[zaloguj się]
[pdf]

GĘBA (441) sb f

f (438), m (3) [w znacz. 3.]

Fleksja
sg pl
N gęba gęby
G gęby gąb, gęb
D gębie
A gębę gęby
I gębą gębami
L gębie gębach
V gębo
inne sg G a. pl A - gęby

sg N gęba (39). ◊ G gęby (127). ◊ D gębie (2). ◊ A gębę (150). ◊ I gębą (44). ◊ L gębie (39). ◊ V gębo (1). ◊ pl N gęby (2). ◊ G gąb (5), gęb (1) Mącz. ◊ A gęby (21). ◊ I gębami (5). ◊ L gębach (4); -ach (2) Mącz, WujNt, -åch RejAp (2). ◊ sg G a. pl A gęby (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Dolna część twarzy, łącznie zjamą ustną (u ludzi) (327):
a. Twarz, policzki; os Mącz, Cn; mala Mącz; bucca Calep (89): BierEz By; RejJóz H3; RejWiz 74v; Pan ſie potym nie pytał/ ſkąd lecą gołębie/ Bał ſie áby mu ktory/ nie vſiadł ná gębie. RejFig Aa4; A to w niwecż żeć gębę/ ná krzyż pokryſłáią/ Alboć wzory ná twarzy/ páznokty zdzyáłáią. RejZwierz 122v, 26; Ne mora sit quin pugnus continuo in mala baereat, Iż króm rozmyſliánia komu pięść w gębie vlgnie. Mącz 233a, 403d; Prot C2; ktoremu był wrzod nieczo nádkáźił gęby GórnDworz Q3, Q8, S8, S8v, T, Tv; Azaſz wſzędy rzkomo w żárcie nie ma ſrogich przymowek o ſobie? á cżáſem y bez żártu/ że ſie ledwe s pięſcią drugi v ſámey gęby wroći. RejZwierc 96, 62, 72v, 82v, 164; PaprPan Aa3v; KochBr 151; WerGośc 250, 251, 252 [2 r.], 253; PaprUp Av.
Frazy: »mlecz [komu] na gębie« = młody, niedorosły (1): ále też y timiſz piorkámi ſyny ſwe obtykáyą/ práwye pokąd im mlecż yeſſcże na gębye/ záprawuyąc ye wtym zmłodu/ wcżymby ſie k láthom przyſſedſſy chodzić á roſkoſſowáć myeli. GliczKsiąż F2v.

»psi (a. pieskowie) gębę liżą (a. ulizali)« (4): Więc też niedba o cżeladź by mu wody dáli/ Iuż mu dawno pieſkowie gębę vlizáli. RejWiz 31; á on nieborak [pijany] mnima by w łáźni był/ á iżby go bárwierz golił/ áno mu pśi gębę liżą. RejZwierc 61, 217v; KochPieś 21.

Zwroty: peryfr. »do gęby apelować, apelacyja« = bić (1 : 1): O nieprawdę dogęby ápelluią RejZwierc Bbb, 82v marg.

»dać [komu] w gębę« (5): a on miaſto poczwierdzenia wiari/ vcziny ye nowokrczeńczem/ bo mu ymię inſze da niż mu nachrcie dąno wmiaſto nauki/ da mu wgębę SeklKat Zv; wylicża też w ſwiętym piſmie iż widzyał gdy iedná miłoſnicá dáłá niektoremu krolowi w gębę BielKron 116, 155v, 465; Da mu gáląś w gębę/ to iuż łáie/ przeklina/ á gáłąś co krzywá RejZwierc [782]v.

»dosiąc pięścią gęby« (1): więcći téż dośiągł pięśćią gęby KochFr 100.

»w gębę (na)bić, [komu] gębę obbić« = colaphizare Calep; percutere os Vulg [szyk zmienny] (6 : 1): Os praebere, Wydáć komu/ dopuśćić ſie w gębę bić. Mącz 316d; Wolę ia ták brácie miły/ Niżby mi gębę obbili/ Iáko to twoiey dzyáłáią/ Ażći zęby wyglądáią. RejZwierc 231 v; Bo mu ocży zálawſzy wnet w gębę nábiye. PaprPan S3; SkarŻyw 126, 443; Calep 213b; A Anániaſz Arcykápłan kazał go tym ktorzy przy nim ſtali bić w gębę. WujNT Act 23/2.

»gębę nadąć (a. nadymać, a. odąć); nadęła się gęba; nadęta gęba; wydęcie gęby« [czasem wyraża pychę] [szyk zmienny] (6; 1; 1; 1): Tákżeć też poſpolicie y tu ieſzcże bywa/ Więcey káżdy lekkośći/ niż ſławy vżywa/ Ktory z nádętą gębą iáko dyabeł chodzi RejWiz 188v, 11v, 166, 173v; BielSat D; RejZwierc [782]v; Więc by krewni Krolewſcy gebę [!] nádymáli/ Nizacz ſobie wſze máiąc krzywdę wyrżądżáli [!]. MycPrz I B2; BielRozm 24; Bucca ‒ Wideczię gęby, pogębek. Calep 141a.

»gęby nadstawować« (1): A mnie Więc/ który k ſtołu nie vmiém błáznowáć/ Ani wydąwſzy co raz gęby nádſtáwowáć; Potrzebá kłoſy zbiéráć/ niechcęli náuki Vczyć ſye ſobie trudnéy dla obrocznéy ſztuki. KochMarsz 154.

peryfr. »pisać paragrafy na gębie« = bić (1): W prawdzie vdałemći ſię do rzemieſłá [do prawnietwa], iáko Bárzo pożytecznego, ták niemniey pewnego. Zołnierzem być, ſzczere to báłámuctwo. piſzą Zołnierzom párágráfy ná gębie, á ze łbá Y z ćiáłá dobywáią im rubryk żelázem, Y ołowem CiekPotr 64.

