[zaloguj się]
[pdf]

2. SĄD (65) sb m

sąd (65), [sud, szud].

W sg N i A: sąd; w pozostałych formach: sęd- (26), sąd- (2); sąd- KromRozm I; sęd- : sąd- HistRzym (2:1).

Fleksja
sg pl
N sąd sędy, sędowie
G sędu, sąda sędów, sądów, sęd(e)w
D sądowi, sędowi
A sąd sędy, sądy
I sędem, sąd(e)m sędy, sędami, sądami
L sędzie, sądzie, sudzie sądzi(e)ch
V sąd

sg N sąd (23). ◊ G sędu (2), [sąda]. ◊ [D sądowi, sędowi.] ◊ A sąd (14). ◊ I sędem (6), [sąd(e)m]; -em (1), -(e)m (5). ◊ L sędzie (2), sądzie (1), [sudzie]; sędzie BierEz; sędzie : sądzie HistRzym (1:1). ◊ [V sąd.] ◊ pl N sędy (3) KromRozm III (2), Mącz, sędowie (1) KromRozm II. ◊ G sędów (4), [sądów, sęd(e)w]; -ów (1), -(o)w (3). ◊ A sędy (7), sądy (1) KromRozm I. ◊ I sędy (1), [sędami, sądami]. ◊ [L sądzi(e)ch.]

Sł stp: sąd, ssąd, Cn brak, Linde XVI w.

1. Naczynie różnego kształtu i różnego przeznaczenia wykonane z różnego materiału (52):
a. Pojemnik na płyny i produkty sypkie; vas Murm, HistAl, Vulg, Mącz (46): Nie cudnych ſędow pátrzáią/ Ale iákie wino máią. BierEz E4v; Sąd czego pelny nalany gdy bądzye ruſzon czo nad pelnoſcz ma to uyleua PatKaz I 2v; Murm 150; wezḿcýe tzyſtych pożytkow z zýemýe w waſze ſądy a donýeſcýe mężowi dáry migdałow terebinta drzewá ſtaktes y ſtoraces żywice ich y mýodu HistJóz C4v; FalZioł V 64v; GlabGad K2; [apostołowie] potroſſe náukę krzeſćiyáńſką w ludźye wlewáli/ ſtoſuyąc yą ku dowćipom ludzkim/ nye inácey yedno yáko kyedy kto ćyáſną wronką w ſąd wodę álbo piwo leye. KromRozm II t4v; náleyże oleiu tego co maſz we wſſyſtkie ty ſędy Leop 4.Reg 4/4; Metreta, vel etiam Metretes genus vasis, Nieyáki ſąd álbo ſtągieẃ/ máyąc w ſobie dwánaście. Mącz 220a, 140a, 163b; RejPos 218v; HistHel Cv; [JanKoszŻyw F; Ieſt niektory ſąd pełny wody máyąć trzy czopy/ ktory ſąd ma w ſobye 8 wyadr wody/ á gdy wyimę ieden czop wyelki tedy oná woda wſſyſtká wypłynie zonego ſędu zá iednę godźynę WojAlg 1553 Z3; Dict 1566 K3].

W połączeniu z nazwą materiału [w tym: ai (1), G sb (1); sąd + nazwa (1), nazwa + sąd (1)] (1): [z listu króla bragmańskiego do Aleksandra Wielkiego:] Ty przychędazaſz groby twoie á w ſędy kámienia koſztownego proch ciáłá twego záchowawaſz HistAl I8v; Y w wyelkim domu nye tylko ſą złote á ſrzebrne ſędy/ ále y drzewyáne y glinyáne/ A nyektore ku potćiwoſći/ nyektore ku zelżywoſći KromRozm III C7v; [Potym pan Ieſus roſkazał nápełnić wodą ſſeſć ſędew kámiennych. OpecŻyw 1538 36; Glosy III nr 102/155; StryjKron )()(6].

W charakterystycznych połączeniach: sąd drzewiany, gliniany, kamienia [= z kamienia], kamienny, skorzany, srzebrny, złoty; szpatny sąd; w sąd lać, nalać, przelać (2); napełnić sąd; sąd nalany.

Przysłowia: w ſzpátnym ſędzie/ Niekiedy też bálſam będzie BierEz Gv.

