[zaloguj się]

224. Sposób notowania wariantów jednostek.

W tytulikach jednostek posiadających warianty stosujemy nawiasy, przecinki, średniki oraz skróty a.

a. Człony fakultatywne.

Człony fakultatywne, tj. takie, które występują tylko w części materiału, ujmujemy w nawias. Mogą to być całe wyrazy, np.:

»przykazania (boże) chować«,
»chwała (wielmożności) krolestwa (niebieskiego)«;
zaimek zwrotny, np.:
»pokalać (się) grzechem«;
morfemy, np.:
»w cale (za)chować«,
»zwięz(ow)ać grzech«;
lub nawet pojedyncze litery, stanowiące o różnicy fonetycznej, np.:
»ci(e)rnie a głog«.
Przykłady te świadczą, że w materiale jest część przykładów np. w postaci „chować”, część „zachować” itd.
Dwa różnorodne warianty fakultatywne notujemy w oddzielnych nawiasach, np.:
»Krol (Jego Miłość) (Polski) i Korona«.

aa. Warianty członów fakultatywnych.

Człony fakultatywne, które pojawiają się w różnych postaciach słowotwórczych, gramatycznych, a nawet synonimicznych, oddzielamy od siebie w nawiasie skrótem a., np.:

»foluszowe koło (korzeczne a. walne)«,
»fundusz a nadanie (duchowieństwu a. kościelne)«,
»hamować złość (i jad a. cholerę).
Jeżeli są nimi różne przedrostki, nie używamy skrótu a., lecz przecinków i kresek pozycyjnych, np.:
»chwałę (u-, na)czynić«.

bb. Przedrostki a układ alfabetyczny.

Ponieważ układ jednostek jest mechanicznie alfabetyczny, może się zdarzyć, że połączenie z przedrostkiem musiałoby powodować zmianę kolejności utrudniającą odnalezienie jednostki. W takich wypadkach decydujemy, która postać wyrazu (z przedrostkiem czy bez) jest bardziej dla danej jednostki reprezentatywna. Jeżeli stwierdzimy, że jest nią postać bezprzedrostkowa, nie używamy nawiasów fakultatywnych, lecz traktujemy odmianki jako normalne warianty słowotwórcze (por. b.bb.), a więc nie:

»(po-, wy)słuchać kazania«
– lecz:
»słuchać (a. posłuchać, a. wysłuchać) kazania«;
nie:
»w więzieniu (s)chować«
– lecz:
»w więzieniu chować (a. schować)«.

b. Warianty słowotwórcze.

Warianty słowotwórcze wyrazów niehasłowych przedstawiamy za pomocą nawiasów. Jeżeli różnica polega tylko na istnieniu lub braku jakiegoś morfemu, bierzemy daną cząstkę normalnie w nawias (por. a.). Jeżeli jednak różnica słowotwórcza nie da się przedstawić w ten sposób, całą odmiankę bierzemy w nawias, poprzedzając ją skrótem a., który powtarzamy przed każdą wymienioną w nawiasie postacią, np.:

»chwała boża (a. boska)«,
»rzeczy się całej przypatrzyć (a. przypatrzać, a. przypatrować)«.
Kolejność wariantów w nawiasie według frekwencji.

aa. Człony fakultatywne wariantów słowotwórczych.

Przedstawiamy je w dodatkowym nawiasie wewnętrznym, np.:

»czas przemija (a. (prze)minął)«,
»ob(ie)rać (a. wyb(ie)rać) cesarza«.

bb. Różnice przedrostka.

Jeżeli obok różnych odmianek przedrostkowych nie ma wcale postaci bezprzedrostkowej, ujmujemy każdy kolejny wariant w nawias, np.:

»czas zmowić (a. umowić, a. namowić)«.

cc. Warunek obustronnej wymienności.

Nie ujmujemy w nawias odmianek w takich wypadkach, w których obustronna wymienność postaci słowotwórczych lub słowotwórczych i kategorialnych dawałaby choć jedną kombinację niewystępującą w materiale. Tak np. zapis

»z grobu (po)wsta(wa)ć«
oznacza, że w materiale są postaci:
wstać,
wstawać,
powstać,
powstawać.
Nie można natomiast przedstawić z dwoma nawiasami wariantów takich, jak np.:
chować,
zachować
i zachowywać,
gdyż zapis
(za)cho(wy)wać
sugerowałby, że jest też postać
chowywać.
Podobnie nie zapiszemy:
»(na)rwać kłosy, kłosow«
– lecz:
»rwać kłosy, narwać kłosow«,
gdyż obie składnie są zależne od innej postaci słowotwórczej.

dd. Różnice stopnia i liczby.