»w gębę, po gębie plaskać (się) (a. pluskać)« [szyk zmienny] (3 : 2): Gdyż Polacy o wſzyſtko/ ſnádnie ſie zyednáią/ Iedno o tę nieprawdę/ po gębie pláſkáią, RejZwierz 81; Azaſz ſie ſrodze w gęby nie pláſkáią o ten ſzpetny przipadek? RejZwierc 96, 216, 231, 239.

»potłuc (a. stłuc) gębę« = occilare Calep [szyk zmienny] (3) : náſzedłem onego co mi dał dwá rázy kámieniem á on vſnął/ popadłem go zá łep/ y potłukłem mu gębę kámieniem/ plecy/ głowę BielKron 458v; RejAp 137v; Calep [721]a.

peryfr. »do gęby szturmować« = bić (1): Rurał [...] mnima by go s práwey chući witano á pokłony cżynyono/ rad bárzo y wdawa ſie też ſnimi w rzecż/ tak długo áż mu do gęby imą ſzturmowáć/ s nyego ſſydzić GliczKsiąż H7v.

»gębę ucierać« (1): Miły Dyable/ wyſłuchałem twego Regeſtru/ álem ieden grzech ieſzcże popełnił/ ktorego w tym Regeſtrze nie widzę/ przypiſz go też do drugich: Náplugáwiłem w ibereuch/ záwieś ſobie ná ſzyiey/ á gębę vćieray ReszPrz 52.

»w gębę wziąć« (1): á ſam też álbo o trágarz w łeb álbo o gáłąź w gębę weźmie/ álbo y s ſkápą pádnie/ á pothym modrem płátem nogę vwija. RejZwierc 164.

»gębę (wzgorę) wznosić (a. podnieść, a. wznieść); gęby wznoszenie« = być pysznym, zarozumiałym [szyk zmienny] (4; 1): Iuż wnet gębę wzgorę wznoſi Gdy go kto o ſwą rzecz proſi RejRozpr F; Wiedząc iż káżda hárdość nic mu nie przynieſie/ Iedno gęby wznoſzenie á rozum gdzieś w leſie. BielKom F5; RejWiz 168v, 187v; A cożći po tym nędzniku iż ſiedziſz iáko málowána oponá zá kęſem kámieniá wykowánego? [...] nádąwſzy nos ſwoy/ álbo podnioſzſzy gębę ſwoię/ áno choćći kęs w ocży pochlebuią á odſzedſzy wſzyſcy ſie ſmieią RejZwierc 69v.

W przen (14):
Zwroty : »bić w gębę« (2): Azaſz tbo nie ſrogie práwo ná łgarzá/ iż wiárę ſtráći miedzy poććiwemi ludźmi/ [...] iż go bije on wirſzyk w gębę RejZwierc 96; KochPs 5.

»[komu] na gębie grać« = drwić z kogoś, szydzić [szyk zmienny] (3): GliczKsiąż H7v; A thy czoś wygrał w pokorze/ Iżći po łbie kto chce orze/ A iż cie thák wſzyſcy znáią/ Więcći też ná gębie gráią. RejZwierc 231v; CzechEp 26.

»pomusnąć [komu] po gębie« = oszukać kogo; os sublinere Mącz (2): Oſzukáć/ Zdrádźić kógo miáſto skoſztowánia pomuſnąć mu po gębie. Mącz 194d, 270c.

»potłuc gęby« (1): Ty ſam wſzeteczné potłucz gęby/ pánie KochPs 84.

»gębę ucierać« (1): Dáli iey [dupie] mieyſce w rádzie/ á márſzałek káżdy/ By iey gębę vcierał áż do śmierći záwżdy. RejFig Dd8v.

»po gębie uderzyć« (1): Azaſz to máła roſkoſz/ ktoby temu wierzył/ Bárzoby káżdy dyabłá po gębie vdérzył/ Ktory nawięcey pilen/ áby roſtyrk mnożył RejWiz 187v.

»gębę wznosić (a. wznieść)« (2): A ták z máłey młodośći tey nam vzdy trzebá/ Coby gębę wznośiłá práwie tám do niebá. RejWiz 101v; RejZwierc 241.

»[kim] gębę wymywać« = obmawiać kogoś (1): Mną ſobie gęby dworni wymywáli Dármoiadowie. KochPs 49.

Wyrażenie przyimkowe: »w gębę« (1): Dupá chciáłá do rády/ márſzałek iey w gębę/ Rzekłá rozgniewawſzy ſie/ wnet ia wam zágędę. RejFig Dd8v.
b. Usta, wargi; rictus Mącz, Calep, Cn; os Mącz, Cn (52): GlabGad O7v; Co złotego gębą ſzukał, LOtrzy cżyrwony złoty w drewnie poſtáwili/ Ktoby gi wziął zębámi/ á ocży zákryli. Ten gi ſobie iuż miał wziąć RejFig Aa7, Aa7; RejZwierz 5v, 33v, 114; Obacżył ten znák Zopiryus Hetman/ kazał ſobie obrzezáć gębę/ nos/ y vſzy/ vciekł do Bábilonu BielKron 116; brwi nád ocżymá fárbuią rozmáitemi fárbámi/ wárgę ſpodnią v gęby dźiuráwią/ w ktorą kámień drogi wpráwuią we złoćie (marg) Wárgi dźiuráwe (–) BielKron 452v, 8v, 21 [3 r.], 24v, 34v [2 r.], 60 (15); Stlopus, Kláskánie yęzikiem álbo gębą gdy zwłaſzczá yeden policzki nádmie á ták vſtámi trzáśnie/ klaśnie/ álbo puknie. Mącz 417a; RejZwierc 45, 48; StryjKron 160; Bo ten nos/ coć to gęby iuż ledwe nie minie/ Ná zębách nam okaże/ o któréy godźinie. KochFr 38; KochBr 151; KochPieś 48.
Fraza: »gęba się odmie; odęta gęba« (1; 1): Mącz 21 Od; Niech ſię mi káżdy przypátrzy twarzy y poſtáwie gniewáiących ſię. Gębá ſię im odmie [ore sunt tumenti]/ twarz ſkrzywi/ ocży ſię bliſzcżą ModrzBaz 80v.
Zwroty: »gębą, gębę krzywić; gęba zakrzywi się« = os torquere Mącz [szyk zmienny] (2 : 1; 1): Mącz 459a; Azaſz tám nie będą wdzięcżne rozmowy á ony pocżćiwe żárty? że Więc iáko ono powiedáią y gębá ſie dobrze nie zákrzywi od ſmiechu RejZwierc 26v; Kto potka/ káżdy ze mnie ſye náśmieie/ Nos marſzczy/ gębą krzywi/ głową chwieie KochPs 30; Ringo ‒ Gębą krziwie mąrſzczę ſie. Calep 925b.

