Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CESARKINI

Następne hasło: CESARSKIE »

CESARSKI (898) ai

cesarski (733), casarski (1), skrót c. (164); cesarski: casarski LibLeg (114 : 1).

cż- (1); -rski (727), -rzki (7); -rski : -rzki WróbŻołt (1 : 1), BielKron (308 : 4), Mącz (16 : 1), SarnStat (18 : 1).

-e- (26), -é- (23); -e- OpecŻyw (4), KlerPow, Mącz (17); -é- OrzQuin (3), KochFr; -e- : -é- MurzNT (1 : 1), BiałKat (1 : 1), SarnStat (2 : 17) (Cn e pochylone); -a- (497), -å- (88); -å- RejRozpr, SkarŻyw (39), Phil, PaxLiz; -a- : -å- KrowObr (5 : 2), BielKron (306 : 21), Mącz (14 : 3), BielSpr (18 : 5), SkarJedn (1 : 11), CzechEp (9 : 2), GórnRozm (1 : 2).

Fleksja

sg
m	N	césarski	f	N	césarskå	n	N	césarskié
	G	césarskiégo		G	césarskiéj, césarskié		G	césarskiégo
	D	césarski(e)mu		D	césarski(e)j		D	césarski(e)mu
	A	césarski, césarski(e)go		A	césarską		A	césarskié
	I	césarskim		I	césarską		I	césarskim
	L	césarskim, césarski(e)m		L	césarski(e)j		L	césarskim, césarski(e)m
	V			V	césarskå		V

pl
N	m pers	césarscy
N	subst	césarskié
G		césarskich
D		césarskim
A	m pers	césarski(e)
A	subst	césarskié
I	m	césarskimi, césarski(e)mi
	f	césarskimi
	n	césarski(e)mi
L		césarskich
inne formy
G a. A skrót - c

sg m N césarski (63). ◊ G césarskiégo (62); -égo (4), -(e)go (58). ◊ D césarski(e)mu (12). ◊ A césarski (47), césarski(e)go (10). ◊ I césarskim (24). ◊ L césarskim (20), césarski(e)m (4); -(e)m HistRzym; -im : -(e)m LibLeg (2 : 3). ◊ f N césarskå (98); -å (29), -(a) (69). ◊ G césarskiéj (139), césarskié (1) OpecŻyw 120; -éj (1), -(e)j (138). ◊ D césarski(e)j (39). ◊ A césarską (66) [w tym LibLeg: -ą : -u: -am (4 : 3 : 1)]. ◊ G a. A skrót c (1) LibLeg. ◊ I césarską (33) [w tym LibLeg: -ą : -am : -u (4 : 2 : 1)]. ◊ L césarski(e)j (12). ◊ V césarskå (1). ◊ n N césarskié (29); -ó : -e SarnStat (2 : 1), -(e) (26). ◊ G césarskiégo (59); -égo SarnStat (4), -ego (1) MurzNT, -(e)go (54). ◊ D césarski(e)mu (1). ◊ A césarskié (25); -é (2), -(e) (23). ◊ I césarskim (28). ◊ L césarskim (8), césarski(e)m (2) Mącz, GórnRozm. ◊ pl N m pers césarscy (23). subst césarskié (9); -é (2), -(e) (7). ◊ G césarskich (23). ◊ D césarskim (16). ◊ A m pers césarski(e) (5). subst césarskié (17); -é (1), -(e)(16). ◊ I m césarskimi (7), césarski(e)mi (1) HistRzym. f césarskimi (2). n césarski(e)mi (2). ◊ L césarskich (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „cesarz” (898)