[(nagł) Ná iednego nieprzyiáznego Sacunkarzá przeważnych dochćipow. (–) [...] A iż ma rozum wſzyſtek w ſwoiey głowie/ Lecz iż żadnego nie vczy: coż potym/ Bez pożytku gnoy chowáć w ſzudzie złotym? StryjKron )()(6].

Szeregi: [»sąd, kubek«: iákowa byłá Zwierzchnia Spráwiedliwość Pháriſaeuſzow/ w vmywániu ſądow/ kupkow HerbOdpow R6v.]

»wiadro albo sąd« (1): TEn robak [stonoga] z rzecży gimię ma/ radzi ſie pod wiadrem albo ſędem lęgą gdzie woda ſtogi FalZioł IV 16a.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i insze sędy« (1): Tudicula, instrumentum seu stylus quo vasis signa imprimuntur, Zelázo/ dłuto/ piątno do cechowánia kłód/ beczek/ y ynſzych ſędów należące. Mącz 467c.

Przen (26):

[sąd czego: bo Swiątoſci [...] ſą ſądámi łaſk y dárow Bożych HerbOdpow Ee2; bo Swiątość ieſt Sądem y nacżyniem łáſki Bożey HerbOdpow Mm5, Dd3, Dd4.

Szeregi: »naczynie i sąd« [szyk zmienny]: Koſcioł S. Powſzechny daie thę moc Swiątoſciam; iże ſą nacżyniem y ſądem łaſk Bożych HerbOdpow Dd3, Dd3, Mm5.

»studnica i sąd«: Tho gdyby wáſzy [...] trzymali o Swiątoſciách; iże ſą ſtudnicą y ſądámi łaſk Bożych: [...] HerbOdpow Dd4.]

a) O człowieku (24): Hyeronim S. Doktor [...] do Dámázá papyeżá ták piſſe: [...] Wy yeſteſcye śwyátłoſć ſwyátá/ wy ſol źyemye/ wy złote á ſrzebrne ſędy KromRozm III O3v.

sąd czego (6): A ták tu może być wielka pociechá tym/ ktorzy ábo w vpadkoch/ ábo w przygodach leżą/ á ſtátecżnie cżekáią zmiłowánia Páńſkiego/ nádziewáiącz ſie/ iż ſą przeyrzeni ná ſąd á ná nacżynie miłoſierdzia Páńſkiego RejPos 74, 74; Wſzyſcy ludzie [...]/ ſkoro od mátki ſwoiey żywotá/ iuż ſą grzechem pierworodnym záráżeni y ſzkárádzie zmázáni. A dla tego też sſtawáią ſie gniewu Bożego ſędy/ ſynmi potępienia wiecżnego Pánu Bogu omierźli KarnNap A4; [á zá tám [przy chrzcie] táká ieſt ſpráwá náſza; iákiey potrzebá ieſt Sądowi y nácżyniu Láſk Bożych? [...] ſzemrzemy; trefnuiemj; [...] á na vććiwość Duchá Bożego [...] práwie nic álbo máło pomnimy. HerbLek D2v; Iáko ſą wzgárdzeni od Bogá/ ktorzy ſą ſędámi nie łáſki/ ále gniewu Bożego. PiotrGonPonurz B3, B3]. Cf »sąd wybrany«.

sąd czyj [w tym: pron poss (4), G sb i pron (3), ai poss (1)] (8): iż [każdy wierny] ſie iuż sſtánie ſędem Páná ſwego/ á przebránym iego/ á ták iákoś ſłyſzał nápełnionym Duchá ſwiętego. RejPos 286. Cf »sąd wybrany«.

Wyrażenia: »mdły sąd« [o kobiecie] (1): áż do śmierći twey nadálſzey maſz z nią [z żoną] wſzyſtko wyćierpieć/ świątobliwie y vććiwie mieſzkáć á ſzánowáć iey iáko mdłego ſędu: poniewaſz ieſt iáko y ty dziedzická [!] żywotá wiecżnego KarnNap Gv.

