[zaloguj się]
[pdf]

CHLEB (2214) sb m

chleb (2213), chlib (1); chleb : chlib Calep (13 : 1). chléb (69), chleb (27); chléb MurzHist, MurzNT (7), MurzOrt, KochZg, OrzQuin (2), Strum, KochFr (2), KochDz, GosłCast; chléb : chleb OpecŻyw (12 : 2), Mącz (20 : 13), SienLek (1 : 7), BiałKat (15 : 4), KochPs (4 : 1). ◊ chleb-.

Fleksja
sg pl
N chléb chleby
G chleba chleb(o)w
D chlebu, chlebowi chleb(o)m
A chléb chleby
I chlebem chleby, chlebami
L chlebie
V chlebie

sg N chléb (324). ◊ G chleba (929). ◊ D chlebu (9), chlebowi (5); -u Murm, BartBydg, KochSat, Mącz (2), BiałKat, WujJud, SkarJedn; -owi RejAp, CzechRozm, LatHar, KlonFlis; -u : -owi RejPos (1 : 1). ◊ A chléb (567). ◊ I chlebem (202); -em (15), -ęm (1), -(e)m (186); -(e)m : -ęm SkarŻyw (12 : 1). ◊ L chlebie (112). ◊ V chlebie (9). ◊ pl N chleby (6). ◊ G chleb(o)w (13). ◊ D chleb(o)m (3). ◊ A chleby (32). ◊ I chleby (2) Leop, RejZwierz, chlebami (1) BudNT.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Gatunek pieczywa, często traktowany jako podstawowy składnik pożywienia ludzkiego; panis Murm, Mymer1, Mymer2, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; azimus BartBydg, Calep; ceres, maza Mącz, autopyros Calep; libum Cn (1685): Nákładł Ezop przedeń chlebá: Fig y dáktyłow przykłádał BierEz A3, B [2 r.], Bv, C2, M2v [4 r.], Nv (13); SWiętá Ewanieliá pokladá/ ijż pán Iezus dwa krotz rozmnożyl chléb a nakármil wielé tyſięcy 1udzi OpecŻyw 52, 13, 29v [2 r.], 37v, 38v, 52 [3 r.] (19); OpecŻywSandR nlb 3; Obsonium. [...] Wſſelka potráwá ku chlebu. Murm 157, 157; Mymer1 41; HistJóz Dv; Iussulata, polyewka s chlyebem BartBydg 75b, 100; Iezu ienżes pięciorgiem chleba j dwiema ribkoma wielką thłuſzcżą naſycił. TarDuch B3v; Piecz ku piecżeniu chleba, ma być palon drwy cżyſtemi FalZioł V 63v, I 87a, 144a, II 1d, III 25a [2 r.], IV 14c (14); BielŻyw 74 [2 r.]; Iako poſpolicie mowią, otruieſz ſie chlebem nie dopiekłym. GlabGad G6v, G5v [2 r.], G6, G6v [3 r.], G7, G7v (14); March2 Dv; MiechGlab 62; WróbŻołt R3, 103/14, 15, hh8v; RejRozpr A3, F2v; Item Maruſchą kthorey Mathka ſzyada ſchlyebem wforczye, wodzila baccalarzevi mathiſfewy do Czelnyka LibMal 1545/96v, 1546/121; Sen mara dobra wiara rozdzieli nas rowno Mnię przedſię ten kos z chlebem a ſędziemu gowno RejJóz K; SeklKat D, Y2v [2 r.]; KromRozm I P; Czyli ieſt który zwas człowiek/ którego ieſli by ſyn iego prośił o chléb záſz mu podá kamięń? I także ieſliby o rybę prośił záſz mu podá węża? MurzNT Matth 7/9, k. 48v, Matth 14/17, 19 [2 r.], 26/17 [2 r.], Luc 4/3 (13); KromRozm II d3v [2 r.], r4v; Dawa nam Bog doſyć z niebá/ Trunkow mięſa ryb y chlebá BielKom E7v; LubPs N5v, R6, X5v; KrowObr 80v, 97, 97v [2 r.], 98 [2 r.], 100 (12); Iuż warz piwo á piecż chleb/ bo będzyeſz miał goście. RejWiz 192, 12v, 14v, 73v, 92, 105, 155v, 156v; Boć zápłátá nieuććiwey niewiáſthy/ ledwie ſtoi zá ieden chleb Leop Prov 6/26, *A3v, Lev 8/32, 1.Reg 25/11, 18, 2.Reg 1/1 (26); RejFig Cc; RejZwierz 35, 116; Nie iedzćieſz chlebá/ áni prażmá/ áni ćiáſtá/ áż do dniá tego/ w ktory przynieſiećie ofiárę Bogu wáſzemu BibRadz Lev 23/14, Gen 18/5, Lev 26/5, 26, Iudic 19/5, 3.Reg 19/6 (28); oſtátek mięſá Skopowego vwárzyli przed drzwiámi/ á tám ie iedli s chlebem BielKron 37v; nádzyáłay chlebá albo pláckow według licżby dni BielKron 96; ále podobno mężnieyſzy káżdy bywa ná chlebie niżli ná ſoli BielKron 215; zá ieden goźdź żelázny/ dawáli cżworo chlebá ich obycżáiem piecżony iákoby s Káſztánow. BielKron 443v, 8v, 13, 31, 50 [2 r.], 53 (34); GrzegRóżn Ev; KochSat Cv; Fornacarius, Zdun/ Piecownik który piece czyni/też Piekars który chlieb pieka. Mącz 134c, 17a, 48c [3 r.], 82c, 102b, 137d (22); MIedzy innymi potráwámi/ nie pożytecznieyſzego człowieku/ iedno Chleb á Wino SienLek 6, 4, 5v, 7v, 8v, 42 (10); GórnDworz F5v, R4v; HistRzym 96v [5 r.], 97 [3 r.], 97v [3 r.]; RejPos 69v, 71 [2 r.], 80, 80v [3 r.], 81 (27); KuczbKat 165 [2 r.], 170, 405 [2 r.]; Ten ni ſoli/ ni chlebá/ ni piwá/ ni winá/ Iedno kobyle mleko to v nich nowiná. RejZwierc 242v, 10v, 32v, 47v, 58v, 108 (9); BielSpr 53 marg, 54; Abowiem y poki tu Pan ná źiemi w cżłowiecżeńſtwie obcował/ y chlebá pożywał/ on chleb/ ktorego Pan pożywał/ w ćiáło ſie iego przemieniał WujJud 174v, 195v, 257v, 258, 259; BudBib Gen 25/34, Ios 9/5, Iudic 8/6, 15, Ruth 2/14 (19); HistHel Bv, B2; BudNT Matth 7/9, 14/17, I9 [2 r.], 15/33, 34 (8); CzechRozm 29, 29v, 266; ModrzBaz 33v, 112, 142; SkarJedn 254; KochPs 115, 151, 155; SkarŻyw A3, 35 [3 r.], 51, 98 [4 r.], 102 (47); MWilkHist K2v [2 r.]; StryjKron 161; CzechEp 189, 201 [2 r.]; KochDz 107 [2 r.]; ReszHoz 125 [2 r.]; ReszList 167, 168, 170 [2 r.]; A potym z chlebem gárniec mleká ziadſzy/ iábłek z kopę/ [...] kápuśćie kwáśney potym dorobił/ máło iuż o żábki włoſkie dbał. WerGośc 242, 216; BielSen 10 [2 r.]; Chleb/ ſzperká/ ſyr ná łęku/ dobre dla przygody/ Kázeatę vcżyniſz z ſerá/ z chlebá/ z wody. BielSjem 33; ArtKanc T10; Subcineritius – Chlieb w popielie pieczoni. Calep 1015a, 474a, [751]b [2 r.]; á mąki ná tárgi do miáſtá nie dopuſzcżáć: tákże chlebá przewoźnego. GostGosp 140, 8, 24, 74 [2 r.], 92; WyprPl C2 [2 r.]; LatHar 56 [2 r.], 57 [3 r.], 167 [3 r.], 186, 188, 536, [537]; WujNT przedm 36 [2 r.], Matth 4/3, 7/9, s. 57, Matth 14/17 (59); SarnStat 246, 248, 258, 373, 374, 378; GrabPospR M3v; KmitaSpit C2v; PowodPr 25, 82; SkarKaz 85a, 160a, 278b, Ooooa; Lecż ieſzcże nád to/ coby iedli náſzy Trzebá pomyślić o grochu o káſzy. Lecż chleb fundáment/ y wieprzowe ćiáło/ Miey go niemáło. KlonFlis F.