Przymiotnik od „cesarz”; caesareus, caesarianus, imperatorius Mącz, Cn; caesaris (G sp) Mącz; augustalis, augustianus, augustinus, imperialis Cn (898): ſtalo ſie wywolanije od ceſarza Auguſta/ [...] aby iedenkażdy poſſedl do miaſta ſwé^go/a tam wyznanijé vcżinil bytz ſie z ludu ceſarſkiégo. OpecŻyw 14v; bo ſie nie ſmiál cżynitz krolem żádny bez cerſarſkié [!] mocy. OpecŻyw 120, 119v, 131; MetrKor 38/502; BielŻyw 125; Cżeſarſci poſłowie v Turzey gory cżekani. MiechGlab *7v, *8, 46; kthorem vmyſlem y zyakiem dopusczenyem Ceſarſkim do Hordy yeſdzil. LibLeg 7/36; zudaly naſ od Crolya Iana C wągyerſkiego ſſyna naſſzego mylego abyſmy yego w przyaſny Ceſſarsku zalecyely LibLeg 8/26v; Athi kthorzi wthem nad wolyam Ceſarſkam wladnacz chcza od thego od ſzadzycz. LibLeg 11/187, 7/9v, 10, 31 [2 r.], 35v, 36 (49); Cżuſz kiedy mowili na mię abych bluznił, abych cżynſze Ceſarzkie kaził WróbŻołt L7, C4; HistAl F7v, F8v, G2v, G4, L7v (8); Ná konyec o vſtáwye Ceſárſkyey/ ktorą Interim zową/ áza ſye zgadza Melánchton z Fláciuſem KromRozm I H2v; MurzNT Matth 22/21; Toć byłá przyczyná vſtaw tych álbo ediktow Ceſárſkich. KromRozm III P2, O6v, Q2; KrowObr 32v, 117v, Rr [2 r.]; Leop Dan 6/7, Matth 22/21, Ioann 19/12, Act 17/7; Ceſárski ſyn/ choć máły/ może dawáć złoto. RejZwierz 29v; OrzRozm P3; Przeto był wyrok Ceſárſki/ [...] áby dáley nie byli zábijáni Krześćiánie BielKron 155; Potym z roſkazánia Ceſárſkiego ſzło przećiw iemu wielkość ludu poſpolitego y Rycerſkiego BielKron 190v; áby kſiążę Gwilelm był mánem Ceſárſkim álbo krolá Rzymſkiego BielKron 192v; Luter [...]/ prowadzon od tegoż poſłá Ceſárſkiego/ [...] Piſał z drogi do Ceſárzá/ do Kſiążąt/ y do wſzego Senatu Ceſárſkiego BielKron 197; Papież tedy roſkazał z wolą Ceſarzką/ áby ſie zyecháli ná Syem znowu do Spiry BielKron 200v; ſłábey nádzyeie byli o ſobie ludzye Ceſárzcy BielKron 201 v; Mieſiącá Lutego był Syem Ceſárſki we Frankforćie BielKron 217; Roſkazano thedy dekretem Ceſárſkim po wſzytkiem krześćiańſtwie/ áby thy kſięgi Intherym przyięli w kośćielech pod winámi. BielKron 233; rozwodził mu tę rzecż/ w iákiey nieprzeſpiecżnośći ſynowie Lántgráfowi oycá zoſtáwią/ ktory ieſt w ręku Ceſárſkich BielKron 237; Są też tam w tey źiemi y miáſtá Ceſarſkie. NErdlingá ſtáre miáſto Ceſárſkie w pośrzodku Szwabſkiey źiemie, BielKron 287v; Druzus Germánicus naprzod to miáſto miánowáł ſwym przezwiſkiem/ pothym ná wiecżną pámięć wezwał Ceſárſkim imieniem Ceſár Auguſtá BielKron 287v; Drudzy