[zaloguj się]
[pdf]

LICE (255) sb n

Fleksja
sg pl
N lice lica
G lica
D licu
A lice lica
I licem
L licu lic(a)ch

sg N lice (27). ◊ G lica (75). ◊ D licu (4). ◊ A lice (84). ◊ I licem (13); -em (2), -(e)m (11). ◊ L licu (47). ◊ pl N lica (2). ◊ A lica (2). ◊ L lic(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Twarz; policzek; facies, forma, os Cn (215): March1 A2; OpecŻyw 111v; Wezmi kokoſzego ſmalczu zmieſzay gi z Blaywaſem á z żywem Srebrem/ á tym licze namazuy, wyiaſnia ſie licze od tego. FalZioł III 35b; abowiem then to oleiek wiele ſzkaradoſci z licza ſciera. FalZioł III 39b; Też żyły ktore ſą w ſzygi zacięte/ ſą barzo pomoczne naprzeciw trędowi, á zwłaſzcża licznemu, ktori ze wſzego ciała na wierzch ku liczu płynie. FalZioł V 58; Też ziele Koczenki w wodzie vwarzone/ á nad oną parą licze dzierżeć/ zaſthanawia płynienie łez FalZioł V 78v, ‡3e, f [5 r.], ‡4a [5 r.], b, I 2d (107); LudWieś B4v; LibMal 1545/107v, 1547/128, 129v, 1554/183v [3 r.]; ZapWar 1545 nr 2629, 1550 nr 2670; RejKup Fv; GliczKsiąż K4; RejWiz 64; Leop Cant 1/10, Iob 29/24; Potym też ná drugim wyſpie náleźli ludźi ktorzy mieli prote nozdrze/ vſzy/ tákież przekrawáne licá BielKron 452v; Náuká leczenia pieg z licá/ liſzáiow/ y trądu SienLek 79 żp; Kwiecie Kálinowe z białkiem iáiowym vtłucz/ á tym lice vmyway/ piegi/ węgry/ y inne ſkázy pogubiſz. SienLek 79v, 11v [2 r.], 12, 19v [4 r.], 20 [2 r.], 20v marg (41); HistRzym 6v; Nátrze kretą Wiewiorkę/ rzecże Popielicá/ Kupi iáka niewiáſtá/ vboga nędznicá. Nie trzebá iey bleywáyſu/ doſyć go w kożuchu/ Biáła będźie ná Licu/ biáła y po brzuchu. BielSat C2; KochBr 152; KochPieś 8, 21; GórnTroas 34, 56, 73; WitosłLut A5; PaxLiz D2 [3 r.], D2v [2 r.], D3 [2 r.]; KlonWor 54.

W charakterystycznych połączeniach: blade lice, cudne, czyrwone (3), jarzębate, krasne, krostawe, ludzkie, nadobne, nieszpetne, okrągłe (4), pomazane, puchniące, przekrawane, rumiane (2), śliczne, śmlade (śniade) (2), święte (2), węgrow pełne; bladość lica, cudność, (o)czyścienie (3), jagoda, krosty, nadęcie, płeć (3), popadanie, rumian(n)ość (3), trąd (2), umywanie, (w)zdryganie (3); z lica (trąd, wągry, piegi itp.) gubić, spądzać (rozpądzać, spądzający, spędzenie) (16), ścierać (2), zganiać (zganianie) (6), zginąć (2); lice baczyć, czernić, czyścić (6), dzierżeć nad parą, (wy)gładzić (2), goić, kropić, maczać, mazać (namazować, pomaz(ow)ać) (10), myć (omywać, umy(wa)ć) (15), ozdobic, rumienić, wytrzeć; na lice lekarstwo dobre, miotać błotem, miotać się; barwa na licu (3), biały, krosty (10), piegi, płeć, rumianość (rumiany) (3), skora (3), świerzb, trąd (11), zmaza (2); flaki, ktore bywają na licu (2), krosty (3), piegi, trąd; po licu rozchodzić się.