W charakterystycznycli połączeniach: chleb jadać, (z)jeść (65), (na-, u-, s-)piec (26), (u)pieczony (7), (wy)pieczenie (7), wsadzać w piec (2); jeść z chlebem (5); chleba pożywać (8).

chleb z czego (18): Takieſz chleb z noweno [!] żyta/ ſyci cżłowieka. FalZioł V 89v, I 148b, V 63v; GlabGad G7; bo dziáłáią chleb z migdałow BielKron 268; ſtráwem miał bárzo lichą/ chleb s proſa/ a wody trochę BielKron 458, 441v, 442v, 446 [3 r.], 447, 447v (14).

chleb z czym (14): Cżemu chleb z inſzą karmią iadaią. GlabGad G6, G7v; LibMal 1546/116; nádziáłał ſniey kołacżkow/ ſmaku iákoby chleb z Oliwą. Leop Num 11/8; BielKron 30; SienLek 43V; RejZwierc 104. Cf Szeregi.

Przysłowia: Kto gárdzi/ iada chleb twárdy. BierEz P.

Tho moy rim. chleb czieplj a maslo wniem. ZapMaz VII Z 17/85.

Lepyeyći ieść ſuchy chleb/ W dobrey przeſpyecżnośći/ Niżli w domu ſwarliwym/ mięſo w obfitośći. BielKom C.

Lepſzy chleb s ſolą z dobrą wolą/ Niżeli Márcypan zá niewolą. KwiatOpis A2v; Ale chléb (według przypowieśći) z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8.

Obieráią ná táki vrżąd/ gdźie ieſt rżąd/ nie pijánicę/ nie máchlerżá/ nie ták nędznego żeby z płomieniá chlebá chwytał/ ále obieráią człowieká bogoboynego GórnRozm G2.

Zwroty: »chleb łamać (a. rozłomić)« [szyk zmienny] (6): RejPs 79v; Y ták ſię długo cżeſtuiąc/ chleb ná poły rozłomili y iedli SkarŻyw 51, 51 [2 r.]; A wźiąwſzy ono pięcioro chlebá/ y dwie rybie: weyrzawſzy w niebo/ błogoſłáwił/ y łamał chleb [fregit panem]/ y dawał vczniom ſwoim WujNT Mar 6/41, 8/19.

»na chlebie przestawać« (7): nie dopuśćił żołnierzom ſwoim roſkoſznych ſtołow: chcąc áby ná chlebie y wodźie przeſtawáli [pane et aqua contentum esse] ModrzBaz 113v; á inych dni raz iedząc/ pośćili ná ſuchym chlebie/ ábo ziárnách pod miárą przeſtaiąc. SkarŻyw 571, 46, 52, 454, 471, 573.

Wyrażenia: »biały chleb« = panis candidus, panis niveus Cn [szyk 16 : 15] (31): BierEz N2v; Panis triticeus vel siligineus, Weyſfen brot Chleb byały. Murm 157; Chleb biały ieſt nalepſzy z cżyſtey mąki pfzenicżney zdrowey FalZioł V 63v, I 39d, III 15a, V 36v, 62v, 72v (9); RejFig Cc4; RejZwierz 137; BielKron 435; Similaginaceus, panis, Z miáłki mąki pſzeniczney vcziniony/ zemłá/ biały chléb. Mącz 393d, 275d; SienLek 43v, 50, 64v, 67v, 86v (9); RejZwierc 111; Chleb máią biały y cżarny/ zową ij Etmek BielSpr 54, 69; SkarŻyw 331, 414; BielSjem 21.

»bochen(ek) chleba« (12): FalZioł IV 35b; Leop Ier 37/20; rozdawał káżdemu po bochenku chlebá y po piecżeniey báwoley y po kołacu. BielKron 70; Mącz 260d; BudBib Gen 18/5, Iudic 8/5, 1.Reg 2/36; SkarŻyw 35, 51, 414, 575; MWilkHist K2v.

»chlebica chleba« (1): Nabierż iagod bzowych zmieſzay ie z gliną prziſypawſzi ſoli, nadziałayże iakoby chlebice chleba FalZioł IV 2c.

»chleb ciepły« [szyk 7 : 2] (9): Chleb ciepły wyjąwſzy z piecza: przikładać oſrzodki na priſzcż. FalZioł V 71v, IV 35b, V 75, 118; LibMal 1546/116; SienLek 179, 183v; ZapMaz VII Z 17/85; BubBib Ios 9/12.

»chleb czarny« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 63v; GlabGad G7v; BielKron 290v; Panis ater, Czarny chleb/ Borys. Mącz 275d; BielSpr 54; SkarŻyw 580.

»czeladny chleb« [szyk 4 : 1] (5): Panis secundus, Czeládni chléb álbo pierwſzy po pańśkim. Mącz 378a, 52d, 275d, 378b; Calep 42a.

»domowy chleb« (2): Panis cibarius vel secundarius, Domowy álbo czeládni chleb. Mącz 275d; Calep 192b.

»chleb gruby« [szyk 4 : 1] (5): FalZioł V 63v; BielKron 397v; SienLek 9v; Agelaus panis ‒ Chlib gruby, albo cżeladni. Calep 42a; Autopyros ‒ Chlieb grubi napołi z oſcziami. Calep 119a.

»grzanka z chleba« (6): Też grzanka z chleba w oczet wmocżona/ ma być cżęſto v vſt trzymana. FalZioł V 42v, II 8b, V 62v, 75v, 92; SienLek 98v.

»chleb jęczmienny« = panis hordeaceus Vulg, PolAnt [szyk 13 : 2] (15): Ieſt tu iedno dziécię/ ktoré má pięcioro chleba ięcżmiennégo/ a dwie rybie. OpecŻyw 52v [idem MurzNT Ioann 6/9, Leop Ioann 6/9, RejPos 80v, WujNT Ioann 6/9]; Zaſię Ięcżmienny chleb ieſt cirpki przeto więcey wyſuſza niżli tucży GlabGad G6; MurzNT Ioann 6/9; Leop Ioann 6/9, 13; BielKron 50, 157; Mącz 470c; SienLek 47, 163v; RejPos 80v [2 r.], 183; WujNT Ioann 6/9, 13.

»kawalec chleba« (1): Ná to mieyſce wolałbych iuż káwálec chlebá. RejFig Dd3.

»kęs (a. kąsek) chleba« (18): OpecŻyw 94v; FalZioł V 48, 90v; A gdy przydzye máſzkárnik co ná nim ſto płátow/ To mu wrzucą kęs chlebá á ogryzłych gnatow. RejWiz 19; Leop Prov 28/21; BibRadz l.Reg 22/27; BielKron 260v [2 r.]; Mącz 470c; HistRzym 43; RejPos 81v; BielSat [I4]; zyadſzy kęs chlebá s ſyrem polezie do oney ſmierdzącey pierzyny. RejZwierc 104, 59v, 81v, 92, 95; BielSjem 14.