»gębą mlaskać« [szyk zmienny] (2): RejWiz 120v; Máca gębą mláſkáiąc/ áż w dupę cáłował RejFig Aa7.

»gębę wysszej nosa nosić« = być pysznym, zarozumiałym [szyk zmienny] (2): Ták ſwym pochlébſtwem ludźi pobłaźniłá [fortuna]: Ze drugi wrysſzéy noſá gębę nośi KochPieś 35; PudłFr 56.

»rozdrzeć gębę; rozdarta gęba; rozdzieranie gęby« = diducere rictum Mącz (1; 1; 1): Mącz 207a, 355d; ktoby chciał ták contrefetowáć ludzie [...] z rozdzierániem gęby/ z wyſzcżyniániem ięzyká/ nie vſzedłby też zá inego/ iedno zá Guzmaná GórnDworz O8.

»gębę roz(dz)iewić« [szyk zmienny] (7): Thegoż roku niewiáſtá przed Krákowem w cżarnej wśi vrodźiłá dzyećię/ ktore miáło ſzyię y vſzy iáko Záiąc/ gębę rozdzyewiwſzy dycháło. BielKron 399v, 63; Bo mu ſie chce ożrzeć/ opić/ prożnowáć/ roziewiwſzy gębę iáko woł leżeć/ áno mu muchy w nię lázą. RejZwierc 113v, 159v; KochPs 50; StryjKron 160; STań ku słońcu/ á rozdźiéw gębę/ pánie Sláſá/ A iuż niebędźiem ſzukáć inſzégo kompáſá KochFr 37.

»uchylić gęby« (1) : Vyźrzyſz tám y pięć chropáwą/ y zęby Nie práwie białé/ ieno vchył gęby. KochPieś 22.

»gębę utrzeć« (1): á ieſzcże ſobie dobrze gęby nie vthrze/ á iuż woła náley drugą. RejZwierc 61.

Wyrażenie: »otwarcie gęby« (1): Rictus ‒ Otwarczię gębi. Calep 925b.
W przen (1):
Szereg: »gęba albo usta« (1): Dam Cydkijahá krolá Iehudſkiego y sługi iego [...] do ręki Newuchad-recará krolá Bawelſkiego/ y do ręki nieprzyiaćioł iych/ y do ręki ſzukáiących duſze iych/ że ie pobije oſtrzem miecżá (marg) Wł: Gębą (álbo) vſty mieczá. (‒) BudBib Ier 21/7.
c. Jama ustna (185): Gdy ten ſtruty vyzrzy riby: lęka ſie gich, á widzimu ſie iakoby w gębie miał ſmrodliwą ribę/ y tako mu ſie rzyga. FalZioł IV 36c; RejKup i8; HistAl M6; LubPs O3v; Więc s krzywemi nogámi/ więc s ſzcżerbátą gębą/ Więc ieden inochodą/ drugi chodzi grędą. RejWiz 128, 166v, 169v; Też ćię pytam/ gdy w gębę/ w zęby/ w vſtá ſwoie weźmieſz Sákráment/ co to zacz ieſt OrzList b2v, b2, b2v [2 r.]; Wyymie z gęby y patrzy/ toye dziwno było RejFig Cc7v, Aa3 [2 r.], Dd5; RejZwierz 116; BibRadz Ier 3/46; BielKron 325v, 360v; Mącz 270d; RejAp 134, 137v; Iedno práwi zgryś ten orzech/ kthory maſz w gębie/ á potym powieday ná mię/ co raczyſz. GórnDworz Q8v, Qv, Cc7; RejZwierc 62, 144v; Bo bacząc/ żeć wygránéy vbywáło kupy/ Pokryłeś dudki w gębę/ czyniąc tę poſtáwę Ześ przegrał KochFr 99; WerGośc 231; Tám krolował [Kakus]/ tám z gęby wypuſzcżał płomienie. KlonWor 21.
Zwrot: »z gęby śmierdzieć, cuchnąć; [komu] smrod w gębę« [szyk zmienny] (3 : 2; 1): RejKup k3; [Pijanicy] Ręce drżą/ łeb ſie trzęſie/ á nogi zápuchną/ Ony wdzyęcżne wonnośći z gęby z noſá cuchną. RejWiz 30v, 66v; RejFig Aa3v; Bodayże wam ſmród w gębę/ mili pijánice/ A trąd ná twarz: bo żoná lubi tákié lice KochPieś 21; Wyſechłeś, ſkrzywiłeś ſię, zbladłeś, z gębyć śmierdzi CiekPotr 33.
W przen (1):
Zwrot: »otworzyć gębę« (1): y ziemiá ſktorey ſię żywić będzieſz chćiał/ prżeklęta ieſt. bo otworzyłá gębę ſwoię y przyięłá krew brátá twego SkarŻyw 263.
Przen: Niebezpieczne sąsiedztwo (1): Dokąd Węgierſka źiemiá wiárę Kátolicką ſtátecżnie trzymáłá [...] choć w gębie práwie Tureckiey/ iednák mocnym murem od nich wſzemv Chrześćiáńſtwu byłá. PowodPr 33.
α. Jako miejsce, gdzie się znajdują narządy jedzenia; czasem obżarstwo, łakomstwo (41): BielKom E8; A gdy kęs w gębę włoży/ puł godziny żuie. RejWiz 93, 38v; Náſolże dobrze gębę/ moiá miła wiło/ Aby po tym ná ſtárość/ ieſzcże lepyey piło. RejZwierz 107; BibRadz Prov 26/15; BielKron 40; Ieſzcze iedli/ ieſzcze im w gębie mięſo tkwiáło/ Gdy ſie páńſkie przeklęctwo ná nich okazáło. RejPs 116; Niepoſzcżenie y niepowśćiągliwość gęby iáko ſzkodę cżyni. SkarŻyw 346 marg, 262; MIlczyćie w obiad/ móy Pánie Konraćie/ Czy tylko ná chléb gębę ſwą chowaćie? KochFr 12; á pijánice dwá kroć y trzy kroć więcey piją niżli ieſt potrzebá/ y niżli ich przyrodzenie znośić może/ y gębę ſwoię (co y wſtyd powiádáć) w ſproſny cżłonek obracáią/ leiąc choć przez dźięki w gárdło WerGośc 241; KochSob 69; Sublabro – Wgębę biore. Calep [1017]b; pokilſmy ná wino gąb y mieſzkow ták bárzo byli nie rozdźiergnęli GostGospSieb +3v; PaxLiz C4v, E3v.
Przysłowie: A niechay mieſzek z gębą nie wádzą ſie nigdy RejWiz 18v; Ieſliby ſie iego cżyńſz rowno z gębą zgodził RejWiz 44v; A tego pilnie ſtrzeż áby gębá nigdy przed mieſzkiem wzawod nie wyſkákowáłá RejZwierc 35v, 25v, 217v [ogółem 5 r.].
Fraza: »[komu] insza gęba uroście« = grabi więcej niż trzeba do zjedzenia (1): Gdy ſie ná woynę popiſzą/ wielu im iákoby inſza gęba vrośćie PowodPr 63.
Zwroty: »gębą jeść« (1): A ieſliżeby [Chrystus] ſie przemieniał/ ábo w chlebie był: tedyby záwżdy vmieráć muſiał: gdy by go záwżdy gębą tą zwierzchnią iedzono y w żołądku trawiono. CzechRozm 264.

