [a meridiano et septentrione] Leop 4.Esdr 15/37[38].

»od pułnocy aż na wschod słońca« (1): A poruſſą ſie [ludzie] od Morzá do Morzá/ y od Pułnocy áż ná wſchod Słońcá [ab aquilone usque ad orientem]: będą krążyć ſzukáiąc ſlowá Páńſkiego/ á nie naydą go. Leop Am 8/12.

»od wschodu (słońca), (i) (od) zachodu (słońca) (a. do zachodu), (i) od poł(u)dnia (a. od morza, a. do południa) i (od) pułnocy« = z całego świata; ab oriente et occidente et aquilone et austro PolAnt, Vulg; a solis ortu et occasu, ab aquilone et mari Vulg; ab oriente et ab occidente, ab aquilone et a mari PolAnt (4): Zebrał ie [Bóg ludzi] od wſchodu ſlończa y od zachodu/ od połnoci y od morza. WróbŻołt 106/3; BibRadz Ps 106/3, Luc 13/29; Y przyidą [narody pogańskie] od wſchodu y zachodu/ od pułnocy y południá: y vśiędą w kroleſtwie Bożym. WujNT Luc 13/29. ~

»z pułnocy« = ab aquilone PolAnt (24): Bo oto ia wzbudzam/ á przywiodę do Bábilonu zebránie wielkich narodow/ z Pułnocy [de terra aquilonis]: y będą przećiwko niemu ſzturmowáć Leop Ier 50/9; BudBib Is 14/31, Ier 50/3, Ez 26/7; SkarJedn 170; PAtrzay iáko śniég po górach ſye bieli/ Wiátry z pułnocy wſtáią/ Ieźiorá ſye śćináią KochPieś 15; Láto widzę ſtoi/ Ale ná ſobie nie ma zwykłey kraſy ſwoiey. [...] twarz śina/ á vbior właśćiwy Iáką barwę ná ſobie obłoki mięwáią/ Kiedy wiátrem ruſzone z pułnocy wſtawáią. WitosłLut A5.

~ Gra słów (2): Nie zpół lub nocy/ lub dniá: nie ze wſchodu/ Ani czekaymy páná od zachodu KochPieś 40 [idem] KochWr 16.

W przeciwstawieniu: »z południa (a. południowy) ... z pułnocy« (3): FalZioł V 61v; powietrze ſie im przemieniło przećiw południowemv wiátru: y wſtał z pułnocy wiátr/ á wzbudzi nawałnośći HistRzym 11v; Z południa przychodzi wicher/ á z pułnocy zimno. BudBib Iob 37/9.

Przysłowie: Kiedy wiátr ſpołnocy wieie/ wyſoki dom ſie tedy chwieie. March1 A4 [idem] March3 V4.
Wyrażenie: »wiatr z pułnocy, ktory z pułnocy wieje« = aquilo Murm, BartBydg, Mącz, Calep; boreas Murm, BartBydg, Mącz [szyk 7:3] (9:1): Murm 19; aquilo, s polnoczy vyatr, boreas BartBydg 117; Wiatru z południa oſtrzegay ſie/ á przeciw południu okien nie otwieray/ wiecżor zawżdy okna otwieray na poł noczy/ aby wiatr z połnoczi twe mieſzkanie przewiewał FalZioł V 61v, IV 37a; Aquilo, Graece Boreas Wiátr który z pułnocy wieye. Mącz 13c, 409a; HistRzym 11v; Calep 86b; Ten áffekt [tj. gniew] podobien ieſt Aquilonowi ktory dmie z pułnocy/ á ieſt wiátr popędliwy y [mr]oźny/ ktory twárdą źimę y trzáſkaiące mrozy pobud[za]. KlonFlis A4v; [Głos grzmienia iego bił źiemię nawáłnoſć wiátru ktory wieie od wſchodu letnego [= z północnego wschodu, gdzie latem wschodzi słońce] (marg) alias ſpułnocy. (–) y zgromádzenie wiátrow [Eccli 43/17] KsięgiEklez N8]. Cf Przysłowie.
Zestawienie: »z połnocy i od wschodu słońca« = z północnego wschodu« (1): Wtorego dnia po Bożem narodzeniu mieſzał ſie wiatr do połdnia z zachodu/ Po obiedzie z połnoci y od wſchodu Słończa LudWieś Bv.
Szeregi: »nie z poł lub nocy, lub dnia, nie ze wschodu ani z zachodu« (2): KochPieś 40 [idem] KochWr 16 cf Gra słów.