Frazy:peryfr. »[komu] nabladło lica« = ktoś przestraszył się (1): A przecżżeć ma ſtráſzna być tá nieſláchetnicá [śmierć]/ Przed ktorą tákem bacżył żeć nábládło licá. RejWiz 103.

peryfr. »źródła płyną po licu« = ktoś płacze (1): Niechay to mam z twéy łáſki/ żebych nie widźiáłá Smierći méy Polixeny/ ni onéy pogrzebu/ Gdyż ták bydź muśi/ iáko podoba ſie niebu. Zródłá płyną po licu/ á z twarzy déſcz ſpada GórnTroas 63.

Zwroty: »w lice bić, bijący; lice ubić« = in faciem caedere PolAnt (1:1;1): OpecŻyw 128v; BibRadz 2. Cor 11/20; Iż pan Chriſtus nie każe nigdy nikomu złym zá złe oddawáć: ále rácżey bijącemu w lice/ drugiey ſtrony nádſtáwić CzechEp 29.

»lice bielić (a. wybielić); lica bielenie« [szyk zmienny] (3;3): Z ogorzeliny ták lice wybieliſz SienLek 80, 78v, 80 [2 r.], 80 żp, S3.

»na lice leżeć« = twarzą do dołu (1): Zaſię ieſthliby k temu barzo thłuſta albo ciałem zbytnie była obłożona niewiaſtha Tedyby ſnadniey takowey na licze leżeć nakolanoch. Abowiem richlej y z mnieyſzą cięſzkoſcią porodzi. FalZioł V 23d.

»lice odwrocić« = nie patrzeć [szyk zmienny] (2): BierEz C3; Odwroć lice twoye od vbráney álbo chędogyey byałey głowy. GliczKsiąż P7v.

peryfr. »osuszyć lice« = pocieszyć (1): Kto ſercá weſprze/ kto oſuſzy lice/ Kiedy żywioły/ y rzecży ſtworzone/ Przećiw mym grzechom będą poruſzone. GrabowSet X4.

peryfr. »płaczem a łzami lice polać; lice polane, łzami przyodziane« = płakać; zapłakany [szyk zmienny] (1;1:1): GliczKsiąż C2v; BIédné moié Troiánki/ [...] Czemu ták bárzo licá łzámi przyodźiáné GórnTroas 32, 48.

»na licu znać« = poznac z wyrazu twarzy (1): Krolu Antyochu/ káżdy tho ná twym licu zna iżem ią gadkę wyłożył HistRzym 10.

Wyrażenie: »ubielone [= popudrowane] lice« (1): PO ſukni znam żáłobę/ znam y po podwice/ Káśiu/ to nie żáłobá/ vbiéloné lice. KochFr 113.
W przen (2): Ná progách niedoſtępnych bym téż ſtánąć miáłá/ Gdźie wieczny dźiéń pánuie/ gdźie ſwoie gránice Wdźięcznéy Wioſny rozlicznym kwiátem mięni lice GosłCast 55.
Zwrot: »dać w lice« (1): Day okrutnikom w lice ku ich záſmuceniu ArtKanc K4.
Przen: Metonimicznie o człowieku i Bogu (9): á (potym) obroćił ſię Cházáel (marg) wł. y położył Cházáel lice ſwe. (‒) iść ná Ieruzalim. BudBib 4.Reg 12/17, 8d marg; MWilkHist F2v; ArtKanc F4v, F15 [2 r.]; GrabowSet O3v, P; Máłoć po tym że mamy dźiedźicá/ Gdy nie widźiem nigdy iego licá. RybWit Cv.

W charakterystycznych połączeniach: Boże (Boskie) lice (3), sławne, święte; światłość lica; ujźrzeć lice, widzieć (3); w lice patrzać; postawić przed lice, przychodzący.