»lać w gębę« (1): [król] nie pija też dotknąwſzy ſie wárgámi nacżynia/ ále záwieſzony ma Kubek iáko ántwos/ leie ſobie w gębę potroſze. BielKron 453v.

»mazać gębę [komu]« = przekupywać (1): Kto máże gębę ſędźyemu/ ten wyſchnienye dźyáłá oſlowi ſwemu. March1 A3.

»gębę myć« = pić (1): Niemyſliſz o żadney ſpráwie Ni o woynie ni o práwie Iáko pies ná piecu tyieſz Siedząc w kárczmie gębę myieſz RejRozpr E4.

»[czym] gębę natrzeć« [szyk zmienny] (2): LubPs R4; Pyołunem gębę nátrzeć/ á żołcią nápoić/ Ktoby śmiał opák iego/ ſwięte ſłowá dwoić. RejZwierz 104.

»gębę parzyć, w gębę sparzyć się« (2 : 2): Bo ſie łrzebá [!] wgębę ſpárzyć Kto gi [zająca] chce dobrze vwárzyć RejRozpr H2v; RejZwierz 116; Szkápie záciąwſzy żyłę z iágłámi roſpárzy/ To tym ſobie zá roſkoſz ſproſną gębę párzy. RejZwierc 243, 237v.

»z gęby [komu] żywności uwłoczyć« (1): y dałem ſię zwieść/ że mi ſię zdáło/ iákobych zgęby dziećiom moim żywnośći potrzebney vwłocżył/ żem przeſtał dawáć. SkarŻyw 100.

»wydzierać [komu] z gęby chleb« = panem ex faucibus eripere, ex ore cibum rapere Modrz [szyk zmienny] (2): Lecż á iákoż ty tedy ſam/ o dobry mężu/ ieſteś pożytecżny Rzecżypoſpolitey/ ktory trochę źiemie wydźieráiąc twemu ſąmśiádowi/ wydźieraſz mu zgęby chleb ModrzBaz 48v, 99v.

Wyrażenie: »z gębę chleba« (3): Coſz nád to więcey cżłowieku potrzebá/ Iedno kiedy ma z gębę chlebá RybGęśli C2, B2v; PaxLiz D.
W przen (2):
Zwroty: »jeść wszytką gębą« (1): y będą ieść Izráelá wſzytką gębą [devorabunt Israel in toto ore] BudBib Is 9/12.

»natkać gębę« (1): Bys thy był chcżiał dáwno ſłuchaċ Mogł cżij zjwot nienapuchaċ Alecz ty yako woł trawą Natkał gembe ſwoyą ſprawą RejKup q4.