»kinienie [= rośnięcie] chleba« (1): Kinienie chlebá gdy yuż ná bochny ſzczinią álbo przilepká. Mącz 332d.

»kwaśny chleb« (1): Panis fermentatus, Kwaśny chliéb cuius contrarium est panis Azymus, Niekwáſzony chlieb. Mącz 12lc.

»chleb litewski« = panis acerosus, cibarius, sordidus Cn (1): Chleb Litewſki. MiechGlab *7.

»miąszy chleb« (1): Furfureus panis, Miąſzy chlieb. Mącz 141a.

»chleb miękki« (2): Pothym w tych ſokoch rozmocż ſztucżkę chleba miękkiego FalZioł V 113v, 96v.

»migdałowy chleb« (1): Maza, Migdałowy chleb álbo kołacz. Mącz 212a.

»chleb niekwaszony« = azymus BartBydg, Mącz, Calep [szyk 10 : 5] (15): BartBydg 17; MurzNT 121 marg; BibRadz Ex 23/15, Lev 8 arg, 8/2, 23/6, Iudic 6/20; á chleb nie kwáſzony iedzą ná pámiątkę iáko ná puſzcży Mánnę iedli. BielKron 465, 30 [2 r.], 50; Maza, [...] Velalias, Niekwáſzony chleb/ plácek s winem á oleyem vcziniony. Mącz 212a, 121c; SienLek 63; Calep 120b.

»nowy chleb« (2): Panis sitanius, Brot von newem korn. Nowy chleb. Murm 158; BartBydg 143.

»obroczny chleb« (1): Cibarius panis, Czeládny/ albo/ obroczny chléb. Mącz 52d.

»chleb z ościami« (2): Acerosus panis, Chleb s ościami s plewámi. Mącz 2b; Calep 119a.

»ośr(z)odka chleba, z chleba« [szyk 6 : 1] (6 : 1): FalZioł I 39d, III 15a, V 94, 98v, 108; Albo ośrzodkę chlebá białego/ w ługu mocz kilká godźin SienLek 127v, 181v.

»otrębny chleb« (1): Canicaceus panis, Otrębny chléb. Mącz 33c.

»pański chleb« (1): Panis primarius, Páński biały chleb. Mącz 275d.

»párteka chleba« (2): KrowObr 76; A nędznicżek drugi przed zbytki twemi nie może ſie doćiſnąc/ áby ſobye doſtáć mógł párteki chlebá ku żywności ſwoiey. RejPos 192.

»chleb pośledni« (1): Secundarius ‒ Wtori. item, Chlieb poſliedni. Calep 96Ib.

»chleb prosty« [szyk 2 : 2] (4): GlabGad G6v; ia ná vbogiey ſukniey/ y proſtym chlebie á wodzie/ przeſtáię: ćiężaru mnie tego nie trzebá. SkarŻyw 454; LatHar 200; SkarKaz 156a.

»chleb przasny« = azymus BartBydg, Calep [szyk 6 : 6] (12): aby mogli krom pokáleniá pożywatz przaſnego chleba/ ij też wielkonotznégo baranka OpecŻyw 117v; BartBydg 17; Leop Lev 8/2, 26 [2 r.], Num 6/15, 17; BibRadz Gen 19/3, Iudic 6/19; BielKron 37v, 47; Azymus — Przaſni chlieb, niekwaſſoni. Calep 120b.

»przeżegnany chleb« (2): SkarŻyw 354; ták że niektorzy przeżegnánym chlebem chorob zbywáli LatHar 57.

»pszeniczny, pszenny chleb« = panis triticeus Mymer2; farreus panis Mącz [szyk 3 : 2] (4 : 1): FalZioł I 148b, V 118; Cżemu chleb pſzenny lepiey tucży niż ięcżmienny. GlabGad G6; panis triticeus. weyſzbroth pſfeniczny chleb Mymer2 43; Mącz 118a.

»rżany, żytny chleb« = siligneus panis Mącz [szyk 6 : 3] (8 : 1): Panis cibarius, furfuracius vel secundarius. Speiſzbrot ader ruckenbrot. Rzány chleb. Murm 157; FalZioł III 25b, V 75v, 83, 92; Mącz 393b; z chlebá żytnégo wierzchnią ſkorę miáłko ſkrobią SienLek 158v, 179, 181v.

»skiba chleba« (1): przynieś mi proſzę ſkibę chlebá [buccellatum panis] wręce twey. BudBib 3.Reg 17/11.

»skora chleba« (2): Theż ſkora rżanego chleba vpiecżona v ognia [...] ſthanowi wraczanie. FalZioł V 83; SienLek 158v.

»suchy chleb« = twardy, nieświeży [szyk 2 : 1] (3): FalZioł V 36v; Bo wypráwili poſły do Iozuego w złych ſukniách/ wzdártych botách/ y z ſuchym chlebem SkarŻyw 503, 503.

»suchy chleb« = sam chleb, bez niczego [szyk 3 : 2] (5): BielKom C; Drudzy iáiec nie iedzą: á drudzy tylko chleb ſuchy WujJud 195v; SkarŻyw 571; BielSjem 31; Nie záwżdy potraw trzebá záżywáć oſpánych. Nie wádźi wodá z cżoſnkiem/ nie wádźi chleb ſuchy KmitaSpit A4.

»sztu(cz)ka chleba« (15): Murm 160; FalZioł V 113v; LibLeg 11/154v; Leop Ioann 13/30; BibRadz Ioann 13/26; Buccella panis, Sztuká chlebá. Mącz 27c; Crustum. Sztuká yedzącey rzeczy yáko chlebá/ ſérá/ też kołaczá. Mącz 69d, 26a, 260c, d [2 r.]; Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy. Acż s płácżem łzámi cżęſto oblał ſztucżkę chlebá HistLan Bv; BudBib 1.Reg 2/36; WujNT 358, 360 marg.

»chleb świeży« [szyk 2 :1] (3): lekarze radzą ludziem zwłaſzcża chorim chleb ieſć ſweżi albo tego dnia piecżony. GlabGad G6, G6v; SkarŻyw 89.

»chleb święcony« (1): powyada yſch czirwowey do Mlyeka naprawyenya dala, pokrziwą kthora przeſz ploth roſzczie, voſzku yarzeczego Szwyenczonego y chlieba Swyenczonego LibMal 1549/149.

»chleb twardy« (4): BierEz P; BielKron 47v; pátrzćie iako ſuchy chleb mamy/ y twárdy/ ktoryſmy świeży zdomu wzięli. SkarŻyw 503, 580.

»(za)kwaszony chleb« (2): Dla tego ták to święto nazywano iż onego dniá żadnych nie iedli zakwáſzonych chlebow. BibRadz Luc 22/1, Ex 23/18.