α. W formule przysięgi (rus.) (1): iuxta hac rotam Iuramenti Chreſczv swe licze po wierze, po prawdzie. Ia Waſsil panu bogu prziſyągam wiernye a sprawiedlywie powiedziecz a vkazacz granicze myedzi Nathkowiczamy Krolieſtwem MetrKor 61/35.
a. Pysk u konia (1): Koń ktory ma głębokie oczy/ wielkie lice á krotką ſzyię/ twárdo w vźdźie chodźi SienLek 187v.
2. praw. Niezbity dowód winy, przede wszystkim rzecz ukradziona znaleziona przy złodzieju; także zeznanie świadka; furtum apertum a. manifestum Cn (26): MetrKor 34/135; a czyego by nalyczach nyedosthalo yvſzmv then vynovaycza gardlem placzy LibLeg 6/116v; Anna Zalezbornowna na ſzwyezym zlodzyeyſthwye pogimana y zliczem do vrzendu prziwyedziona dobrowolnye zeznala. LibMal 1553/174v, 1554/192v; Bo ten blizek Subenicze Co na ſobie nieſie licze RejKup x6; Cżart powiedá yż nietrzeba Saudu [!] kuLjċzu. RejKup x8; Radbys bes licza obieſył Choczas by też nicz nięzgrzeſſył RejKup bb5, cc8; OrzRozm S2v; Więc nie dźiw iż złodźieiá imáią/ bo lice przy niem ieſt/ rzecz która vkázuie ná oko zły iego vczynek GórnRozm B4v, C4v; CiekPotr 69; KlonWor 8.

lice czego (1): wſzákże tho zeznánie/ gdy ſye wſćiąga ku karániu ná gárdle/ ma być nie poniewolne/ nie mękámi wydławione/ ále dobrowolne przed Sądem. Wyiąwſzy by przed mękámi były inne pewne licá álbo znáki onego złoczyńſtwá zeznánego. GroicPorz y2.

lice na kogo (1): Iudaſzá potępił grzech; choć nie było támo Woytá áni Sędźiego; [...] Sam dał Sentencyą Ná ſię/ vcżynił z śiebie ſam exekucyą. Sam ná ſię lice przynioſł KlonWor 31.

W przeciwstawieniu: »ślad ... lice« (1): Indźiey ſię ślad pokazał/ indźiey było lice: Bo kopytá bydlęce wywroćił ná nice KlonWor 24.

W charakterystycznych połączeniach: lice pewne, przyścignione; bez lica obiesić; lice naleźć, (przy)nieść (2), wieszać na karku; licem przekonany; z licem jąć (pojmać) (2), przywieść (przywiedziony) (2).

Zwrot: »dojść lica« (2): KlonFlis F3v; Lecż y tu ieſt rożnicá/ kiedy kto iednego Koniá z ſtádá vwiedźie/ á k temu biednego: Iuż to ieſt ſimplex furtum: Lecż gdy doydą licá/ Pewnie iuż tam w roboćie bywa ſzubienicá. KlonWor 19.
Wyrażenie: »jawne lice« (1): Ku moiey wielkiey cięſzkoſći Przycżytamy ſwoie złoſći Iako by to taiemnicze Ano przy nim iawne licze Czo tu odbieżał we sklepie RejJóz H6.
Szereg:»lice albo znak« (1): GroicPorz y2 [cf lice czego].
W przen (1):
Zwrot: »bez lica sądzić« (1): Bo poki on tych ſłow ktorych vżywa/ expressè, w piſmie ś. nie vkaże/ by ſię nawięcey gniewał/ fráſował/ ſądźił y potępiał. Cżyni to nieſłuſznie/ nas bez licá ſądząc/ ponieważ tego dowieść/ y dokázáć ná co ſię brał nie może NiemObr 95.
a. W funkcji przysłówka: »licem« (6):
α. Na gorącym uczynku (3): A snaydzye szwoy thowar Lyczem thedy thaky slodzyey ma bycz obyezon a thowar albo rzecz kradzyona Czlowyekowy ma bycz wroczona MetrKor 34/134, 40/815; LibLeg 6/116v.
β. Publicznie, jawnie (3):
Zwrot: »licem wrocić« (3): LICEM WROCIC ZŁOdzieyſkim potáiemnie álbo iáwnie. SarnStat 704, 644, 1309.
3. Cecha, znak, piętno (11):

lice czego (3): CzechRozm 74, 217v; To tylko przypomnieć muſzę/ iż X. K. nie cżuiąc ſię/ lice grubego báłwochwálſtwá/ ſwoiey Kátolice przyznał. NiemObr 120.

lice na kogo, na co (7): liſty ktore piſał y práwá morderſkie/ gorſze niż Tátárſkie/ ktore około mordowánia tych ktorych z heretykował/ poſtánowił/ ſą iáſnym licem ná iego Antychriſtoſtwo CzechEp 42, 74, 363; NiemObr 171. Cf »lice na się podawać«.