»(tak) ze ([od]) wschodu (słońca jako) i (z) zachodu, z połnocy i z południa« = z całego świata, zewsząd (1): A powieda Apoſtoł iż ná połnocy/ ná południe/ ná wſchod y ná zachod miáſtá onego wſzędy po trzy brány to miáſto miáło. To thák właſnie mamy rozumieć iż to miáſto káżdemu narodowi s káżdey cżęśći ſwiátá ieſt wolnie otworzone/ ták ze wſchodu ſłońcá iáko y z zachodu/ s połnocy y s południá. RejAp 182v; [á ktoryż [Kościół] ieſt Wielki: iedno ten/ ktory ieſt ze wſzyſtkiego światá zebrány? kiedy od Wſchodu y Zachodu/ z Pułnocy y z Południá/ lud Pogańſki ieſt wezwány. HerbOdpow Zv].

»ze wschodu i z pułnocy« (1): Lecż słuchy [tj. wieści] vſtráſzą go [króla północnego] ze wſchodu y z pułnocy [ab Oriente, et ab Aquilone] BudBib Dan 11/44. ~

»ku pułnocy« = contra aquilonem Vulg; ad aquilonem PolAnt (13): BielŻyw 71; Doſyczieśćie ſie iuż náchodzili około they gory: idzćieſz ku pułnocy Leop Deut 2/3; Idźże tedy á wołay ku Pułnocy á moẃ. Náwroć ſię odporna Izráel Mowi Pan BibRadz Ier 3/12, Deut 2/3; BielKron 444v; Mogog to iuż wiemy iż to był ſyn Iáphetow/ ktory ſie był vdał ku pułnocy z ludźmi y z mieſzkánim ſwoim/ tám gdzie ſie byli potym okrutni á zli ludzie rozrodzili. RejAp 170; [Węgierska ziemia ku polskiej mówi:] Acżbych ſzłá ku pułnocy/ gdzie kráiná Pruſka/ Ale y tá poſpołu/ ze mną cżęſto truſka [tj. szemrze ‘narzeka’]. BielSat G3; Piſze dáley Cromer/ iſz ći Włoſzy y Rzymiánie/ álbo gwałtem niepogodnych wiátrow przybili ſie w ty brzegi Zmodźkie [...] álbo pewnym [tj. stałym, niezmiennym] y vmyſlnie náproſtowánym [lege: naprostowanim (I sb)] okrętow ſwoich ku pułnocy wiátrem zachodnim vćiekáiąc przed okrutnoſcią Ceſarzow tyrannow záżeglowáli w ty Zmodźkie y Litewſkie [...] kąty StryjKron 71, 71; A ná koniec od oyców ſyny rozmówiły [Amazonki] Y ſzły z nimi/ nábrawſzy wſzelákiégo płonu/ Ku pułnocy/ y śiádły po obu ſtron Donu. KochProp 12.

~ W przeciwstawieniach: »ku pułnocy ... ku południu, na południe« (2): BibRadz Eccle 1/6; Patrzćie iedno ku Pułnocy/ pátrzćie ná Poludnie/ Iáko ſie k nam przymykáią Zágorzánie cudnie. BielSpr b2.

Szereg: »ku pułnocy, ku południu, także na wschod i na zachod słońca« = na wszystkie strony (1): Rzekł tedy Pan do Abrámá [...] Podnieś oczy ſwe/ á poyźry z mieyſcá tego gdźieś teraz ieſt/ ku Pułnocy/ ku Południu/ tákże ná Wſchod/ y ná Zachod ſłońcá [ad aquilonem, et ad meridiem, et ad orientem, et ad occidentem]. BibRadz Gen 13/14. ~

»na pułnocy (A)« = ad aquilonem PolAnt (7): BielKron 343v; [Sarmata] wykłáda ſie Wodz álbo Xiążę wyſokośći/ álbo Pan wyzſzey y gorney kráiny/ co ſie rozumie o pułnocnych ſtronach/ bo ſie ku gorze podnośi Ziemiá idąc ná połnocy. StryjKron 21; Kto ſię chce ſtámtąd [z Krety] ná pułnocy chynąć/ A Greckie brzegi y Azyą minąć/ Może ſię ziechać z Konſtántynopolem/ Przeſtronym polem [tj. drogą morską]. KlonFlis D2.

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): [Abiron do młodzieńca:] Poźrzyſz iuż ná wſchod ſłońca/ moy miły cżłowiecże/ A przypatruy ſie pilno [...] Obroćże ſie háyẃ záſię/ poźrzyſz ná południe/ Aleć y tam podobno też poźrzeć nie cudnie. [...] Poźrzał potym ná zachod młodzyeniec vbogi/ Vźrzał záſię rozlicżne zámieſzáne trwogi. [...] Rzekł Abiron [...] Tu weźrzy ná pułnocy/ iż vźrzyſz cżwartego [pana]/ A poznaſz go coć zacż ieſt/ y po herbiech iego. RejWiz 167.