Przen: peior. metonimicznie: Ludzie (1): gdy iarząbki ktore do nich Pan Bog przypędził/ zbierali cáły mieſiąc/ po ziemi ie chwytáiąc: ták wiele/ iſz ich przeieść nie mogli. ále przypłáćiły roſpuſtne gęby á poſtu niemiłuiące/ y ná oney drogiey zniebá mánnie nieprzeſtáiące. SkarŻyw 484.
β. Jako miejsce, gdzie się znajdują narządy mowy; mowa, język; bucca Mącz, Cn; lingua, os, verbum Mącz (107): Ieſzczeſz nieſzcżęſny cżłowiecże Ta twa pſia gęba ſzcżebiecze RejJóz H7, D; Ták teſz ćiebie nautzy/ ábyś miáł otzy á przedſie niewidział: [...] gębę á nic o Pánie Bodze niemowił. KrowObr 114v, 114v; RejZwierz A4; Spissum verbum, Długie słowo/ pełna go gębá. Mącz 409b; RejAp 137v; RejZwierc 139v; Boday źle zginął káżdy człowiek nieprawdźiwy/ Káżdy chytry pochlébcá y káżdy chełpliwy: Mówią bowiém/ z vſt náſzych dobrze ſye miéć mamy/ Káżdy w ſwéy gębie wolen/ my páná nie znamy. KochPs 17; dziękował Pánu Bogu z Kátholikámi/ iſz ten co z gęby ſwey bluznierſtwá wypuſzcżał: przez cżłonki wſtydliwe/ trzewá ſwe z Iudaſzem wyrzućił SkarŻyw 390; PaprUp L4; SkarKaz 278a.
Przysłowia: Bowiem káżdą ſkrytą myſl ſnádnie wyda mowá/ Gdyż záwżdy gębá plecie o cżyni myſli głowá. RejWiz 6v.

Zawieſy v gęby/ Miey ięzyk zá zęby. RejZwierc [238v].

Frazy: »co ślinka przyniesie do gęby« = quod a. quicquid in buccam venerit a. venit Mącz, Cn (3): Garrio, Ládá co mówię co mi ſlinká przynieſie do gęby. Mącz 142c, 27c, 480b.

»słowo wynidzie z gęby« (1): Bo iuż tám nie do rozumu áni do żadnego wywodu/ iedno iáko ſłowo wynidzie z gęby iego/ to iuż dáley do páncerzá á do ſzáble RejAp 82v.

»nie wrzod [komu] w gębę« = być wygadanym (1): Vmiey że też ty więcz mowić Na mnięć wierz mi nie zeydżie nicz Wſzak gdy chczeſz nie wrzod ći w gębę Wierz mi y iać mu żagędę RejJóz F8v.

»zamilknąć muszą gęby« (1): á záwżdy zámilknąć muſzą gęby náſze/ iáko thych Fárizeuſzow ábo tych Sádnceuſzow/ ieſlibychmy w cżym chcieli pokuſzáć ſwięthey náuki iego RejPos 230.

»by gębę zaszył« (1): Ná to pátrząc/ w pobożnym ſercu rádość rośćie/ A złemu gębę by záſzył prośćie. KochPs 166.

Zwroty: »brać w gębę [co]« = mówić o czymś (1): Ieſzcże ſmieſz bráć w gębę ſwą ſwięte piſmo ná mię BielKom D7.

»w gębie mieć [co]« = często wymawiać [szyk zmienny] (3): Ktemu obácz ktorzy to ſą/ co záwſze w gębie máią Pánie/ Pánie: co im iednák namniey nie pomoże/ gdyż ták vczynki dobre zelżyli WujNT 32, 31, 63.

»moc mieć w gębie« (1): A moc/ iáko thu ſłyſzymy/ [Turcy] máią w gębach ſwoch. RejAp 82v.

»gębą mleć« (1): Verbigero – Bliekoczę, gębą mielię. Calep [1112]a.

»gębą mowić, powiadać; gęba mowiąca, powie« [szyk zmienny] (6 : 1; 1 : 1): Powiedzyał/ ięzyk thego żadny nie wymowi/ Ani vmyſł rozmyſli/ áni gębá powie RejWiz 114; Abowiem/ mowiąc nád chlebem ſłowá Páńſkie: To ieſth ćiáło moie/ niecnotliwą gębą ſwą/ nie ćiáłem/ ále znákiem ćiáłá Kryſtbnſowego názwał. OrzList b2v; Zátkáli vſtá ſwe tłuſtośćią/ á mowią hárdźie gębą ſwą [ore suo locuti sunt superbe] BibRadz Ps 17/10; GórnDworz D7v, F7; á około goſpodárſtwá y około pożytków álbo poſług inſzyeh ieno gębą powiáda Strum R3v; Y daná mu gębá mowiąca [os loquens] wielkie (rzecży) y bluznierſtwá BudNT Apoc 13/5; CzechRozm 175; KochPs 174.

»gębę otworzyć (a. otwarzać)« = (zacząć) mówić; aperire os PolAnt [szyk zmienny] (4): Ten ledwe gębę othwarza A tu mu ſie ſlow przyſparza RejJóz C6v; Ne mutire quidem audent, I yąknąć/ gęby otworzić nie ſmieyą. Mącz 239d; RejPos 227; BudNT Apoc 13/5.

»[komu] plątać się po gębie« (1); Nie łay przyiaćielowi obecnemu. (—) Coſz? ten Leniwiec mi ſię plątał po gębie. (‒) Byś go był Imieniem iego wołał, ozwałciby ſię był. CiekPotr 70.

»rozdzi(e)rać (a. roz(e)drzeć) gębę« [w tym: na kogo (3)] = krzyczeć, łajać; dilatare os Vulg, PolAnt; insectari aliquem maledictis, os distorquere, vastius deducere verba Mącz [szyk zmienny] (5): Z kogośćie ſie nágrawali? ná kogośćie rozdziráli gębę Leop Is 57/4; Mącz 385d, 459e, 476b; BudBib Is 57/4.

»gębę rozdziewić« = krzyczeć (1): Máło da á więcey będzie wymawiał/ á gębę ſwą rozdziewi iáko podwoyſki [apertio oris illius inflammatio est Vulg] BudBib Eccli 20/15.

»gęby ro(z)ziewić nie umieć, nie moc« = nie umieć odpowiedzieć, stracić rezon [szyk zmienny] (2 : 1): RejPos 227, 283v; Coż thu dopirko rzecżeſz/ ieſli kiedy iáko grom przypádnie ná cię ſrogi dekret á ſroga pomſtá iego? á ty áni będzieſz w ten cżás y gęby rozyewić vmiał ná iáką rádę álbo ná wſpomożenie twoie. RejZwierc 262v.