»sąd wybrany, przebrany, [obrania, wybrania]« [w tym: sąd czego (3), sąd czyj (7); o św. Pawle (6)] [szyk 9:1] (7:3): Tá ſtátecżność ſpráwiłá to Páwłowi iż o nim powiedał Pan/ że to ieſt ſąd wybrány táiemnic moich [vas electionis est mihi iste Vulg Act 9/15]. RejAp 21v; A pewnie á nieomylnie wiedz y wierz/ [...] iż iuż iáwnie będzyeć rzecżono tobie od Páná twego/ [...] iżeś ty iuż ieſt ſąd moy wierny á przebrány/ w ktorym záwżdy będzye noſzono á záchowano ſwięte imię moie. RejPos 284; Powiedział mu [Ananiaszowi w widzeniu o Szawle] Pan: Idź ty przedſię/ ábowiem to ieſt ſąd moy wybrány/ w ktorym będzye położono imię moie. RejPos 285; Słuchayże co Pan powiedáć racży o tákim wiernym ſwoim/ ktory [...] iuż ták oſwiecony á obiáſniony będzye Duchem s. iego: Iż to będzye ſąd moy wybrány/ w ktorym ſie będzye ſwiećiło y ſwięćiło imię ſwięthe moie/ przed krolmi y przed wſzytkimi narody ſwiátá tego. RejPos 285v, 214v, 228, 284v, 285v marg, 321v, 345v; [JanKoszŻyw E2; Páweł náucżyćiel/ známienity ſąd obránia/ á po wſzytkim świećie Kryſtuſowey wiáry trębácż BarlBaz 595].

Szereg: »naczynie, (a, [i]) sąd« [szyk 3:2] (5): Zaliſz nacżynie gliniáne y ſtłucżone mąż ten Iechoniás? y zaliż ſąd bezewſſey wdźięcżnośći [Numquid vas fictile ... vir iste Iechonias? numquid vas absque omni voluptate]? Leop Ier 22/28; á on [Pan] nie tylko áby cie oſwiećić/ obiáſnić/ á opátrzyć miał/ á Duchem ſwym ſwiętym nápełnić miał/ áleć ieſzcże powieda iż będzyeſz nacżyniem á ſędem wdzięcżnym iego/ y cżłowiekiem wybránym od niego. RejPos 285v, 74 [2 r.], 284v; [HerbLek D2v].
α) O Maryi (6): Sąd dzywny uczynek nauyſſego [vas admirabile, opus Excelsi Vulg Eccli 43/2] [...] Ty ſloua ſluzą pannye maryey Rzeczona bouyem ſąd nyeprozny ale wſzelkyey laſky pelny wſzelkyey teſz moczy yako perlamy okraſſony a przeto bila ſąd moczny ſtaly thrwaly cznot napelnyony Theſz byla ſąd dzywny bo tego ktorego nyebo znoſzycz nyemoglo wſwym zyuoczye zamknąla PatKaz III 115v, 116; [Oto Anná żoná twoiá porodźy tobie ſąd wybrąny cudnościj od wiekow od bogá przeźrzány/ dźyewkę chwálebną JanKoszŻyw C2].

sąd czego (1): O gorzkoſci pelná/ ij tzos to vcżynila/ cżemus náſwiętſſe twe cialo/ ktore bylo pelno ſwiatloſci ij niebieſkié ſlodkoſci/ vcżynilas ie ſędem męki ij wielkié gorzkoſci? OpecŻyw 146.

[sąd czyj: Szdrowasz Serczą czÿſtego ſąd mÿlÿ/ navýſzego TekstyPol 36/148].

W charakterystycznych połączeniach: sąd cnot napełniony, dziwny (2), miły, mocny, nieprozny, stały, święty, wdzięczny, wierny (2).