W razie potrzeby podobnie zaznaczamy różnice stopnia, np.:

»podły (a. napodlejszy) człek«,
»(na)niższa część świata«;
też różnice liczby (por. 221.a.).

c. Warianty synonimiczne i kategorialne.

Odmianki polegające na użyciu wyrazu synonimicznego lub innej kategorii gramatycznej, formy przypadkowej czy połączenia przyimkowego oddzielamy przecinkami, np.:

»chorym się uczynić, udziałać«,
»członek ciała, w ciele«,
»ciągnąć ku sobie, do siebie«,
»pychą, pysznie się chłubić«.
Uwaga: Supletywne warianty aspektowe typu brać : wziąć traktujemy jako odmianki synonimiczne.
Różnice przypadka lub przyimka, niebędące wariantami składni tego samego wyrazu nadrzędnego, lecz wynikłe z wprowadzenia odmianki słowotwórczej wymagającej innej składni, również w zasadzie oddzielamy przecinkiem, podając pełny zapis obu form, np.:
»w gniewie trwać, gniew wytrwać«.

aa. Wyrazy obce.

Wariantowe połączenie z obcojęzycznym odpowiednikiem polskiego wyrazu notujemy w nawiasie, np.:

»kłaść jarzmo (a. iugum)«.

bb. Równobrzmiące przypadki.

Jeżeli mamy warianty polegające na różnej funkcji przypadkowej równobrzmiących form, wyjątkowo oddzielamy je od siebie średnikiem, np.:

»... człowieka (A); ... człowieka (G)«.

cc. Szczegóły o przyimkach.

Użycie różnych przyimków lub tego samego przyimka przy różnych przypadkach również oddzielamy przecinkami. Stosujemy każdorazowo pełny zapis z rzeczownikiem, np.:

»... na brzegu, przy brzegu«,
»... na morze, na morzu«.
W ten sam sposób traktujemy wariant bezprzyimkowy i połączenie z przyimkiem i tym samym przypadkiem, np.:
»karać grzech, za grzech«.

dd. Końcówki rodzajowe.

Różne końcówki rodzajowe wyrazu hasłowego zależne od członów wymiennych jednostki notujemy z kreską w nawiasie. Za naczelną przyjmujemy końcówkę zgodną z rodzajem rzeczownika najbliższego w układzie, w nawiasie według następujących wariantów, np.:

»długi(-e, -a) rozmysł (a. rozmyślanie), deliberacyja«,
»wina, karanie głowne(-a)«.
Końcówka uznana za naczelną nie może być jednak zgodna z odmianką wziętą w nawias, nawet jeżeli odmianka ta jest bliższa w układzie, np.:
»granice (a. granica) koronne(-a)«,
»szlachta (a. szlachcic) koronna(-y)«.

d. Warianty strukturalne.

Odmianki strukturalne, tj. zebrane razem zwroty, frazy, wyrażenia itp. dzielimy przecinkiem (jeżeli nie łączą się ze zmianą składni), np.:

»czci odsądzać, odsądzony, odsądzenie«
lub średnikiem (jeżeli zmienia się składnia), np.:
»wyzna(wa)ć chwałę; wyzna(wa)nie chwały«.
Użycia z rzeczownikami o identycznej formie, ale o różnej funkcji przypadkowej również oddzielamy średnikiem, np.:
»cześć wyrządzać; cześć wyrządzana«.
Również średnikiem oddzielamy warianty szeregów typu
»fortuna i cnota; fortuna z cnotą«.

aa. Frazy orzecznikowe analogiczne do wyrażeń.

Konteksty typu „częste jest doświadczenie” podporządkowujemy w zasadzie analogicznemu wyrażeniu, biorąc (jest) w nawias i nie licząc osobno. Jeżeli jednak miałby to być jedyny wariant tego typu do jednostki o naczelnej postaci zwrotu, przedstawimy ją w postaci materiałowej.

bb. Obieranie struktury naczelnej.

Kryteria decyzji o strukturze, którą przyjmiemy za reprezentatywną dla danej jednostki, nie są ilościowe, lecz rzeczowe (może więc istnieć zapis statystyczny, np.: (2;6)). Dla jednostek mających ogólny sens czynnościowy lub stanowy winien to być zwrot lub fraza, np.:

»głowę zabawić; zabawiona głowa«,
»oszaleje, szalona głowa«;
przy sensie atrybutywnym – w zasadzie wyrażenie, np.:
»kwaśna kapusta; kwasić kapustę«.
Przy zwrocie i frazie wybieramy w zasadzie zwrot, np.:
»chwiać głową; głowa się chwieje; chwiejenie głow«.

e. Różnice wynikające z użycia wyrazów modalnych.