cżtherzey Ellektorow ſzli przed Ceſá: nioſąc ornámentá Ceſárſkie BielKron 331, 132, 137 marg, 140, 140v, 146 (258); Do industria fugiebatis conspectum Caesaris, Vmyslnieście ſie chrónili przed Ceſárzem/ álbo oblicznośći Ceſárskiey. Mącz 78b; Imperatorius, Co ku zwierzchnośćy yákiey należy. Ut Imperatorium edictum, Ceſárzki edict/ álbo wyrok. Mącz 280c, 1a, 3b, 30b, 123d, 198c, 280c, 384c, 482b; OrzQuin C3v, I4; Ale żeś ſobie cżeść Ceſárſką przedemną śmiał przywłaſzcżyć/ niebędzieſz krom kaźniey HistRzym 43; tedy on ſtáry goſpodſzrz [!] zżoną ſwą wſtawſzy z nieprzyiaćielmi Ceſárſkiemi pobili ſpiące dworzány HistRzym 59v; á gdyż widziáłá że był zá piecżętowány piecżęćią Ceſárſką HistRzym 134, 2v, 49, 57v, 59, 130v; RejPos 250, 252v [2 r.]; Piérśćień z pálcá ſwégo/ Ziąwſzy wrzućił do złotá ſkárbu Céſárſkiego. BiałKat d4v, 163v; RejZwierc 55v; Pirwſza Cohors, álbo Rotá [...] tá miáła Orłá przed ſobą Ceſárſki herb zá známię ſwoie BielSpr 12; Oſádzenie Porthy Ceſárskiey. WSzyſtká moc y spráwá Rycyrſka v Thurkow zależy ná oſadzeniu á zámknieniu Porty/ ludem Rycyrſkim zdrowia Ceſárſkiego BielSpr 51v, 12, 12v, 50v, 52 [2 r.], 52v (17); WujJud 19v żp; StryjWjaz B; bo iuż záś oná Rzymſká Ceſárſka zwierzchność vſtáłá CzechRozm 165v; Ceſárſkie záprawdę/ á máieſtatu pełne zdánie ktorem ſię dawa znáć/ że ludzie ná wielkich doſtoynośćiách będący wiele krzywd máią przebácżáć ModrzBaz 81v; SkarJedn 195, 196, 215, 217, 220 (8); Przyzwol/ mowiły/ Doroto Ceſarſkiému roſkazániu SkarŻyw 125; Męcżeńſtwo S. Gordyaná/ Senatora y namieſtnika Ceſarſkiego SkarŻyw 428, 21, 31, 70 marg, 87, 88 (32); ſkąd ſię też zá priwileiem Ceſſárſkim Xiążętámi ná Nieſwieżu y Olice piſzą. StryjKron 582, 562, 667, 722, 737 CzechEp 33, [390]; Papieżowie Rzymſcy/ wyſtáwiwſzy tę ſtolicę ſwoię/ grożni byli/ nie tylko wſzytkim inſzym/ ále też y z Ceſárſkiey zwierzchnośći wyſzrobowawſzy ſię. NiemObr 63, 60, 61, 63; Ciebie rzéſza/ y vſzy Ceſárſkie ſłucháły. KochFr 123; KlonŻal C; ReszPrz 3; WerGośc 245 [2 r.]; BielSen 11; ActReg 4v, 7, 8, 68 [2 r.], 90, 125; Phil 2; LatHar 316, 501, 734; Y był nieiáki Krolik (marg) Dworzánin ábo sługá krolewski, ábo vrzędnik Ceſárski. G. S. (–)/ ktorego ſyn chorował w Káphárnaumie. WujNT Ioann 4/46, Matth 22/21, s. 93 [3 r.], 167, Mar 12/16, s. 170 (16); przypomnieć ſie téż tu może ex Inſtitutionibus Iuſtiniani, on Státućik álbo Dekret Ceſárſki SarnStat 1263, 1053, 1088, 1099, 1107, 1108 [2 r.], 1114; SkarKazSej 680a, b.

