[zaloguj się]
[pdf]

BICZ (152) sb m

Fleksja
sg pl du
N bicz bicze bicza
G bicza biczów
D biczowi
A bicz bicze
I biczem biczmi, biczami
V biczu

sg N bicz (40). ◊ G bicza (14). ◊ D biczowi (1). ◊ A bicz (13). ◊ I biczem (40); -em (5), -(e)m (35). ◊ V biczu (2). ◊ pl N bicze (3). ◊ G biczów (5); -ów (1) KochPs, -ow (1) OpecŻyw, -(o)w (3). ◊ A bicze (4). ◊ I biczmi (23), biczami (1) LatHar. ◊ du N (cum nm) bicza (1) LudWieś A3.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Bat, rzemień służący do bicia; flagellum, flagrum, mastix, scutica Mącz, Calep, Cn; lora Mącz, Cn; taurea Calep, Cn; terginus Calep; habena, terginum, verber Cn (84): BierEz K2v; A przeto mily Iezus vcżyniwſſy bicż ſ powrozow/ iąl wyganiatz kupuiącé ij przedaiącé z koſciola z wielkim gniewem OpecŻyw 72v, 73, [127], 144; TarDuch B7; BielŻyw 151, 152; WróbŻołt 34/15; RejPs 132v; Dwie oſtrodze dwa bicża Y przijedzie do ſtrycza LudWieś A3; KromRozm III H5v; GliczKsiąż Iv [2 r.]; A zwycżay iáko furman bicżem s tyłu ſiecże. RejWiz 29v; Plagá álbo raz od bicżá cżyni śiność/ ale raz od ięzyká/ łamie kośći. Leop Eccli 34/21, Act 22/24; RejFig Aa2v; RejZwierz 122v; wiedz pewnie iż poſlę po cię tákie ktorzy cię zwiążą á bicżmi vſieką BielKron 124, 152, 251, 261v, 325v; Flagrum, Bicz/ Rózgá/ Pręt á wiązánká/ Miotełká z rózg/ Rzemieniá álbo powrozów.Mącz 129c; Lora in plurali, Bicze rzemienne/ Też pás. Mącz 197d; Tax factitium nomen a sonitu idem quod percussio, Trzáskánie od biczá. Mącz 441d, 67a, 210d, 231a, 373d; OrzQuin Aa3v; BielSpr 8v, 67v; Bicż ná koniá/ á ogłow ná oslá/ á pręt ná grzbiet głupich. BudBib Prov 26/3; A ná mięſz ma być vrobióny iáko bicz woźniczy. Strum B3; CzechRozm 225v; SkarŻyw 206, 328, 444, 532; StryjKron 622; CzechEp 18, 47; Siedząc bicżem ná woźie pogania ie Páni. BielSjem 8; Taurea — Bycz zbikowei zełi. Calep 1049b; Terginus – Biczrźemienni. Calep 1057a, 421b, 422a, 642a, 958b; LatHar 712; Au zákrzyknie napierwey/ wnet hyi záwoławſzy Zátnie bicżem RybGęśli Cv, Cv; WujNT Ioann 2/15, s. 435, Zzzzz2; A ktoby ſie z tákowych nieſpokoynie záchował/ ábo nie poſłuſzny był/ gdy mu ſie laſką ábo biczem doſtánie/ áby to Ich M. Pánów nieobrażáło SarnStat 16; CzahTr L3.

W charakterystycznych połączeniach: biczem (u)bi(ja)ć (6), (u)siec (4), usmagan, zaciąć.

Zwroty: »chować pod biczem«: Iż was ociec moy chował pod bicżem/ ále ia was będę chował pod kijem.RejZwierc 45.

peryfr. »na grzbiet z biczem się pomykać« = bić: Szwarcewy záś nieborak ná Miśká nárzeká/ Ze mu ſię cżęſto ná grzbiet z bycżem ſwym pomyka. CzahTr L2v.

peryfr. »biczem po grzbiecie kołatać« = bić: A wſzákoż nie owego co ſie z nimi po polu z mácżugą goni/ álbo bicżem po grzbiecie kołáce. RejZwierc 109v.

»biczmi [kogo] sprobować« = bić (2): Rotmiſtrz go wieść każe do obozu/ áby go biczmi ſprobował. WujNT 487, 489 marg.

»wziąć biczem« = być bitym: tám ieſli co vkradł bicżem wźiął ná łáwce BielKron 272v.

Wyrażenia: »bicz cepowy« = bijak: Bo nie będą trzeć wozem zębátym wyki/ áni kołá tácżáć będą po kminie/ bo cepámi wybita będzie wyká/ á kmin bycżem cepowym. BudBib Is 28/27.

»chlustanie bicza«: Słyſzeć chluſtánie bicżá/ kołát obrácáiącego ſię kołá/ y bieżącego koniá/ á ſkacżącego wozá. ModrzBaz 142v.

»jako(by) z bicza« = szybko (3): A ſpytay go iedno ocż/ vźrzyſz iáko z bicżá/ Dać wnet ſłuſzną odpowiedź RejZwierz 71; GórnDworz P7; Spytam go dźiś o pozwie/ coć ſye zda w téy mierze? A ón proſto by z biczá: Tuz/ pry/ Królá bierze. PudłFr 13.

»bicz tatarski« (2): Scutica, Rzemienna puchá. Bicz tátárski. Mącz 376c, 129c.

Szeregi: »miotła (i, albo) bicz; bicz a miotła« (4 : 1): a przeto podlug prawa ij obycżaiu rzymſkiégo/ kázálemcie miotlami ij bicżmi bitz OpecŻyw 133v, 160; Cáłą noc go miotłámi/ potym bicżmi ſiekli RejFig Bb5v; ArtKanc E9; SiebRozmyśl H2v.