»stulić (a. zatulić, a. zatulać) gębę; gęba się stula« = zamilknąć lub zmusić do milczenia [szyk zmienny] (6; 1): Mamiė mowiċ ſylá godzin Nietrzeba nam takych nowin. Boċ tu wnet gebę zatulą Zleċ konſtowaċ ſkapytnlą. RejKup c7v; Ale wzwyly Capitula Izecz ſię geba nieſtula. RejKup i8; RejWiz 153; Quid ille, T. mutus illico, Zámilknął/ ſtulił hnet gębę. Mącz 239d; CzechRozm 229v; KochPs 90; ſtul gębę nieprzyiaćielu/ Chryſtus ći milcżeć każe SkarŻyw [236].

»w swą gębę wziąć« = odwołać (1): Palinodiam canere, Odwołáć. Ad palinodiam redactus est, Muſiał odwołáć/ muſiał w ſwą gębę wziąć. Mącz 273c.

»gębę zamazać« = zmusić do milczenia [szyk zmienny] (2): Ale iuż niemam wpamięczy Ktorzy byly twoy ſwieczy. Czo też tam mas wnych nadzieie Vizrzyż zecz ſię wnet roſmieie. Kiedy iey gębę zamazą Wymię ich mylczecz zakazą. RejKup i7, m7.

»gębę zamknąć, zawrzeć; gęba zawarta; zawarcie gęby« [w tym: komu (9)J = zmusić do milczenia, odebrać wszelkie argumenty do dyskusji [szyk zmienny] (8 : 3; 1; 1): Kupiecz powiedą jż ſnadnie vmje męka Panſka Cżartowi Gębę zamknacż. RejKup dd2v, dd2v; RejZwierz 100; y gębęś onemu bluźniérzowi ná wieki tą Chimerą záwárł: który po wydániu Chimery twéy/ ták vmilknął/ że o nim iuż nic nieſłycháć. OrzQuin Ev; RejPos 227 marg; RejZwierc 263v; iednák máiąc odpowiedźią iego gęby záwárte/ milcżąc precż odeyść mnſieli. CzechRozm 254, Av, 146, 243v; iáko y ſam ku záwárćiu gęby wſzech przećiwnikow to wyznawa y mowi CzechEp 218; NiemObr 34; CiekPotr 14.

»zatkać (a. zatknąć) gębę« [w tym: komu (2)] = zmusić lub skłonić do milczenia; astringere a. extundere linguam, retundere sermones Mącz [szyk zmienny] (3): RejRozpr A3; Astringere linguam mercede, Zátknąć komu gębę pieniądzmi/ to yeſt/ przedárowáć. Mącz 421b, 469a.

»nie zawierać gęby« = mówić bez przerwy (1): Deblatero, Wiele mówię/ Niezáwieram gęby/ Gdaczę á gdaczę vſtáwicznie. Mącz 78d.

»zawięzać gębę [komu]« = zmusić do milczenia, odebrać wszelkie argumenty do dyskusji (1): Pátrz iaka thu ieſt moc prawdy ſwiętey/ iż inuśi záwżdy záwięzáć gębę káżdemu omylacżowi/ á káżdemu ktho ſzuka tych drog áby ią zátłocżyć mogł. RejPos 227.

Wyrażenia: »całą gębą, całymi gębami« = głośno; z trudem (5 : 3): náſz też [język] Polſki zda ſie trudny/ á iákoby cżłowiek cáłą gębą/ á gwałtem mowił GórnDworz F7, D7v; Ktorego błędu nie ieſt też wolna Wielkonocna oná pioſnká/ ktorą chłopſtwo obżárſzy ſie w kárcżmie/ tákże żacy y báby cáłymi gębámi ſpiewáią CzechRozm 157v, 81v, 221v, 223; CzechEp 83; NiemObr 177.

»kłamliwa gęba« (1): á co może być gániebnieyſzego / iáko kłamliwą gębą złupić pocżćiwą białągłowę z dobrej ſławy GórnDworz Aa4.

»niewymywana (a. niewymyta) gęba« = os impudens Mącz (2): Mącz 329d; y to śmiáłá iego nie wymyta gębá powiedźieć/ iż im kto ieſt więtſzym grzeſznikiem/ ten ieſt BOgu milſzym ReszPrz 36.

»niewyparzona gęba« (1): Scurrilis ‒ Chłop mewiparzonei [!] gębi plugawi wmowie. Calep 958b.

»plugawa gęba« = os impudens Mącz (6): KromRozm I D4; Maledicus, Złorzeczny/ Odmowny/ Plugáwey gęby. Mącz 205c, 296c, 329d; RejZwierc 69; Bo y Luter Bogá przycżyną grzechow y przypędźićielem do Grzechow plugáwą gębą ſwoią śmiał názwáć WujJud 64v.

»przedajna gęba« (1): Prokuraty daſz kárać gdy złey rzeczy bronią/ Przedáyna v tych gębá/ Piekłá ſię nie chronią. Prot. D3v.

»swowolna gęba« (1) : Iż takię ſwowolną gębę wolno na ſrot puſzcżaſz RejJóz H4.

»gęba wyniosła« (1): ále tákiemu/ ktory ie [słowa Boże] názad porzućił/ y Bogá ſie ná ſereu záprzał/ choćiaż rżkomo gębą wynioſłą o nim mowi/ nie tylko iá [...] ále áni Anioł z niebá odpowiedźieć by nie mogł CzechRozm 175.

Szeregi: »gęba i język« (1) : yákoż ſam Bog przez Máláchiaſſá proroká dawno to przepowyedźyał/ plugáwymi y ſproſtnymi gębámi y yęzyki ſwymy máżą KromRozm I D4.