Zapisy różnic będących konsekwencją użycia we frazie wyrazów typu chcieć, moc, zaczynać itp. wprowadzamy w nawiasie, np.:

»koła zahamują się (a. mają się zahamować)«.

f. Materiał skomplikowany.

aa. Odstępstwa od zasad podanych w c. i d.

Jeżeli odmianki jednostki układają się tak, że zróżnicowania występują w obu członach, uniemożliwiając jednoznaczne przedstawienie frekwencji, można grupować warianty w węższe zespoły według zasad innych niż synonimiczność, kategorialność i struktury. Partie bardziej zróżnicowane oddzielamy wówczas średnikami, w ich obrębie stosujemy przecinki według normalnego trybu. Naczelnym kryterium winna być przejrzystość zapisu i łatwość odniesienia do odpowiednich liczb w statystyce, np.:

»oświecić (a. oświecać), objaśnić ciemności; w ciemnościach świecić«.
Mając do wyboru grupowanie według synonimów lub według składni z wyrazem hasłowym, wybieramy ten drugi sposób, a więc np. s.v. KĄT:
»poglądać, patrzeć w kąt; poglądać po kąciech«.
Podobnie z odmiankami strukturalnymi, np.:
»ku końcu przywieść, przywiedziony; do końca przywieść (a. dowieść)«.

bb. Upraszczanie zapisu.

Jeżeli jednostka posiada wielką ilość wariantów, których zanotowanie w tytuliku za pomocą przecinków i nawiasów byłoby trudne lub trudno czytelne, ograniczamy się do podania odmianki najbardziej reprezentatywnej (ewentualnie dwóch lub trzech), po czym piszemy: itp., np.:

»bądź (a. niech(aj) będzie) chwała Bogu itp.« (105).
Jeżeli jednostka składa się z kilku wariantów strukturalnych, uproszczenia takiego dokonujemy w obrębie każdej struktury, np.:
»naraszczać (a. rościć) ciało, ciałem; uroszczenie itp. ciała; naraszczający itp. ciała, ciało; roście itp. ciało« (8:4;3;5:3;6).

g. Odmianki przy szeregach z drugim członem złożonym.

Odmianki synonimiczne przy szeregach, których drugi człon jest zwrotem itp., ujmujemy w nawias i nie liczymy ich, np.:

»prawdę mowić (a. powiedać), nie kłamać« (2)
– lecz odmianki o podobnym znaczeniu, ale innej budowie będą odrębnymi szeregami, np.:
»kłamać, prawdy nie czynić«,
»pilnować prawdy, nie kłamać«.

h. Spójniki w szeregach.

Rozmaitość spójników łączących szeregi przedstawiamy, biorąc za podstawę spójnik najczęściej występujący, a pozostałe bezpośrednio po nim ujmujemy w nawias, w którym zostaną uszeregowane w kolejności frekwencyjnej i oddzielone przecinkami, np.:

»żądza a (abo, i) chciwość«.
O ile wśród innych odmianek znajdzie się też połączenie bezspójnikowe, spójniki dajemy w nawiasie, przed którym stawiamy przecinek, np.:
»cały, (abo, a, i) wszytek«.

aa. Szeregi z „ani”.

Jeżeli szereg połączony jest przez ani (wyłącznie albo między innymi), a pierwszy człon w materiale jest zaprzeczony bezpośrednio, przeczenie to uwidoczniamy w tytuliku (ewentualnie w nawiasie, jeżeli nie dotyczy wszystkich użyć), np.:

»(nie) gniew i (ani) furyja«.
Nie czynimy tego, jeżeli przeczenie odnosi się do całego zdania, np. z kontekstu
„żadnej chwały ani chłuby nie potrzebuję”,
wypisujemy tytulik:
»chwała ani chłuba«.

i. Odmianki, których nie należy notować.

Nie uwzględniamy w tytuliku odmianek fonetycznych (których nie da się przedstawić za pomocą nawiasu, por. a.) oraz w zasadzie różnic liczby (z wyjątkiem względów wymienionych w 221.a.). Co do różnic końcówek fleksyjnych, to pomijamy je lub podajemy w nawiasie, np.:

»skrzydły(-ami) ...«.