W przeciwstawieniach: »ku zachodu, na południe ... na pułnocy« (2): Słowiánie powſtawſzy z pol ſwoich [...] poſiedli/ Miſyą Dácią/ Dálmácyą [...] thakież Iſtryą [...]. Drugie hordy Słowáńſkie obroćiły ſie ku záchodu Słońcá w Niemieckie kráiny [...]/ drugie hordy Roxolánow obroćili ſie ná pułnocy/ tám że oſiedli gdzie dziś zową Podláſze BielKron 336; Słońce też wſchodzi y záchodzi/ á do mieyſcá ſwego ćiągnie gdzie wſchodzi. Idzie ná południe y krąży ná pułnocy [BibRadz: bieży kołem ku pułnocy] BudBib Eccle 1/6.

Szereg: »na zachod i na pułnocy« (1): [Lech, pierwszy władca Polski] luckoſcia wielka zatrzimawal prziſobie woiſko ono/ ktorem od potzatku rzek/ wiſli/ y odri/ Nazachod y Napulnoci/ to Kroleſtwo roſſerzel. PaprUp A4. ~

Przen (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na połnocy (A)« = ad aquilonem PolAnt (1):
~ Szereg: »na wschod, na zachod, na połnocy i na południe« (1): Abowiem od tego ták zacnego celu á od tey ſwiętey cnoty/ y od thákiego káżdego kto ſie około niey báwi/ dáleko ná wſchod/ ná zachod/ ná połnocy/ y ná południe/ á tákże y ná wſze ſtrony cień zálátuie RejZwierc 23. ~
α. O obszarze mroźnych zim, w tym Polsce (3):
»z pułnocy« = ex septemtrione Miech (2): piſze Bergomenus, iż cżaſu Auguſta Ceſarza oſm dzieſiąt tyſięci Burgondow z połnoci powſtawſzy poſadowili ſie nad rzeką Rinem MiechGlab 44.

~ W przeciwstawieniu: »z pułnocy ... południ« (1): Która powieść [...] Znáczyłá/ że zá láty miał wſtáć lud z pułnocy [tj. z Polski]/ Którégo kray południ niémiał zdołáć mocy. KochProp 13. ~

»na pułnocy (A)« (1): (nagł) POTROYNY O SOBIE (–) [...] kráymi podźiemnymi Przyſzedłem ná pułnocy [tj. do Polski], [...] wnuki przeważnego Lechá przeſtrzedz, by lepiey oyczyzny ſwey ſtrzegli CiekPotrHerb )?(3.

a. O ukierunkowaniu przestrzennym obiektów geograficznych: rzek, granic, krain (25):
»od pułnocy« = ab aquilone Vulg, PolAnt; a septentrione Mącz (3): I z biega [granica] do Habenboem [...]: y przechodzi z ſtrony pułnocy/ ná rowne polá: y ſtępuie ná rownie/ y przemija ku pułnocy Betháglá: A wychodzenie iey ku Iężykowi [!] morzá nasłońſſego/ od pułnocy ná końcu Iordaná ná południe Leop Ios 18/19; Zákoliłá ſie potym tá gránicá od Pułnocy ku Hannáton/ á kończą ſie gránice iey v doliny Ieftháel. BibRadz Ios 19/14; Fluere a septentrione in exortitum Oceanum, Ciec od pułnocy w morze ná wſchód słóńcá leżące. Mącz [269]b.

»z pułnocy« (1): Pan ták mowi/ Oto wody ktore idą z Pułnocy [ab aquilone] ſą iáko powodź gwałtowna BibRadz Ier 47/2.

»z strony pułnocy« (1): á przechodzi [granica posiadłości rodu Beniamina] aż do pagorkow kthore ſą ná przećiwko wſtępowániu do Adommim: I z biega do Habenboem [...]: y przechodzi z ſtrony pułnocy [ex latere aquilonis]/ ná rowne polá Leop Ios 18/18.