W charakterystycznych polączeniach: cesarski(-e,-a) dekret (18), dozwolenie (5), edykt (3), hetman (11), list (15), lud (13), ludzie (18), miasto (15), moc (9), obliczność (2), ornamenta, poddany (7), poseł (31), przykazanie (3), przyzwolenie (4), rada (4), rozkazanie (21), senat (16), sjem (6), statut, strona (6), uchwała, ustawa (4), wojsko (7), wola (19), wyrok (6), żolnierz (3).

Przysłowie: bibl. Abovyem tho yesth rzecz sluſzna y zeby tho czo yesth boze bogv bylo dano a czo Czeſarſkie Ceſzarzowy LibLeg 7/69v; Co Ceſarſkie to dáć iemu A co boże to dáć ſámemu RejRozpr B2; MurzNT Mar 12/17; KrowObr B2v; Oddayćieſz tedy co ieſt Ceſárſkiego/ Ceſárzowi: á co ieſt Bożego/ Bogu. Leop Matth 22/21 [idem BielKron 203, RejPos 249v, WujNT Mar 12/17, Luc 20/25]; BielKron 203; RejPos 46v, 249v, 250; CzechRozm 249; CzechEp [384]; WujNT Matth 22/21, s. 93 [3 r.], Mar 12/17, Luc 20/25; PowodPr 21 [ogółem 18 r.].

Wyrażenia: »cesarski dom« = caesaris domus Vulg (2): á gdy nie tylko z poſpolitych ále y zwielkich ſtanow/ y Ceſarſkich domow/ [...] do wiary przywiodł. SkarŻyw 600; WujNT Philipp 4/22.

»dwor cesarski« [szyk 17 : 4] (21): BielŻyw 142; Othoſz gdym bil na dworze Czeſarskyem thedy my nycz nyemowil LibLeg 7/100v, 7/100v, 10/65v, 11/31v [2 r.]; BielKron 146v [2 r.], 209, 236, 324, 414v; Tákiéż y Cromer twóy/ co do ćiebie z Dworu Céſárſkiégo piſze/ téżem to widźiał. OrzQuin E; HistRzym 123 [2 r.]; BielSpr 50v, 52; SkarŻyw 13; WujNT 683 marg; KmitaSpit A4; PaxLiz E.

»imieniem cesarskim« [szyk 4 : 2] (6): LibLeg 11/22v, 28; Gdy ſie thedy ziechály ná Syem do Rátyzbony/ záłożono Syem imieniem y mocą Ceſárſką/ iáko ieſt obycżay. BielKron 218v, 413v, 414; SkarŻyw 573.

»korona cesarska« [szyk 6 : 5] (11): tenże Othoná Ceſárſką koroną koronował. BielKron 174, 156, 168, 168v [3 r.], 180v, 326v [2 r.]; Ze z nich miecżow vrzędu świeckiego/ ſceptrow y kroleſtw świátá tego/ y koron Ceſárſkich ſobie nábudowáli. WujJudConf 85; SkarŻyw 398.

»korona [= państwo] cesarska« (1): a ták był zubożył koronę Cżeſką y Ceſárſką ná ty dáry. BielKron 326v.

»krolestwo cesarskie« (1): Hiſzpani Káſtilliey kroleſtwá Ceſárskiego/ ći záſię ná zachod od ſłońcá ſą BielKron 278v.

»z liniji cesarskiej« (1): SAmſon w Rzymie z zacnych/ y tych ktorzy ſzli zliniey Ceſarſkiey/ rodzicow wrodzony/ wnáukach świeckich bárzo wyćwicżony był SkarŻyw 592.

»łaska cesarska, waszej cesarskiej miłości« [szyk 13 : 1] (13 : 1): panowie węgierſczi knam przislaly posla swe^go zadayacz nas thes zatho abismi mi zlasky naschey Czeſſarſkiey to Croleſtwo Węgierſkie daly Krola lanowemv Sinv LibLeg 10/67; bo czokolwiek dobrego czorka y wnvk ye^go k m. bedą znacz y miecz z lasky V. C. m. to nieynaczey pan moy przymowacz bedzie LibLeg 11/[32²], 7/35, 99, 10/67, 69, 11/31v [2 r.], 40, 72v; BielKron 210v; Mącz 384c; przeto tego mnimánia ſą ludźie/ że to on więcey Ceſarſkiey łáſce/ niżli prawdźie folguiąc nápiſał. ModrzBaz 97v; SkarŻyw 593.