»gęba to jest mowa« (1): Twarz która ſie zawſze zda iakoby pijana, vkazuie mocnego, prożno mowcę, pſotliwego/ ktory ſie też rad napija, wſzakoż nikomu nie zaſzkodzi tilko gębą to ieſt mową. GlabGad N2.

»pioro i gęba« (1): żebyż piorem y gębą tárgáć ſię miał nieprzyſtoynie y nieucżćiwie/ ná Páná y odkupićielá moiego CzechEp 73.

»gęba i wargi« (1): iż go prożno ludźie chwalą gębą/ y wárgámi/ ktorych ſerce dáleko ieſt od niego CzechEp 325.

W przen (4):
Zwroty: »gębę oziewić« = wstawić się za kimś (1): nigdyby ty inſtrumentá ſwiáta tego áni gęby mogły ozyewić/ w onym vpadku á w oney potrzebye twoiey. RejPos 167.

»gębę zatkać« [w tym: komu (2)] = zmusić do milczenia albo zamilknąć [szyk zmienny] (3): Będą to widzieli proſtacy á rożweſelą ſię: á wſſelka niepráwość zátká ſobie gębę [oppilabit os suum] Leop Ps 106/42; RejAp 147v; SkarŻyw 399.

Przen: peior. metonimicznie: Ludzie (5): Przeklęta gębá ktora ſmie zwáć kogo inego ſwiętym oprocż Páná RejAp Ee3v.;
Wyrażenia: »pochlebna gęba« (1): Pochlebna gębá nic więczey nie vmie/ Iedno Czo wyłgáć s tym cżyſcie rozumie, RejZwierc 216v.

»wszeteczna gęba« (2): Calag 538a; oto wſżeteczna Gębá ná mię ſye tárga KochPs 167.

Szereg: »gęba a pioro« (1): O nieſzcżęſna gębo á nieſzcżęſne pioro/ ktore ty ſmieſz álbo piſáć álbo wyznáwáć kogo inſzego ſwiętym niżli tego Páná prawdziwego ná niebye y ná ziemi RejAp 38v.
2. Pysk u zwierząt, ptaków, płazów; rostrum Mącz, Cn; os Mącz; rictus Cn (102): KOza ieſt zwierzę brodate [...] rada ſie paſie rożdżmi j gałąſkami zdrzewa ktorich gębą może doſiącz FalZioł IV 5d; Gonią Liſa nie dla mięſa ale dla ſkory, bo mięſo nieżemu ſie nie godzi/ abowiem ieſt ſmierdzącze/ á zwłaſzcża z gęby. FalZioł IV 14a; Zaſię kiedyby Sokoł barzo miał laxę/ dayże mu trochę pić ſoku bielonowego/ á gębę mu w nim rozmacżay. FalZioł IV 23b; CEtus ieſt riba morzka, więtſza niż ktora w morzu, Gębę ma w ciele wielką y iawną/ ale w niey dziuri ciaſne ſą FalZioł IV 31b; Eſtinis. WOyciech wielki o nim piſze w kxięgach o zwierzętach: iż ieſt z rodzaiu Rakow, iako na poł ſtopy/ oſzny maią w miaſto nog/ á gębę maią weſrzodku ciała FalZioł IV 34a, I 25d, IV 3c, 14a, 24d, 31e (14); Ieſliż gdy koniom wędźidłá w gęby [in ora] wpráwimy áby nam byli poſluſzni/ thedy wſſyſtko ćiáło ich obrácamy Leop Iac 3/3, Apoc 12/16; WyprKr 21; BibRadz Apoc 9/17; á gdy go Lew chciał pożrzeć/ wetknął mu rękę w gębę BielKron 125v, 46 [2 r.], 54, 54v, 236, 331, 452; Fiscilla, Kratki ná gębie/ ktore zwerzętóm [!] á zwłaſzczá konióm záwięſzáyą na gębie. Mącz 128d; Inora animalia, Króm gęb. Niemáyące gęby. Mącz 260b, 465c; SienLek 72v, 168v; RejAp 81; HistLan E4; RejAp 91; Strum O3v; BudNT Iac 3/3; ModrzBaz 71v; SkarŻyw 270, 496; Ktoż wżdy widał bez nagłowká/ y wodzy Wędźidło? Wyplunęłoby ie z gęby y nagłupſze bydło. CzechEp ktv; KochPieś 49; WujNT Iac 3/3, Apoc 9/17, 18; KmitaSpit B2v; Bo mała rybká zie mnieyſzą niż ſámá/ onęż záśię drnga: y ták to idźie/ áż ſum z wielką gębą/ wąſámi/ y brzuchem połknie onę nawiętſzą/ y wniey inſzych cowiedźieć iáko wiele. PowodPr 79; CzahTr G4v, Lv; Iuż gębę trąbą zwáć v chártá muśi/ Kto iuż myśliwſkiey polewki zákuśi KlonFlis Fv.

gęba czego, czyja (18): Wybaw mię z gęby lwowey TarDuch A3v; Gdy na Liſa głod przychodzi/ tedy ſie zdechłym vcżyni, [...] tedy ptacy ſmrodliwy duch z iego geby cżuiącz [...] przylathaią FalZioł IV 14a, IV 34a; KrowObr 131; A widziałem iż z gęby ſmokowey/ y z gęby beſtiey/ [...] iż wyſzli trzej duchowie niecżyśći/ iáko żáby. RejAp 134, 81 [2 r.], 104, 137v [2 r.]; Płáći dwie dydráchmie/ zá ſię y zá Piotrá/ pułtálárkiem w gębie rybiey od Piotrá náleźionym. WujNT przedm 36, Apoc 9/19, 12/15, 16, 13/2 [2 r. ]; SiebRozmyśl G. Cf »gębę otworzyć«.