Zestawienie: »chleb panny Maryjej« = może na Rusi chleb poświęcony w święto Matki Boskiej (1): tám s przygody gdy wiáthr zátrząſnął namiotem/ ſpadł chleb s ſtołá ktory oni zowa [!] pánny Máryey BielKron 435.
Szeregi: »chleb i (a, ani) woda; chleb z wodą« [szyk 52 : 2] (51 : 3): OpecŻyw 160; Leop Gen 21/14, 1.Reg 30/11, 12, 3.Reg 18/4, 13; BibRadz Gen 21/14, Deut 9/9, 18, 23/4, 1.Reg 22/27 (8); OrzRozm M4; BielKron 12v, [842]; obiecał [... ] ſobotę káżdą/ w chlebie ſámym/ a w wodzie pánnie Máriey ku cżći/ á chwale/ do ſmirći ſuſzyć. GórnDworz T3v; HistRzym 37v, 43, 108 [3 r.]; RejPos 81v [2 r.]; BielSat [I4]; BudBib 3.Reg 18/4, 2.Esdr 13/2, Ez 4/17; Iákom zebrał ſto mężow [...] Y zákrył rozdzieliwſzy/ w dwie iáſkinie ciemne. Zywiąc chlebem y wodą HistHel B4; ModrzBaz 113v; Chleb tylo iadł á wodę pił SkarŻyw 166; Winá wobec wſzyſcy nie piją/ y mięſa nieiedzą ani tego co ſię rucha. do chlebá zwodą/ ſol á Izop to ich przyſmák. SkarŻyw 362, 29 [3 r.], 56, 57 [2 r.], 89, 160 [2 r.] (18); ReszHoz 130; WerGośc 259; BielSjem 14; W téy [wolności]/ by śiadł człek o chlebie/ a o źimnéy wodźie/ Smákuie wſzytko rádo w nadobnéy ſwobodźie. PudłFr 12; WujNT Luc 7/33.

»chleb z solą, sol i (a) chleb« (4 : 2): BierEz P4; Ale ty nędzny mrzygłodzye/ Chleb s ſolą iadaſz po wodzye BielKom F; RejWiz 92; BielKron 431; KwiatOpis A2v; KochFr 8.

W przen (23): Abowiemći wiele nas ieſt iednym chlebem / y iednym ciáłem/ gdyż wſzyſcy iednego chleba ieſteſmy vcżeſtniki. BibRadz l.Cor 10/17 [idem KarnNap D3v, WujNT 1.Cor 10/17, s. 604]; BielKron 18V, 81v; ktorim pośila nędzną duſzę náſzę onym pięciorgiem chlebá/ oną piącią ran ſwoich/ ktore vſtáwicżnie ofiáruie zá nas Bogu Oyczu ſwemu RejPos 82, 185, 186 [2 r.]; KarnNap D3v; SkarJedn A2v; SkarŻyw 26; Iużem ią nie z iednégo iadł mącznégo woru/ Aleć wſzytko chléb á chleb/ kęs grubſzy v dworu. WyprPl A3; Sam kośćioł kátholicki prawdę ma, ták w mleku iáko y w chlebie ſwym: to ieſt ták w náuce doskonáłych, iáko y w niedoskonáłych. WujNT 583 marg [idem Zzzzz2v], 1.Cor 10/17, s. 604, Zzzzz2v; SkarKazSej 672b [2 r.].
Wyrażenia: »chleb czeladny« (1): Tu chleb płákánia/ chleb czeládny gruby/ y twárdy: á tám zgotowano wſzytkie roſkoſzy ſynowſkie/ y wieczne do wiecznego pokoiu.SkarKaz 551b.

»chleb jary« (1): Albo ty Páni/ co w dźieży trzy miáry Kwáśiſz: chcąc ábyś z niey miáłá chleb iáry/ Gdyż mnie w dźieży maſz/ ktorą znam być świátem/ A wiárę świętą/ kẃáſem mienię zá tem GrabowSet O2.

»chleb przasny« (1): gdźie chleb przaſny ſumnienia niepokalánego? LatHar 215.

»skora chleba« (1): Bá wiele nas/ cochmy ich przedtym niewidáli/ Aż dopiéro gdy náſze ſnopki wytrząſáli: Ták/ że drugi nie zoſtał y przy ſkórze chlebá WyprPl A2.

»chleb twardy« (2): Piſmo S. chleb twárdy łamánia potrzebuie. SkarŻyw 257, A5.

a. Przeznaczony na ofiary w Starym Zakonie (65): A gdy byś offiárował offiárę piecżoną wpiecu: z białey mąki/ tho ieſt/ chleby bez kwáſu pokropione oleiem/ y ćienkie płácki przáſne oleiem pomázáne. Leop Lev 2/4, Lev 2 arg, 2.Par 13/11, 2.Mach 1/8; Z domow wáſzych przynieście dwoie Chlebá pieczonego ku podnoſzeniu/ ze dwu części z dźieſiąci mąki czyſtey kwáſzoney zá pierworodne zbożá Pánu. BibRadz Lev 23/17, Lev 23/18, 1.Reg 22/13; y iedli z nimi chleby báłwánom ofiárowáne RejAp 27; BudBib Ex 29/34, Lev 21/8, 17, 21, 22, 1.Reg 22/13; LatHar 214 [2 r.];WujNT Hebr 9/2.
Wyrażenia: »chleb kościelny« (1): I then Achimelech kápłan/ ktory Dawidowi y iego dziećiam/ chlebá kościelnego odmawiał KrowObr 226.

»chleb obliczności« (1): A będzieſz záwżdy kładł ná ſtole chleby oblicżnośći [panes propositionis; Wujek: pokładne] Leop Ex 25/30.

»chleb offeltorzyjny« (1): Wſſedwſſy w dom boży iádl chleb offeltorziyny/ ktorego nikt niemiál ieſtz iedno ſami kaplánij OpecŻyw 59v.

»chleb ofiarowny« = panis propositionis Vulg (3): iáko wſzedł do domu Bożego/ y chleb pokłádny (marg) chleb ofiárowny (‒) iadł: ktorego ſię mu nie godźiło ieść WujNT Matth 12/4, Luc 6/4, s. 132 marg.

»chleb pokładny, chleba pokładanie« = facierum panis, dispositionis panis, propositio panis PolAnt; panis propositionis Vulg [szyk 8 : 5] (11 : 2): Y ſpráwuią Pánu ofiáry palone ná káżdy zaránek [...] y máiąc pokłádne chleby ná ſtole czyſtym BibRadz 2.Par 13/11, Ex 35/13, 1.Par 23/29, Hebr 9/2; BudBib 2.Mach 10/3, 2.Par 2/4; Ale też w onych ofiárách/ ktore Bog na ten dźień roſkazał cżynic/ y z pokłádánim ná każdy ſzábát nowego chlebá CzechRozm 72, 100v; LatHar 200, 245; WujNT Matth 12/4, Luc 6/4, Mar 2/26.

»chleb poświęcenia« (1): Chleby też poświęceniá [panes consecrationis] iedzćie Leop Lev 8/31.

»chleb przełożenia« (2) : Ná ten ſtoł ma być kłádzyon chleb przełożenia (to ieſt ſwięty) przed oblicżnoſcią moią. BielKron 33, 35v.

»chleb (staro)zakonny« [szyk 1 : 1] (2): Dáwida głodnego pokłádnym onym zakonnym chlebem opátrzono LatHar 200, 245.

»chleb święty« (5): Rzekł kápłan/ nie mam proſtego chlebá iedno ſwięty (ktory zwali propoſitionis) BielKron 66, 33, 35v, 66; OrzQuin V2v.

»chleb ustawiczny« (1): Tákże y ſtoł oblicżny nákryią ſuknem modrym [...]/ a chleb vſtáwicżny [panis iugis] ná nim będzie BudBib Num 4/7.