b) O ciele ludzkim [czyj] (1): Tá ieſth wola Boża poſwiącánie wáſze/ ábyśćie ſię wſtrzymawáli od nietzyſtośći/ áby vmiał káżdy zwas ſwoy ſąd rządzić w poſwięceniu y w vććiwośći [ut sciat unusquisque vestrum vas suum possidere in sanctificatione et honore Vulg 1.Thess 4/4]/ á nie w żądzach pożądliwośći/ iáko pogáni KrowObr 64.
c) O miejscu przebywania szatana [czyj – ai (1), [pron poss]] (1): á ſtał ſye był człowyek z przybytku y ſyná bożego/ ſędem y nyewolnikyem czártowſkim [...] á dáleko ſproſnyeyſſym niż nyeme źwirzętá. KromRozm III B; [[diabeł zawołał:] O yako od tey szkaradney y chwalsywey dzyewky mam vynycz, ssząda mego w ktorem wyelye lath myaskal ŻywEufr 106].
α. Naczynie sakralne (2): [o kapłanach sprawujących obrzędy] A tym ćyężey [grzeszy]/ im wyęcey czyſtoſći Bog po nim chce/ mowyąc przez Ezáiaſſá. Bądźćye czyſći/ ktorzy nośićye ſądy páńſkye [qui fertis vasa Domini Vulg Is 52/11]. KromRozm I C3.
Szereg: »sąd i patyna« (1): (nagł) Iáko Kielich y Patynę [kapłan] cżáruie. (–) Ták teſz kiedy kielich y pátynę Swięćićie/ tymi ſlowy Páná Bogá bluznićie mowiąc. Przes náſze błogoſláwieńſtwo/ then Sąd y Páthynę [!]/ niechay będą poſwięcone KrowObr 105.
b. Beczka; dolium HistAl, Mącz (6): Potym weſzło tho w ſerce Alexandrowo áby mogł doſiądz głębokoſći morskiey/ á tam áby oglądał rozmáithe rodzáie ryb y morskich dziwow. Tedi przykazał żeglarzom do ſiebie przydz/ á kazał im ſpráwić ſąd nieiáki ze skłá bárzo iáſnego/ thák iżby przezeń przeglądał y widział wſzytko. HistAl M5v, M5v [2 r.]; picata dolia, Sędy ſmołą polane. Mącz 302a, 283c, 469a.

[sąd czego: Item kapusty kwaśny 3 sędy. InwSzlachKal 1586 nr 46.]

2. Naczynie drewniane (może dłubane) wykorzystane jako łódka (9): Ale on ſąd ktory był puſzcżon z dźiećięćiem po morzu/ płynął przez wiele kroleſtw HistRzym 33; nie ieſteś [moim synem] áni wiem ſkądeś/ ále to wiem/ że iednego dniá náleźiono ćie w ſędzie ná morzu/ á opát dał mi ćie wychowáć. HistRzym 34, 32, 33v [2 r.], 37 [2 r.], 40; [przez tę zatokę dał Cesarz Turecki udziałać most na sądziech, a tak był przyprawion, iż mogli przezeń jezni jechać. PamJancz 74].

W porównaniu (1): Y kázáła [królewna] Rycerzowi przynieść ſąd iákoby łodkę. HistRzym 32.

[Wyrażenie: »wodny sąd«: vodny sząd vel Corytho linter i⟨d est⟩ parva navicula dicta a linio, quia vadit et currit super aquam quasi liniendo ReuchlinBartBydg r8.]
3. Narzędzie (4): Pressorium vas, Sąd w którym co wyciskáyą. Mącz 320d.
Przen [czyj – pron poss (2), G pron (1)] (3): ktory [Bóg] nye tylko przez wybráne á śwyęte ſędy ſwoye [tj. uczonych teologów]/ ále y przez Ietrá pogániná/ Báláámá łákomego/ oſlicę yego nyemą/ Káiphaſſá bezduſſnego y nyepobożnego prawdę y wolą ſwoyę ludźyom obyáwyáyą. KromRozm II ſ4; KromRozm III A2.
Szereg: »sędowie a narzędowie« (1): W piſmye też ſwyętym wielką biegłoſć [czart] ma: co ſye ponyekąd okazáło/ kyedy Syná Bożego ná puſzczy kuśił: Yednak piſmá nákrzywyał/ á źle ye [...] przywodźił. A byłoż ono ſlowo boże/ co cżárt/ y ſędowye á narzędowye yego kácerzowye wyſſſſey námyenyeni po ſobye myeli? Y owſſem błędy/ ſlowu bożemu przećiwne. KromRozm II pv.

Synonimy: 1. naczynie, statek, stągiew; 3. instrument, naczynie, narząd, narzędzie, sprzęt.

Cf 2. [SĘDZINA]

LW