W charakterystycznych połączeniach: gęba krwawa, otworzysta, szyroka (2), wielka (4); z gęby iść (2), padać, pałać (2), wychodzić (4), wyszły, wyplunąć, wypuścić; nieść w gębie (3); wędzidło w gębę kłaść (2), wprawować (wprawić) (2); munsztuk w gębę wprawić.

Przysłowie: bibl. [Deut 25/4]: Roſkazuie pyſmo/niezawięzować gęby wołowy robiącemu. SeklKat Hv; BielKron 36v; Bo ták nápiſano w zakonie Moyzeſzowym: nie záwiązeſz gęby wołowi młocącemu LatHar 127; WujNT 1.Cor 9/19, 1.Tim 5/18; PowodPr 22 [ogólem 6 r.].
Zwroty: »gębę otworzyć« [w tym: czyją (2)] [szyk zmienny] (4): Sierpnia kxiężycza Zaba żadna gęby otworzyć nie może ku iedzeniu ani ku piciu FalZioł IV 15b, IV 14a; BibRadz Matth 17/27[26]; á onę rybę ktora napierwey wynidźie/ weźmi: á otworzywſzy gębę iey [aperto ore eius]/ naydźieſz ſtáter WujNT Matth 17/27[26].

»gębę rozedrzeć [czemu]« [szyk zmienny] (2): FalZioł IV 15b; Sámſon ſłynie że tho był rozdárł gębę Lwowi PaprPan B4.

»gębę [ezemu] roździewić« (1): powáliwſzy koniá/ gębę mu roźdźieẃ SienLek 169v.*

»cycek w gębie trzymać« = być niedorosłym, małym (1): Ieſzcże ſſał kozę/ ieſzeże cycek w gębie trzymał/ Kiedy go nátráfił ptak KmitaSpit C5v.

»[czemu] gębę zakagańcować« (1): á wſzákoż niedaway mu vſtawnie ieść/ ále mu gębę zákágáńcuy/ aby ſye iedzenia iákiegożkolwiek niedorywał SienLek 189.

»gębę [czemu] zamykać, zawrzeć« (1 : 1): BielKron 46; że Oycowie święći [...] gęby Lwom zámykáli [ora leonum occlusisse] ModrzBaz 109.

Wyrażenia: »chciwa gęba« (2): HistLan E4; Których ni ſrogié źwiérzęcé zęby Doſtáć niemógły w ſwé chćiwé gęby? ZawJeft 30.

»koń twardej gęby« = niewrażliwy na kierowanie wędzidłem (1): Ale widaſz v ieźdzcow gdy koń twárdey gęby/ Mocno mu Więc żelázy záłámuią zęby. RejWiz 29v.

Szeregi: »gęba, paszczęka« (1): Fremit ore cruento, Trzęſie/ Rże álbo ryczy krwáwą gębą/ páſzczęką. Mącz 270d.

»pysk albo gęba« (1): Rostrum, Ptáſzy nos. Dicitur autem non de solis avibus, sed de reliquis animantibus rostrum cervorum, Ieleni pysk álbo gębá. Mącz 358c.

W przen (2): Bo mam wygę łáguzą ták záwieśiſtego/ Ze vſzy rowno z gębą wiſáią v niego. RejFig Bb4v; BielSen 7.
Przen: W odniesieniu do ludzi przez analogię do zakładania wędzidła itp. koniom (9): Naydźie kágániec ná gębę trudno będźie plęſáć/ Albo proſte nieboraki po ſwey woley kęſáć. GroicPorzRej C4; A Potym záſię vźrzylz bárzo w máłym cżeſie/ Alić on iuż ſam gębę do wędzidłá nieſie. RejWiz 44; RejAp 153; A ieśli więc waśniwego tym nie pohámuie Na gębę mu y kágániec/ z piſm świętych dáruie. CzechEp ktv, *2v, *3; LatHar 161.
Zwrot: »gębę załamować (a. załomić)« [szyk zmienny] (2) : Tegożby też potrzebá/ źrzobkowi náſzemu/ Niżli weźmie ſwey woley/ chłopu domowemu. Dobość mu oſtrogámi/ a záłomić gębę RejZwierz 129, 129.
3. Człowiek o wielkich wargach lub twarzy; chilo, labeo, machicus Mącz; bucco, bucculentus, macticus, matticus Cn (3): Chilo, Ktory wielkie wárgi ma/ Gębá/ Pucek yako niektorzy zową. Mącz 51c; Machicus, qui habet magnas malas et os patens, Calep. Pucek/ Gębá. Mącz 203a, 180a.
4. Otwór (1):
a. W naczyniu (1):
Szereg: »warga albo gęba« (1): Trichilum, Nieyákie naczynie o trzech wárgách/ álbo gębách. Mącz 464e.
b. [W sieci: Wirſze okrągłe/ kthore na; przodku maią gęby ſzyrokie/ a w nich ſercza. wąskie y ciaſne Cresc 1549 [642].]
5. n-loc (1): Iakom ya nyezabyl slyachatbnego yana duchny oczcza anny-nego spyothrkovicz ssamowtor ssobierownem słyachathnem yanem krawczoviczem sgaby [!] [...] tako my bog pomozi. ZapWar 1519 nr 2213,
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Murm 53; Mymer1 40; BartBydg 20b; Bucca, Gębá/ Vſtá. Połiczki. Mącz 27c, 270e; Calep 740b.
*** Dubium (1): A wiesz co, Weslu, niemascię jedno za gębę, ale jakoś cnotliwy. dam ci jednę wieś ZapMaz II G 97/89v.

Synonimy: 1. a. lice, oblicze, policzek, twarz; b. usta, warga; 2. pysk, paszczęka; 3. pucek.

Cf CIASNOGĘBY, DWUGĘBY, GĘBAL, GĘBATY, [GĘBIASTY], GĘBOŁYSY, GĘBOZĘBACZ, MIELIGĘBA, MOCZYGĘBA, NADMIGĘBA, ODMIGĘBA, PUŁGĘBKIEM

HG