»chleb wykładanny« (2): iako wſzedł do domu Bożego za Abjathara Biſkupa i iadł chleby wykładanné [panes propositionis]/ ktorych śię niegodźi ieść iedno kapłánum MurzNT Mar 2/26, k. 53v

Szeregi »chleb i wino« (22): PatKaz II 44v; WróbŻołt 118; Abowiem nieukázuie nam tego hiſtorya ſwięta/ áby Melchiſedek miał offiárowáć/ chleb y Wino Bogu oycu/ iáko ty vſtáwitznie offiáruieſz KrowObr 180, 180 [3 r.], 183v; BibRadz Gen 14/18; BielKron 7, 11v [2 r.]; WujJud 150 [2 r.]; SkarŻyw 284; CzechEp 193; oná to ieſt ofiárá/ ktorą kápłan nawyżſzy przed Zakonem Moyzeſzowym Melchiſedech w chlebie y w winie figurował LatHar 75; SkarKaz 156a [6 r.].
b. Przeznaczony na ofiarę w Nowym Zakonie; eucharystia (789): OpecŻyw 168; Ten wierſzyk. ſie też rozumie o ciele bożym ktorego w chlebie pożywamy. WróbŻołt hh8v; SeklKat C2, Y2 [2 r.]; MurzNT Luc 24/30; Ku Ogniu teſz [...] przynależą Lámpy/ ktore przed kámieniem/ przed drewnem/ przed Oleiem/ przed chlebem w kośćielech wáſzych ſtáwiaćie KrowObr 90v; Noſzenie chlebá w ſloykach do niemocnych [...] poſtánowił y roſkazał z zwonkámi Honoryus trzeći KrowObr 197v, 47v, 48, 61, 158, 190 (10); y on chleb ná oſtátniey wiecżerzy/ poświęcáć racżył/ gdy ij w ręce ſwe ſwięte wźiąwſſy błogoſláwił Leop *A3v, Matth 26/26, Mar 14/22, ZZ3v; iż to co Kápłani v nas (po tych ſłowách: Hoc est corpus meum) podnoſzą we Mſzy/ ieſth ſzczery chleb OrzList bv; Ná koniec/ Ciáło Páńſkie chlebem proſtym zowie OrzList d4, b2 [3 r.], b2v [2 r.], cv, c3, d3v, e2, e3; BibRadz Luc 24/30, 1.Cor 10/16, Act 27/35; BielKron 149, 203v, 206v; GrzegRóżn E3 [2 r.], F4, Iv [2 r.]; LeovPrzep G2v; RejAp 16v, 114, 121; RejPos 82 [3 r.], 82v, 88 [4 r.], 89v [2 r.J, 111v; RejPosWiecz2 91, 95v [2 r.]; Acżkolwiek też to Páweł s. przydawał/ że Pan Kryſtus tenże chleb ciáłem ſwoim názwał RejPosWiecz3 97, 96 [3 r.], 96v [9 r.], 97 [8 r.], 97v [5 r.], 99 [2 r.]; A będąc théy Chryſtus poſtáci człowieczéy wźiął chleb/ y wyznał być tenże chléb Ciáłem ſwym BiałKat 276, 268v [2 r.], 271 [2 r.], 276 [2 r.], 288v, 291 [2 r.] (19); KuczbKat 175 [2 r.], 180; á Luterani ácż wierzą pod oſobą chlebá prawdźiwą bytność Chriſtuſowę: á wſzákże iedni wykłádáią że w chlebie/ drudzy że pod chlebem/ trzeći że z chlebem etć. ieſt ćiáko [!] Boże? WujJud 33, 163v, 164 [4 r.], 164v, 165 [3 r.], 172 (50); WujJudConf 172, 175v [3 r.], 241 [2 r.], 253v [5 r.], 254 (18); BiałKaz M4; BudNT Mar 14/22, Ioann 6/34; Mniemánie Papieskie y Luterskie o ćiele Chriſtuſowym z chlebá vcżynionym ábo do chlebá prżywiązánym nie zgadża ſie I. z właſnoſćią inſzych Sákrámentow. CzechRozm 263 marg; Chriſtuſá w chlebie ſzukaią/ y chlebowi ſie kłániáią. CzechRozm 265v, 261 [4 r.], 261v [5 r.], 263 [3 r.], 264, 264v [2 r.] (45); SkarJedn A2v, 345 [2 r.]; Gdyſz ſam Chryſtus to mowi o chlebie: to ieſt ćiáło moię/ á kto nápotym śmie wątpić? SkarŻyw 278, 36, 337 [5 r.], 536, 545; MWilkHist Kv, K2v, K3; ony chleby w kleſzcżách rozpalonych tworzył/ ktore poſpolicie opłátkámi zową. CzechEp 66, 192, 193 [2 r.]; Ia naprzod muſzę ſię záprzeć ſiedmi Sákrámentow/ á cżáſowi kwoli troie tylko położyc/ Chrzeſt/ Pokutę/ Chleb ReszPrz 56, 19; ArtKanc N16; Z Strony naświętſzego Sákrámentu [...] Samże Pan/ zbáwićiel twoy/ názwał go prawdźiwym pokármem y práwym napoiem/ chlebem żywym y chlebem z niebá sſtępuiącym. LatHar 185; Bo chlebem ſię cżáſem ten Sákráment názywa/ miedzy inſzymi przycżynámi dla tego/ iż to w duſzy duchownie ſpráwuie/ co chleb w ćiele ćieleſnie. LatHar 185, 188 [2 r.], 193 [2 r.], 197, 201, 384 (13); RybGęśli B4v; A ták prośimy tu [...] wſzelkiego pokármu duchownego/ á zwłaſzczá chlebá naświętſzego Sákrámentu WujNT 26, przedm 32, 36, s. 30, 109, 114 (47); WysKaz 25; SkarKaz 155b [3 r.], 159a, b, 160a.

W charakterystycznych połączeniach: chleb pospolity (2), prawy, prosty (30), prożny (2), szczery.

Fraza: »chleb się przemienia (a. odmienia), przewierzga; przemienienie (a. odmienienie) chleba; przemienion(y) chleb; przemieni(a)ć chleb« [szyk zmienny] (20 : 1; 15; 3; 5): KromRozm I G3; Przemienienie álbo przewierzgnienie chlebá w ciáło y winá w krew/ naprzod wymyſlił [...] Innocentius trzeći Papieſz KrowObr 197, 123v, 124v; BielKron 236; RejPos 89v; RejPosWiecz2 95; RejPosWiecz3 97; KuczbKat 165, 175; WujJud 71v,174 marg, 174v, 175 [2 r.], 175v (10); WujJudConf 174; CzechRozm 262 [2 r.]; Záſie chleb y wino w ciáło y krew [... ] Iezuſa Chryſtuſa niepokalánym poświącenim przemieniwſzy: wſtąpił ná kázálnicę SkarŻyw 511, 511 marg; ReszPrz 58 [3 r.]; WujNT 115 [3 r.], 116, 180 marg, 281, 297 (14); SkarKaz 243b [2 r.].
Zwroty: »chleb i wino (kielich pański) brać« [szyk zmienny] (4): RejPosWiecz2 95v; ieſliże ſámi wierni Kryſtuſá prziymuią cżyli wſzyſcy bez żadney roznice/ ktorzy iedno on Chleb y Kielich Páńſki biorą. WujJudConf 260v, 249v; iuż onego chlebá y winá nie bierzemy tym vmyſłem y ku temu końcowi/ áby ſie głod y prágnieńie od żołądká zágnáło CzechRozm 261v.

peryfr. »być uczestnikiem iednego chleba« = być chrześcijaninem (1): Abowiemći wiele nas ieſt iednym chlebem/ y iednym ćiáłem/ gdyż wſzyſcy iednego chleba ieſteſmy vcżeſtniki [omnes de uno pane participamus]. BibRadz 1.Cor 10/17.

»chleb, z chleba jeść« [szyk zmienny] (10 : 8): Ilekolwiek kroć będziećie ieśc chleb ten/ y ſkielichá thego pic/ ſmierć Páńſką opowiedáć będziecie KrowObr 48, 202 [2 r.], 202v [2 r.], 205v; RejPos 88; Niechayże ſie tedy doſwiádcży cżłowiek/ á ták s tego chlebá niechay ie RejPosWiecz2 95, 95v; RejPosWiecz3 96 [2 r.]; BiałKat 271, 218v, 318v; WujNT 1.Cor 11/26, 27, 28, s. 607.