Zwroty: »lice na się podawać, wlec, wystawiać« = zdradzać się z czymś, demaskowaé się (1:1:1): Oſtrzegáli przytym/ iż [...] miáłá vpáść więtſza cżęść ártykułow [...] wiáry náſzey [...] á między nimi y ſymbolum, ábo wyznánie Apoſztolſkie [...] krzcżenie máłych dźiátek y wiárá Toyce [!] ś. ktorych rzecży [...] tákże wyráźnie á miánowićie tu ſam ná ſię lice podáie iáko oni chcą nie omienia piſmo ś. CzechEp 108; Przetoż też y tego ſobie pozwala/ że pod cżás z ſłowa Bożego ſzydźi/ pod cżás ie okęſzone przywodźi/ pod cżás go nádſtáwia/ y niewiedźieć co tyle z nim nie cżyni: iáwne ná ſię/ y kośćioł ſwoy/ lice wlokąc: gdy to wyznawa CzechEp 191, 82.

»lice wewlec« = spotwarzyć, pomowić (1): Wolnoć tho lice X. K. ná mię tu przed ludźmi/ ktorzy ſercá nie ſą świádomi/ wewlec CzechEp 74.

Wyrażenia: »jasne lice« (3): znam to y ſam/ iż nie trzebá przed Bogiem cżłowieká ſpotwarzáć: bo ſam záwżdy ná ſobie iáſne lice ſwey niepráwośći nośi. CzechRozm 217v; CzechEp 42, 363.

»jawne lice« (1): CzechEp 191 cf »lice wlec«.

»świeże lice« (1): A náoſtátek świeże ná nie [papieże] lice/ gdy w thym roku dźieśięć dni/ ſwoią mocą/ y zwierzchnośćią vięli. NiemObr 171.

»znaczne lice« (1): A iż ſie też tego domyſláli/ y twierdzić ważyli: cżego Moyżeſz y wſzyſcy Izráelcżycy pobożni y Bogu mili nigdziey nietwierdzili/ przeto też znácżne lice głupſtwá ſwego y vporu przećiw Bogu po ſobie zoſtáwili. CzechRozm 74.

a. Cecha odróżniająca, tu: cudzą własność (1):
Przysłowie: IMowáć ſye ieden ma tych rzeezy kthore w ſobie roznoſć máią/ iáko bydlę/ ſzátá/ y inne tym podobne. Ale w kthorych by roznoſći nie było/ tych ſye imowáć nie może/ iáko pieniędzy/ o ktorych poſpolićie mowią iż licá niemáią. GroicPorz dd4v.
4. Powierzchnia; o tkaninach: prawa strona; facies vestis, superficies vestis rectα vel decens Cn (3): Tám okręty/ á przy nich Delfinowie gęśći Po wiérzchu wody gráią/ połyſkuiąc złotem/ Brzégi burſtynem świécą: piérwſzé lice [proporca] o tem. Z drugiéy ſtrony záś/ tenże miſtrz początki dawné/ Y dźieie był wyráźił ná wſzytek świát ſławné Słowieńſkie KochProp 11.

lice czego (1): Y było że pocżął ſię cżłowiek mnożyć ná licu ziemie. BudBib I 3c marg.

W przen (1):
Wyrażenie przyimkowe w funkcji przyslówka: »na lice« (1):

~ W przeciwstawieniu: »na lice ... na nice« (1): CzahTr F2 cf Zwrot.

Zwrot:»wywrocić na lice« = zmienie swoją opinię u ludzi na korzyść (1): A wywrocżćie te ſzáty ná ſobie ná lice. W ktorych dawno ná nice przed ludźmi chodźićie/ Ze miedzy ſobą o tych zmiennikách nie wiećie. CzahTr F2. ~

Synonimy: 1. czeluść, jagoda, oblicze, policzek; 2. dowod, świadectwo; 3. cecha, hasło, karakter, oznaka, piątno, znak, znamię; 4. strona.

MM