»ku pułnocy« = ad aquilonem Vulg, PolAnt; ad a. versus septemtrionem Miech (15): Leop Ios 18/17; Piſzą ſtárzy Kronikarze/ iż Słowieńſka źiemiá rozćiągnęłá ſie byłá ku pułnocy áż ku Rakuſkiey źiemi BielKron 274v; W tey źiemi [Hegow, tj. Hesji] ſláchty nie mało/ Landgráwſtwo ku Kſięſtwu Rákuſkiemu należy/ ma miaſt doſyć/ [...] ále gdzie Dunay ku pułnocy idzie/ gory wſzytki źimne ſą lodu pełne y lećie BielKron 286, 281v, 292, 292v.

~ W połączeniach z nazwami innych stron świata (7): Ktora [rzeka Wołga] gdy ku połnoczy płynie wſzędy Don okrążaiącz z daleka zkłania ſie miedzi południe á wſchod ſloncza y wpada w morze Euxinum [tj. Czarne, błąd autora zam. Kaspijskie] MiechGlab 25, 25; y przychodźi [granica posiadłości synów Asera] áż do Kármelu ku Morzu/ y do Sihor y Lábánáth. Ztámtąd ſie obráca ku Wſchodu ſłońcá ku Bethdágon/ y bieży áż ku Zábulon przez dolinę Ieftháel ku Pułnocy BibRadz Ios 19/27; SZwáńcárſka źiemiá pocżyna ſie od Alpes gor kámiennych/ á śćiąga ſie ku Renu ku pułnocy/ áż do Waldshut y Lámffenberg/ á záſię tám ſtąd idzie ná zachod ſłonecżny według gory Iury áż do rzeki Geneweńſkiey BielKron 282v, 286v, 290, 292v.

Zestawienia: »ku pułnocy i wschodu słońca« = od północnego wschodu (1): S tego Ieźiorá [Iwanowego] dwie rzece wielkie wychodzą/ Don á Schat: ten ſie Schat obroćił ku zachodu ſłońcá/ wźiąwſzy s ſobą Vpę rzekę w pada w Okę ku puł nocy y wſchodu ſłońcá. BielKron 431.

»ku połnocy a (i) ku zachodowi(-u)« = na północny zachód, w kierunku północno-zachodnim (2): Wypiſanie dwoiey Sarmatſkiey krainy. Iedney ktora leży w Azijey ſciągaiącz ſie ku wſchodu ſloncza. Drugiey kthora w Europie ku połnoczy: á ku zachodowi ſie ſciągaiącz. MiechGlab 1; BielKron 286v. ~

»na pułnoc« (1): [Stąd] Gdzie dawne Krákuſowe mury podlizuie/ Y gdźie przez tłuſte role ſtrumień zdobiąc piáną Idźie Wiſłá ná pułnoc morzem przepaſána [lege: przepasaną]. WitosłLut A2.

»na pułnocy (A)« (4):

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): Dźwiná rzeká pocżyna ſie z ieźiorá ktore tákże zową Dźwiná/ w dźieſiąći mil od tego mieyſcá gdźie y Dniepr/ puśćiłá ſie ku zachodu Słońcá/ potym ná pułnocy w pada w morze Niemieckie Oceanum. BielKron 432.

W przeciwstawieniach: »na wschod słońca, na południe ... na pułnocy« (2): Przypeć/ Bereżyná/ Thur/ wpadáią w Dniepr ná wſchod Słońcá/ drugie ná puł nocy idą/ Buoh/ Nareẃ/ Niemen BielKron 437; Tym twóy dźiad Firléy/ Mikołáiu ſłynie: A póki Wiſła/ póki Nieper popłynie/ Ten ná południé/ oná ná północy: Chwałá trwáć będźie iego ſpraw/ y mocy. KochFrag 30.

Szereg: »na wschod i na pułnocy« (1): PAńſtwo Moſkiewſkie ná wſchod y ná puł nocy rośćiągnęło ſie BielKron 433v. ~

b. O ruchu obiektów na sklepieniu niebieskim (3):
»z połnocy« = z północnej części nieba; ab aquilone PolAnt (2): Z połnocy złoto [tj. tęcza] przychodzi od Bogá ſtráſznego chwałą. BudBib Iob 37/22.

~ W połączeniu z nazwą innej strony świata (1): Tu [tj. do Zwrotnika Koziorożca na niebie] przyſzedſzy z północy ſłóńce ku Auſtrowi/ Wraca ſye záśię názad ku Aquilonowi [tj. na północ]. KochPhaen 19. ~

»ku połnocy« = w stronę północnej części nieba (o pozornym ruchu Słońca) (1):

~ W połączeniu z nazwami innych stron świata (1): Słońce wſchodzi y záchodzi/ y wraca ſie odnowione ná ſwe mieyſce gdzye wſchodzi/ odchodzi też ku południu y wráca ſie ku połnocy. BielKron 79. ~

MFr