»łamać (a. rozłamować) chleb; łamanie chleba; łamany chleb« [szyk zmienny'] (10; 23; 1): Y onij pocżęli ijm wypowiedatz tzo ſie dziálo s nijmi na drodze/ a iako poznali go w lámaniu chleba. OpecŻyw 168; PatKaz III 137; TarDuch C8; KromRozm II v; Chleb Wemſzy ná thrzy tzęśći rozłámowáć KrowObr 197; Leop Act 2/42, 46; BibRadz Luc 24/35; RejPos 111v; BiałKat 268v [2 r.]; Lamániem chlebá zwáli ſtárzy ſtoł Páńſki/ ábo wiecżerzą Páńſką. RejPosWstaw [1434], 143v, [1432] [2 r.]; CzechRozm 236v, 261v, 263, 266 [2 r.], 267v; SkarŻyw A5; Nie zápominay y tego/ że zá Apoſtolſkich cżáſow/ trwano (przez cżęſte vżywánie) ná łamániu chlebá. to ieſt [...] ſzáfowániu tego to Sákrámentu albo Eucháryſtyey. LatHar 252; Iáko y ono wſzytko co ſię dzieie przy ofierze Mſzey S. zową Lamániem chlebá. WujNT 453, 294, Luc 14/35, s. 297, Act 2/42, s. [405] (11).

»pożywać chleba« [szyk zmienny] (23): A tako pożywali onégo chleba/ ij pily z onégo kielicha wſſytcy OpecŻyw 93v; SeklKat X4v; RejPos 88v; RejPosWiecz2 91, 95, 96 [2 r.]; RejPosWiecz3 97, 99; BiałKat 276; KuczbKat 170; WujJud 249, 259; WujJudConf 259; CzechRozm 262v, 268; SkarJedn A2v; SkarŻyw 26; WujNT Ioann 6/51, 58, s. 332, 607; SkarKazSej 672b.

»używać chleba, z chleba; używanie, używający chleba« [szyk zmienny] (2 : 1; 1 : 1): BiałKat 316; CzechRozm 261v; KarnNap D3v; Gdyż vżywáiący tego chlebá/ oto ma żywot wieczny. WujNT 332, 1.Cor 10/17.

Wyrażenia: »chleb anjelski« [szyk 4 : 3] (7): BiałKat 288; GrabowSet I2v; ábym ten Anyelſki chleb/ Krolá nád krolmi [...] mógł przyiąć/ iáko potrzebá zbáwieniu duſze moiey. LatHar 208, 253, 382; WysKaz 25; á sſtał ſię z niego inny niebieſki Anyelſki chleb/ ktory ieſt ćiáło iego. SkarKaz 159b.

»istność chleba« [szyk 11 : 1] (12): KuczbKat 165, 175 [2 r.]; Bo ſie wſzyſtká iſtność chlebá mocą ſłowá Bożego/ á poſtánowienia Chriſtuſowego/ odmienia w iſtność ćiáłá. WujJud 164v, 26v, 176v, 263 [2 r.]; WujJudConf 250v; SkarŻyw 91, 337; WujNT 604.

»pod kształtem chleba« (2): PatKaz II 38v; Y przetoż ſię żaden niechay nie dziwuie/ że ieſt pod kſztałtem ábo oſobą chlebá w naświętſzym Sákrámenćie. WujNT 186.

»kwaśny (a. kwaszony) chleb« [szyk 4 : 3] (7): Myſmy około vżywánya chlebá kwáſſonego ku ćyáłu bożemu [...] odſtąmpili. KromRozm III L4v; KrowObr 122v, 197v; iſz ták wprzáſnym iáko w kwáśnym chlebie/ poświęcony Sákráment przenaświętſzy być może SkarJedn 274, 244, 247, 272.

»chleb nadistotny« (2): Ktory przeto názwan ieſt chlebem Nádiſtotnym/ iż przewyżſza wſzytkie iſtności/ y wſzytko ſtworzenie. WujNT 27, 26.

»chleb niebieski« [szyk 4 : 3] (7): Leop Ioann 6 arg; RejPos 82; LatHar 214; Pan czyni wielką rozność miedzy mánną/ á miedzy tym chlebem niebieſkim. WujNT 330, 325; SkarKaz 159b, 161b.

»osoba chleba« [w tym: pod osobą (84), w osobie (2)] [szyk 93 : 1] (94): PatKaz II 38v, 39v [2 r.]; WróbŻołt 117, 118; KromRozm I K4; Abowiem oſobá chlebá/ ciáło vmárłe ná krzyżu rozmáićie zbite známionuie KrowObr 200v, 205v; BielKron 203v [2 r.], 206v; RejPos 67v, 82; To ieſt ciáło moié/ o ktorym ia wam iáſnie powiádam: ábyście ié pod oſobą chlebá bráli BiałKat 301, 288v, 313v, 348v, 361; KuczbKat 180; RejZwierc 196v; WujJud 33, 71v [2 r.], 150 [2 r.], 164v, 171v [2 r.] (22); BiałKaz B2v; SkarJedn 345; SkarŻyw 28, 165, 168 [2 r.J, 203, 278, 284 [2 r.], 337; ReszPrz 17, 40 [2 r.], 58; WerGośc 259; LatHar 194; Stąd widzimy/ że przyimowánie S. Sákrámentu pod iedną oſobą chlebá/ doſyc ieſt ku zbáwieniu y ku żywotowi wiecznemu. WujNT 332, 60, 115, 116, 147, 186 (21); SkarKaz 156b [2 r.], 157a, b [3 r.], 158a, 160a (14).

»chleb pański« (1): Nie pożywáią ciáłá Páná Kryſtuſowego/ ále tylko chlebá Páńſkiego: nie ſámego Páná/ ále tylko ſwiątośći RejPosWiecz2 95.

»przasny chleb« [szyk 18 : 6] (24): OpecŻyw 93; KromRozm II x3v; Chleb przaſny y Opłatki Papieſz wymyſlił. KrowObr 122v marg, 122v, 197v, Rrv, Ttv; BielKron 149 marg, 472v; Iż w przáſnym służą Rzymiánie/ to ieſt iż chlebá przáſnego do ſpráwowánia Sakrámentu ciáłá Bożego vżywáią. SkarJedn 232, A*, 241, 244, 247 marg, 272 (9); SkarŻyw 337 [2 r.], 456 [4 r.].

»pod przykrycim chleba« (1): thák wierzyć maſz: że pod przykryćim chlebá ónego/ który widźiſz/ niewidomie/ ſzczyrą wiárą á nie wątpliwą maſz wierzyć BiałKat 276.

»sakrament chleba« (4): Niektorzy chcąc nágrodzić kielich dáią ludziom zmatzány Sákráment chlebá w kielichu KrowObr 207v; RejZwierc 197; LatHar 194; WujNT 765.

»chleb stołu pańskiego« (1): Ieſzcże y te gánimy/ ktorzy Sákrámentom Boſką pokłonę wyrządzáią/ á chleb święty ſtołu Páńſkiego zá Kryſtuſá chwalić roſkázuią. WujJudConf 176.

»świątość chleba i wina« (2): otoć zoſtáwił drugą ſwiątość ácż dziwnemi táiernnicámi zákrytą/ pod oſobą chlebá y winá/ ciáłá y krwie ſwoiey. (marg) Swiątość chlebá y winá. (–) RejZwierc 196v, Bbb2v.

»chleb święty« (5): wydzαcyα wtim chlyebye naſwyαtſſim yakoś bil wżiwocye dzyewycżim nacziſtſſim BierRaj 20; RejAp 58v; WujJud 176; WujJudConf 176; LatHar 194.