»majestat cesarski« [szyk 13 : 5] (18): wierzem yż inácżey wáſz máieſtat Ceſárſki tego nieucżyni BielKron 208; Miłośćiwy Ceſárzu/ ia pozdrawiam máieſtath wáſz Ceſárſki iáko oycá y pána ſwego BielKron 414, 174, 174v [2 r.], 192v, 197, 206v (16); BielSpr 11v; SkarJedn 290.

»cesarskie miejsce« [szyk 1 : 1] (2): HEráklion y Mártyná mátká iego byli ná Ceſárſkim mieyſcu dwie lecie BielKron 166; RejPos 251.

»orzeł cesarski« (2): gdzie był Orzeł Ceſárſki y Smok Senácki málowány BielSpr 14, 12.

»osoba cesarska« [szyk 3 : 2] (5): myſmy ná ten cżas opuśćili Polſkie kroleſtwo chcąc widzyeć Ceſárſką oſobę BielKron 414; HistRzym 41v; Nie rozumieyże tu przez wzminkę Ceſárſką iżby to tylko ſámá oſobá Ceſárſka ná tym zależáłá RejPos 252v; BielSpr 52v; NiemObr 62.

»państwo cesarskie« (2): nayprzednieyſze Biſkupy w páńſtwie Ceſárſkim Kurfirſtámi/ to ieſt/ Kxiążęty vtzynił náprzednieyſzymi KrowObr 35; ActReg 144.

»prawo cesarskie« [szyk 37 : 7] (44): Kthory uyvod yeſth ſ pyſma praua czeſarſkyego gdzýe mouy PatKaz I 5, 3v, 9; Práwo to/ niezwáli go Práwem Ceſárſkim áni Otthonowym/ ále Máydeburſkim: iże go wMáydeburgu vżywali. GroicPorz a4; Wſzákże wedle Práwá Duchownego y Ceſárſkiego/ táki bywa pokonány przes świádki y przes przyrownánie Liter. GroicPorz y3v, a4 [2 r.], cv, ſ2v, bb, ff4v (11); OrzRozm L4v, M; BielKron 199v; Ius civile, Ceſárskie álbo świeckie práwo. Mącz 178d, 90b, 303d, 372c; RejPos 251v; Ale Boże day/ áby práwá Ceſárſkie y Papieſkie [leges civiles et pontificiae] iednákie były. ModrzBaz 100v, 34v, 88; SkarJedn 173; CzechEp 42; NiemObr 64; ták iáko ſą ſpiſane práwá Ceſárſkie zá Iuſtynianá Ceſárżá/ prżez trżech mężow do tego wyſádzonych. GórnRozm E, D4v, H2; WujNT 121; Otóż Státut Polſki ſzerzéy ſkrzydłá ſwé rozśćiąga, á práwo Ceſárſkie de ſpecie tylko mowią SarnStat *6v, 244, 585, 602, 647, 716 (11); SkarKazSej 701a.

»rod cesarski« [szyk 1 : 1] (2): Wſzakże nie dziw że tznotliwi býli/ Bo ſie z dobré matky narodzili: Która býła roſzcżka rodu Ceſarſkégo KlerPow 3; SkarŻyw 241.

»sceptrum cesarskie« (2): Sceptrum Ceſárſkie tákież y koronę oycu Pápieżowi ſpuśćił BielKron 156, 169v.

»stolec cesarski« [szyk 23 : 4] (27): Stilkon kxiążę Rzymſkie, chcąc ſinowi Euchorowi doſtać ſtolca Ceſarſkiego, pobudził Wandale/ [...] na panſthwo Rzymſkie. MiechGlab 46; HistAl F3; drugie iż z Rzymá ieſth przenieſiony ſtolec Ceſárſki do Konſtántynopolá KrowObr 29v; OrzRozm L4; Iechał tedy do Rzymá áby przyiął ſtolec Ceſárſki BielKron 146v; Po śmierći Wálentynianá dwie lecie Ceſárſki ſtolec ſpráwował BielKron 160; krolewſki ſtolec [...] ſtał po práwicy ſtolcowi Ceſárſkiemu. BielKron 330v, 141, 148, 156, 167, 168v (23).