»(miotła) bicz i pęga« (2): káżę go zbitz v ſlupa miotlami/ bicżmi ij pęgami OpecŻyw 124v, [127].

W przen (5): BielŻyw 152; BibRadz Ios 23/12; Zá tobą ćmámi Z węzłów plećionych Biczmi przyćina/ Z win záſłużonych. GosłCast 75.
Szereg: »miotła a(bo) bicz« (2): iż cye ſzpetną miotłą á márnym bicżem piſmo ſwięte przezywa/ vcżynioną od Páná ludowi icgo. RejPos 253, 253.
2. Uderzenie biczem, chłosta (12): On wám był gotow datz odpuſſcżenijé waſſych grzéchow/ iemuż wy ządáiecie męki trudnych bicżow. OpecŻyw 116; TarDuch C5; Bicże/ policżki/ inſze rázy ſrogie/ Aż śmierć ná krzyżu znioſły/ cżłonki drogie. GrabowSet O4v.
Zwrot: »(s)karać, karan biczem« [szyk zmienny] (9): Był karan bicżmi/ koroną ćirniową koronowan BielKron 139, 261 [2 r.]; BudBib 2.Par 10/9, 11, I 241d marg; kazałem go wziąć/ y biczmi ſkáráć SkarŻyw 99; WerKaz 302; SkarKaz 457a.
3. Przen: Kara, plaga (55): A niedopuſći nigdy temu roſćiągnąć możnoſći ſwoiey á ſrogoſći biczá ſwego nád narodem ludu ſwoiego RejPs 193, 22v; BielKom C8v; Bo chociay nie vkrádnie przedſię co wyłudzi/ A záwżdy to ſzkodliwy bywał bic ná ludzi. RejWiz 94; Y pobudźi Pan zaſtępow przećiw iemu bicż iáko w porażce Mádiańſkiey ná opoce Oreb BibRadz Is 10/26; RejAp 24, 47v, 81v, 96v; RejPos 253; á ſprzećiwniki náſze muśi ná nas vcżynić bicżem/ ná ſrogie ſkaránie náſze. RejZwierc 263v; BudBib Iob 37/13; Siłá ieſt biczów ná grzeſznégo: ále Pobożny człowiek będźie záwżdy w cále KochPs 45; BielSen 8; ZawJeft 26; KołakSzczęśl B4; RybGęśli C2v.
Fraza: »wisi bicz«: A nád nim ieſzcże wiśi tężſzy bicż od niego/ Co brał w vſtá dáremnie ſwięte Imię iego. PaprPan Ee3v.
Zwroty: »przepuścić bicz«: Práwie Pan Bog przepuśćił ná mię ten ſrogi bicż. BielSen 13.

»wściągnąć bicz«: Rácż wśćiągnąć dobrotliwy/ niepogod bezmiernych. Bicż twoy/ żywiołá tego/ w táiemnic twych ſkutek Obroć GrabowSet Q4v.

Wyrażenia: »bicz Asurow« = Turcy: Pan Bog tho wie iáko długo ten bicż Aſurow będzie nád námi dzierżeć. BielKron 259v.

»bicz boży (gniewu bożego); boży bicz« (16:1): Day záſwiece/ day piſzczkowi Káżdy kto może vłowi Práwie to nánie bicz Boży RejRozpr H; BielKom C7v, C8, C8v; Słyſząc to Amurat z gniewu wpadł w niemoc ćięſzką/ mowiąc: Iuż to námię przyſzedł bicż Boży/ żem ſobie máłego nieprzyiaćielá zá máło ważył BielKron 251, 255v; RejAp 80v, 82v, 87; BielSat G4v; BielSpr 76 [2 r.]; MycPrz I B; ále ſłucháćlimię będzieſz/ w boiázni y w ſłuſzbie Bożey doſkonáłym zoſtánieſz/ y bicż Boży ku domu ſię twemu nie przybliży. SkarŻyw 35; BielSen 8 [2 r.]; Ze twoiéy córy cnotą/ bicz gniewu Bożégo Odwrócon ieſt ſczęśliwie od ludu náſzégo ZawJeft 48, 5. Cf »bicz srogi«.

»bicz boży (gniewu bożego); boży bicz« = Attyla (7 : 1): on odpowiedział iam ieſt Atila bicż Boży MiechGlab 55, 55; gdy ſie mieniż Bożym bicżem/ cżemuſz zuchwáłych á złych nie karzeſz? BielKron 298, 298; SkarJedn 191; SkarŻyw 317 [2 r.]; StryjKron 61.

»bicz srogi; srogi bicz« (8 : 3): Nic ſie ciebie nie lękam ſrogi bicżu Boży BielKom C8v; Ktorey okrutnośći Pan Bog długo ćirpieć im niechciał/ poſłał ná nie bicż ſrogi/ iż káżde przyrodzenie ludzkie zádrży ſłyſząc o ich pladze okrutney BielKron 146, 219v, 255v; RejAp 137; BielSat G; Owa Pan Bog odwroći kiedy ten bicż ſrogi/ A záſię w łáſkę prziymie ten narod vbogi. RejZwierc 241v; MycPrz I B; BielSen 8, 13, 14. Cf »przepuścić bicz«.

Szereg: »bicz to jest skaranie«: Bicżem/ to ieſt ſkarániem/ bywa grad/ záś dobrodziejſtwem pogodny deſzcż. BudBib I 289a marg.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Flagellum. Geyſel. Bicż. Mymer1 15v.

Synonimy: 1. miotła, pęga, puha, rozga.

HG