»chleb wieczerzy Pańskiej« (5): RejPos 82; RejPosWiecz2 95v; iż winni ſą ći Ciáłá Páńſkiego/ ktorzy niegodnie pożywáią chlebá Wiecżerzy Páńſkiey. WujJudConf 259; CzechRozm 261, 261v.

»pod wyobrażenim chleba« (1): Bierzcie ij pożywáycie/ bo to ieſt cialo moie/ ktoré pod wyobrażenim chleba widzicie OpecŻyw 93.

Szeregi: »chleb, (a, ani, i) kielich (pański)« (18): Podnoſzenie chlebá y kielichá wymyſlił y poſthánowił Honoryus trzeći KrowObr 197, 207v; RejPosWiecz3 96 marg, 96v [3 r.], 97 [4 r.], 97v, 99 [2 r.]; BiałKat 271; WujJudConf 260v; WujNT 155, 603, 604.

»chleb i napoj żywota wiecznego« (1): kiedy chléb y napóy żywotá wiecznégo ieść y pić będźieſz: pámiętay że pożywaſz Ciáłá y Krwie Páná twoiégo BiałKat 278v.

»opłatek abo chleb« (1): Y kuśiliſmy ſię raz o to/ ieśliby mogłá opłátek ábo chleb niepoświęcony/ ktory do ołtarzá noſzą/ przyiąć y ſtrawić SkarŻyw 583.

»chleb i (a, ani) wino« [w tym: osoba chleba i wina (46)] [szyk 200 : 1] (201): WróbŻołt 117, 118; SeklKat Y2 [2 r.] Y2v; KromRozm I G3 [3 r.], K4; Kryſtus dawáiąc widome znáki/ chleb y wino/ oddał theſz nam ćiáło y krew ſwoię/ odpuſztzenie grzechow/ łáſkę ſwoię/ y żywoth wietzny KrowObr 47v, 46, 119, 123v, 124v [2 r.], 181 (14); OrzList d3; BibRadz I 336b marg; RejAp I6v [2 r.], 17 marg, Ff2; RejPos 32, 67v, 82, 86v marg, 87v [2 r.] (13); RejPosWiecz2 95v [5 r.]; RejPosWiecz3 96 [6 r.] 96v [5 r.], 97 [3 r.], 97v [3 r.], 99; Widźiſz tedy z chlébá y z winá ofiárę w Kośćiele chrześćiáńſkim/ od Apoſtołów podáną BiałKat 351, 271 [2 r.], 273v, 291, 315v, 316, 348v, 361; KuczbKat 165 [5 r.], 170, 175 [3 r.], 180 [2 r.]; RejZwierc 196v [2 r.], 197 [3 r.], Bbb2v; WujJud 71v, 150 [2 r.], 162, 163v [3 r.], 164 [3 r.] (32); WujJudConf 71v, 163, 163v, 164 [2 r.], 180 (11); BiałKaz B2v; CzechRozm 261 [2 r.], 261v [4 r.], 262 [3 r.], 262v [7 r.], 264v (21); Iſz w ofiárze táiemnic ktore przy Mſzy Pánu ofiáruią/ Chleb tylo á Wino z wodą mieſzáne/ ná ofiárę kłáść ſię ma. SkarJedn 317; SkarŻyw 28, 91, 278 [2 r.], 284 [3 r.], 511; CzechEp 193 [3 r.]; iż tenże Pan Chryſtus nie roźdźielnie/ ále cále y zupełno/ ieſt oſobliwie pod káżdą oſobą/ ták chlebá iáko winá. ReszPrz 59, 17, 40, 46, 58 [2 r.]; WerGośc 259; LatHar 92 marg, 195; WujNT 115 [3 r.], 116 [2 r.], 319, 332, 333 (11); SkarKaz 156b [3 r.], 157a [7 r.], 158b, 243a [2 r.], 244b.

Przen: Chrystus (28): Ogniu niezgáſzony/ miłośći gorąca/ Słodki Chryſte IEzu/ dobroći płynąca/ Chlebie / co wſzech żywiſz/ [... ] Oświeć mnie GrabowSet O3v, L2v, O4.
Wyrażenia: »chleb anjelski« (2): BierRaj 20; chlebie Anyelſki/ kochánie ſerdeczne/ krolu y oblubieńcze twey mátki. Witay Pánie IEzu Chryſte LatHar 221.

»chleb boży« = panis vitae PolAnt; panis Dei Vulg (3): Chleb Boży ieſt ktory z Niebá s ſtąpił y dáie żywot światu GrzegŚm L5 [idem] BudNT Ioann 6/33; WujNT Ioann 6/33.

»chleb niebieski, z nieba« = panis de caelo PolAnt [szyk 3 : 1] (2 : 2): Sam to Pan dowodnie pokázuie v Ianá S. vj. káp. gdźie ſie chlebem niebieſkim miánuie WujJudConf 99v; BudNT Ioann 6/32; CzechEp 189; LatHar 209.

»święty chleb« (1): Swięty chlebie/ żywy/ ślicżny/ cżyſty ktemu/ Coś z niebá zſzedł/ [...] Wnidź w me ſerce GrabowSet O3v.

»chleb żywota« = panis vitae Vulg (6): GrzegŚm 5; BudNT Ioann 6/35; On [Józef] zbożá ludziom/ na świeckiego głodu vwiárowánie dochował: á ten chleb żywotá wiecżnego świátu wſzytkiemu wychował. SkarŻyw 245; WujNT 325, Ioann 6/35, 48.

»chleb żywy« = panis vivus Vulg [szyk 10 : 1] (11): BierRaj 20; Iam ieſt chleb żywy com z niebá sſtąpił. RejAp 28, 28; RejPos 82; GrabowSet O3v; PAſterzu dobry/ chlebie żywy/ o Pánie Iezu/ rácż ſię zmiłowáć nád námi. LatHar 98, 221, 386; WujNT Ioann 6/41, 51, s. 27.

c. Używany przy koronacji (6): wyſzli naprzod z káplice cżterzey pánowie cżelni dwa nieśli po bochnie chlebá/ ieden był pozłoćiſthy/ á drugi poſrebrzony BielKron 329, 329, 329v, 330; Krol ſzedł ku ołtarzowi z ofiárą gotową. S chlebem z winem/ ná ołtarz dawał po iednemu StryjWjaz C3, 02.
d. Suchary; buccelatum Calep (14): Zánieſli mu ſtácyie/ cżyniąc pokoy ſobie. Figi/ cukry/ rozynki/ przytym ſuche chleby/ On iedno chleb kazał wziąc RejZwierz 38v; BielSjem 34.
Wyrażenia: »dwakroć pieczony chleb« (1): Panis nauticus, Dwá kroć pieczony chléb. Mącz 275d.

»łodzienny, żeglarski chleb« (1 : 1): Murm 157; Nauticus panis, Lodzienny chlieb. Mącz 242c.

»suchy (a. suszony) chleb« [szyk 4 : 1] (5): RejZwierz 9v, 38v; S kuchniey Ceſárſkiey biorą zá pieniądze ſtráwę komu trzebá/ gdzieby cżego nie doſtháło/ máią doſyc ſuchych chlebow/ ſerow/ mięſá BielSpr 53v; Iam ſwé rzeczy odpráwił/ co było potrzebá/ Tylkom ieſcze zápomniał ſuſzonégo chlebá. WyprPl B2v; KmitaSpit A2v.

»wojenny chleb« [szyk 3 : 1] (4): Panis militaris Heerbrot. Woyenny chleb Murm 158; Mymer1 41; BartBydg 106b; Buccelatum ‒ Chleb woienni dwa razi pieczony. Calep 141a.

