Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PYRZYNIE]

Następne hasło: PYSKAĆ »

PYSK (33) sb m

Fleksja

	sg	pl
N	pysk
G	pysku, pyska
A	pysk
I	pyski(e)m	pyski
L	pysku

sg N pysk (11). ◊ G pysku (3) RejJóz, Mącz, CiekPotr, pyska (1) OrzRozm. ◊ A pysk (6). ◊ I pyski(e)m (5). ◊ L pysku (6). ◊ pl I pyski (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Przednia część głowy, także otwór gębowy lub nos (32)
- Przen (o rzece) (1)
- a. U zwierząt (16)
  - Przen: W opisie gwiazdozbioru (1)
- b. U ludzi (pogardliwie lub obelżywie) (15)
  - α. W związku z mówieniem (6)
2. bot. Zestawienie: »świni pysk« = Taraxacum officinale Web. (Rost); mniszek pospolity, bylina z rodziny złożonych (Compositae) (1)

1. Przednia część głowy, także otwór gębowy lub nos; rostrum Mącz, Cn (32):

Przen (o rzece) (1): [drzewo porwane przez rzekę nazywaj Prądem] Co ie iuż trudno Wiśle wyiąć z gardłá/ Gdy ie pożárłá. Iuż to iey korzyść/ iuż to oſtrym pyſkiem Wyryłá ſobie/ iuż to iey igrzyſkiem Będźie ná wieki KlonFlis F2v.

a. U zwierząt; proboscis Mącz, Cn; promulcis Mącz (16): Cżwártégo dnia wſſytki ryby ij morſkié dziwy ktoré żywą w wodách ij w morzu zbierzą ſie gromadą/ a na wirzchu wod obycżaiem wadzeniá rycżątz będą podnieſionymi pyſki wolatz. OpecŻyw 193; Mącz [388]b; SienLek 7v; Elephánt ręką ſwoią/ ábo rádniey pyſkiem/ Chce ſię z Smoku wywięzáć KlonWor 75.

pysk czego (żywotne) (1): Delphinorum rostra, Pysk morskich świni. Mącz 358c.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia [pysk + przymiotnik (5), przymiotnik + pysk (3); w tym: świni (5), jeleni (1), słoniowy (1), wieprzowy (1)] (8): BartBydg 123b; BielKom B8; ZLego ſługę málárze/ ták figurowáli/ Pyſk świni/ Wilcże vſzy/ do łbá mu przydáli. RejZwierz 118, 125v; Mącz [325]c, 358c [2 r.]; Dobrzeć tedy [...] ieść rzeczy ſłone/ [...] nogi/ pyſk wieprzowe/ ptaki chude SienLek 94.

W porównaniach (2):

~ Jako comparatum (1): IAzwiecz ieſth zwierzę nogi maiącz iakhoby pies/ ale pyſk iakhoby ſwinia FalZioł IV 9d.

Jako comparandum (1): Niewierna á pſotliwa/ przypráwiona żoná/ By też ná ſwiniem pyſku/ leżáłá zaponá. BielKom B8. ~

Szeregi: »pysk albo gęba« (1): rostrum cervorum, Ieleni pysk álbo gębá. Mącz 358c.

»pysk albo nos« [szyk 1:1] (2): Proboscis, Pysk álbo nos v zwierząt yáko v śwynie v yeżá á zwłaſzczá v słonia. Mącz 323b, [325]c.

Przen: W opisie gwiazdozbioru (1): TAkiéż Pies idźie zá nim [za Wołem]/ z róznych gwiazd złożony/ Bó [!] brzuch v niego śmiády: lecz w pyſku czérwony KochPhaen 13.

b. U ludzi (pogardliwie lub obelżywie) (15):

Przysłowie: Iż po ſmierći bogacżá wſzytko zoſtawa/ tylkoż iego (iáko mowią) zyſku/ co zánioſł w pyſku. LubPs N2v marg; PaprPan Ee3v; CiekPotr 4.

Zwrot: »w pysk kijem wziąć« = dostać kijem w twarz (1): Tákże też ty vdzyáłay [jak bocian]/ domowy Bocianie/ [...] Zyẃ ſwą trochą pocżćiwie/ á nie boy ſie śidłá/ Y w pyſk kiyem nie wezmieſz/ y nie ſtłukąć ſkrzydłá. RejZwierz 125v.

Wyrażenie: »świni pysk« = o brzydkiej twarzy (5): KrowObr 34; Vrodzi ſie gárbáty/ drugi s Cżáplim noſem/ A drugi s Swinim pyſkyem á z Zorawim głoſem. RejWiz 128, 167, 175; SErgius wtory Papież rodem z Rzymá/ tego pirwey zwano Os porci/ to ieſt świni pyſk/ á dla ſzkárádośći imieniá tego/ przemieniono mu imię pirwſze/ á Sergius ine dano BielKron 171.

α. W związku z mówieniem (6): ZOile ſkrzętny z kłem twym wyoſtrzonym [tj. zajadły krytyku]/ Mijay prace me/ pyſkiem záiuſzonym. KlonKr F4v; á ktore [rzeczy] Rzeczypoſpolitey Należą, zá ſwe właſne bez wſtydu poczyta, Narod, iáko dzicż, záwſze piſku [errata zmienia: pyſku] otwártego. CiekPotr 19; Nie godźieneś ábym miał [znać twoje imię] gdyżeś zdraycą moim/ Y pocżćiwego mego w cżymeś pyſkiem ſwoim. Vdal [!] mię tám do ludźi w Polſce niecnotliwie/ Tárgáiąc me pocżćiwe wſzetecżnie á łżywie. CzahTr K2v.

Przysłowie: ſwowolnego pysku Bywaią więcz guży w żysku. RejJóz C6.

Fraza: »stul pysk« = bądź cicho, nie odzywaj się (1): Bat, Vox est qua uti solemus quum quempiam corripimus, iubemusque eum tacere – Stul pisk, czit. Calep 125b.

Zwrot: »[przeciwko czemu] pysk podnosić« = słownie występować przeciw (1): [król jest postanowiony po to] áżeby żaden nieśmiał przećiwko zwierzchnośći Kápłáńſkiey/ hárdego pyſká ſwego podnośić. OrzRozm D3.

Wyrażenie: »hardy pysk« (1): OrzRozm D3 cf Zwrot.

2. bot. Zestawienie: »świni pysk« = Taraxacum officinale Web. (Rost); mniszek pospolity, bylina z rodziny złożonych (Compositae) (1): Wezmi [...] mleczu, ziela ktore zową ſwini pyſk albo pępawa FalZioł I 92c; [Roſtrum porcinum. Swini pysk abo mnich. Pfafen rerlin. SpiczZioł 78b, BB2a; SienHerb 151b].

Synonimy: 1. gęba; 2. mnich, pępawa.