»stolica cesarska« = tribunal Caesaris Vulg [szyk 7 : 5] (12): gdyż on Imperium transtulit, ſtolicę Ceſárſką opánował CzechEp [415], 373, 376, [379] marg, [398] marg, [400], [414]; wſzytkie páńſtwá/ ktore do Ceſárſkiey ſtolice przedtym należáły przywroćić muśiał. NiemObr 63, 158, 168, 169; WujNT Act 25/10.

»tytuł cesarski« (2): ábowiem s tey waśni zyemie Włoſkie áni go piſáli w Kroniki miedzy Ceſárze/ áni mu tytułu Ceſárſkiego piſáli BielKron 182v; Sub titulo Caesaris, Pod titułem álbo pieczęcią Ceſárską. Mącz 458d.

»ziemia cesarska« [szyk 4 : 3] (7): LibLeg 7/100, 11/23; Holándria źiemiá Ceſárska/ od pułnocy ma morze y oſtátek Renu BielKron 285v, 199v; Naprzod nikt zazłe niebędzie miał, ze wCesarską ziemię idziemy. ActReg 4v, 58, 86.

Zestawienia: »jego (a. wasza) cesarska jasność« (6): To I. N. M. cżyni dla tego/ áby wáſzá Naiaśnieyſza C. M. tym źrzetelniey y pewniey obácżyć racżył/ thę ſzcżerą/ pewną/ życżliwą przyiaźń/ ktorą I. C. I. ku wáſzey C. I. ma BielKron 332; Oſobliwie ſie też I. C. I. kocha z wáſzey C.I. długiego żyćia BielKron 332, 332 [4 r.].

»wasza (a. jego, a. jej) (najaśniejsza) cesarska miłość« [w tym: wasza cesarska jego miłość (1),wasza miłość cesarska (1), cesarska jego miłość (1)] (214): Aprzithiim theſz bandzye zandal ych aſzwlaſcza Ayaſbasshe, aby nam wſiſthko dobrze V. C. ye^go M. przyaczielya nalſego yednaly LibLeg 7/9v; Pan moy Crol Polſki, przyaczel y szanszyad V. Caſzarſkyey miloſczy, kaſzal poſdrovyenyae przyaczielſkie abraczſkye powiedziecz. LibLeg 7/31; Ayeſly zemy przithem poſelſthwye bycz kaſze, thedy vedlye voley a roſkazanya ye^go C. M. rad poyadą LibLeg 7/35; any dochodow oddawaly ymo yey C. m. LibLeg 11/188, 7/8 [3 r.], 8v [6 r.], 9 [8 r.], 9v [3 r.], 31 [7 r.] (194): Proſząc przytym pilnie/ áby też wáſzá N. C. M, poimáne Turki ku ich nabożeńſtwu wolno puśćić racżył. BielKron 332, 332 [10 r.], [332²], [332³]v, 394v; rácż Wáſzá Miłość Ceſárſká wſtáć/ iuż obiad będźie nie długo. WerGośc 245; ActReg 75, 159.

Zestawienia w funkcji n-loc: »Miasto Cesarskie« = Cezarea Filipowa (1): GDy przyſzedł Pan Iezus do miáſthá Ceſárſkiego kthore zwano Filipowym [in partes Caesareae Philippi Matth 13/13] pythał zwolennikow ſwoich RejPos 299v.

»Cesarskie Miasto« = Carogród (2): gdzie ſię przenioſłá głowá świeckiego pánowánia Rzymſkiego/ to ieſt w Cárogrodzie: ktory wielkim y Ceſarſkim miáſtem y nowym Rzymem zwany był. SkarJedn 174, 168.

»Cesarski Stolec« (1): Forum Tiberii, Miáſteczko w Schwaicerskiey ziemi nád Renem leżące/ po niemiecku zową/ Keyſerſtul/ to yeſt/ Czeſarsk i [!] ſtolec. Mącz 135b.

Synonimy: carski, krolewski.