2. Pożywienie, jedzenie; alimentum, cibus, esca, panis Vulg (370): BierEz N4; y dał ym dzyeſięc oſlow iż na nie wżyęly bogacztw z Eiptu y tyle oſlyc ktore by noſiły pſſenicę y chleb wdrodze HistJóz E, E2v; WróbŻołt 52/5; RejPs 115; RejJóz L; SeklKat S3v; MurzHist 14v; Nie burſuy z zazdrośćiwym choć ſie ſam przymawa/ [...] Wſzákże go nákarḿ chlebá ieſli cie oń prośi BielKom C2, D6v, G3; LubPs D2, K2, X5v, Y, dd2v, ff, hh2; KrowObr 149v, 207, 214v [2 r.]; Nędznieyſzemu nie żáłuy nigdy chlebá ſwego RejWiz 191, 18, 18v; Leop 4.Reg 4 arg, 4.Esdr 15/58, Tob 4/18, Ps 131/15, Eccli 34/26 (10); RejFig Cc8; Ieſliby dał łáknącemu chlebá ſwego/ á nágiego przykryłby odźieniem. BibRadz Ez 18/16, Ruth 1/6, Ps 132/15, Ier 11/18, Ez 14/13, 18/7 (10); OrzRozm N4 [3 r.]; BielKron 2v, 16v, 17v, 31 [2 r.], 40v (11); tho muśi być nicz dobrego/ á ſnadź niethelko miłośći nie godzien/ ále áni chlebá/ kthorym ſie karmi GórnDworz Cc7v; RejPos A2v, 71v, 73v, 144, 159v, 280; BielSat D4v; RejZwierc 140, 235v; Potym vmył oblicze ſwoie/ y wyſzedł/ y zátrzymał ſię y rzekł: kłádzćie chleb. BudBib Gen 43/32; zmocnił ſię głod w mieśćie/ że nie było chlebá [alimenta] ludowi (oney) ziemie. BudBib Ier 52/6; Nie będą offiárowáć Iehowie winá/ áni mu słodnąć będą offiary iych/ iáko chleb płácżących [panis lugentium] (będzie) v nich/ wſzytcy ktorzy iy będą ieść zmáżą ſię BudBib Os 9/4, Gen 28/20, Iudic 19/19, 3.Reg 11/18, Iob 22/7, Ps 135/25 (16); iáko mnodzy naiemnicy oycá mego obfituią chlebámi BudNT Luc 15/17, 2.Cor 9/10; PaprPan Z4v; ModrzBaz 52v, 53 [2 r.]; Kośći/ iáko głownia/ moie wygorzáły. Ná chléb nie pomyślę: á téż ſerce moie Vſchło KochPs 151, 212; SkarŻyw 52, 335, 336, 349 [2 r.], 458 [3 r.] (15); á hoynośćią ſtan ſwoy zdobiąc práwie wſzyſtkę Sláchtę Zawiliyſką chlebem był zhołdował/ iż ſie przy nim iedząc y pijąc wſzyſcy báwili/ [...] á zá chlebem Ludzie idą. StryjKron 355; MIlczyćie w obiad/ móy Pánie Konraćie/ Czy tylko ná chléb gębę ſwą chowaćie? KochFr 12; KochMarsz 154; KochSob 57; Wielki by czás nákręćić/ Aſtrologu/ niebá/ Bo dobrym będźie duſzno pochwili przez chlebá. PudłFr 8; ArtKanc M15v, T11; BielRozm 11, 27, 32; GórnRozm A4v; A Pan wielki muśi mieć záwżdy zbytnie ſługi/ na wiele chlebá. GostGosp 2, 16, 30; GrabowSet Gv; LatHar 6, 186, 201, 505; Iać dla wabnych Kruſzcow/ y biedney Mámmony/ Bądź dla chlebá/ bądź też z inſzey ſtrony/ Pocżćiwośći nie z háńbię RybGęśli B3v, B4; WujNT Matth 15/26, Mar 6/8, 7/27, Luc 9/3, s. 604, 2.Cor 9/10; WysKaz 8; Láknącym dał ſyt chlebá SiebRozmyśl F4; PowodPr 72; widźiſz iż bliźni twoy potrzebuie chlebá/ ſukniey/ pieniędzy/ rády y pomocy twoiey: day mu SkarKaz 279a; CzahTr L4; Káżdy w gránicách oycżyzny ſwey chlebá Może doſtáwác ile mu potrzebá. KlonFlis Cv, C3, D3; KlonWor ded **3, **3v, s. 45, 47 [2 r ].
Przysłowia: Kto cudzemu pſu chlebá dawa żadney zapłáty nie vznawa. March1 A4 [idem] March3 V3.

że iáko ono zdawná poſpolićie mowiono/ W iedneyći ręce chleb podáią/ drugą kámieniem ſię na cię zámierzáią LatHar +4v.

Sine Cerere et Baccho friget Venus, Króm pywá y chlebá nie ſtroyi fyrleyow bábá. Mącz 137a, 271b.

Piſano ieſt/ ijż nieſamym telko chlebem żywie cżlowiek/ ale ij ſlowem ktoré pochodzi z vſt bożych. OpecŻyw 37v; MurzNT Luc 4/4, s. 168v; Leop Luc 4/4; RejPos 63v, 69v; BudBib Deut 8/3; SkarŻyw 50; ArtKanc T12; WujNT Matth 4/4, Luc 4/4 [ogółem 11 r.].

Fraza: »szkoda. [komu] chleba« = nie jest wart chleba, nie jest wart nic [szyk zmienny] (6): BierEz A4; Kiedy widzę pokorę/ á cżegoż mi trzebá/ A kto ſie mśći nád tákim/ ſzkodá mu y chlebá. RejZwierz 30v, 72v, 77v, 109v; PudłFr 60.
Zwroty: »darmo, prozno chleb jeść, pożywać itp.« [szyk zmienny] (8): SeklKat X3v; Pan Kryſtus vſtáwitznie kazał y vtzył/ A Wikárij iego/ prożnuie/ y dármo chleb ie? KrowObr 11, 36v, 140; Ale iako to prawdá/ ták by tego trzebá/ Abyſmy tu nie dármo vżywáli chlebá. Prot C3; Wyżeńmyſz tę ſzáráńcżą/ bo prozno chleb iedzą/ Nie nie robią/ ni rádzą/ á w pokoiu śiedzą. BielSjem 25; WujNT Thess 3/8, s. 712.

»chleba (nie) dosta(wa)ć« (4): a wſfakoż wżdy cżęſto ſie ijm przydáwalo ijż ijm chleba niedoſtáwalo. OpecŻyw 29v; BielSat D4v; Wiele ich ieſt co im chlebá ledwie do pułrocża doſtawa [panis in medium annum sufficit] ModrzBaz 124; BielRozm 32.

»łamać chleb« (3): Ani (chlebá) łámáć [non frangent panem Vulg] dla nich przy płácżu (będą)/ poćieſzáiąc kogo przy martwym BudBib Ier 16/7; WujNT Act 2/46, s. 419.

»mieć chleb; mieć dosyć (a. dostatek), spotrzebę (a. ile trzeba) chleba« = abundare pane PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4; 4 : 2): Nędzny człowiek chlebá niemiał/ wſſak że ſobye pſá nábywał. March1 A4v [idem] March3 V5v; Bo mi tey praczey nietrzeba Bo też iuż mam doſyć chlieba. RejKup e4; MurzNT Luc 15/17; BudBib 2.Reg 9/10; WerGośc 222; KTó ma ſwégo chlebá Ilé człeku trzebá/ Może nic niedbáć o wielkié dochody KochPieś 5; Kto tráfi w to/ á Bog mu błogoſłáwi z niebá/ Ten może mieć ſpotrzebę y złotá y chlebá. GostGospGroch kt; WujNT Luc 15/17; CzahTr D4.

»najeść się (a. najadać się) chleba« [szyk zmienny] (7): Ktory ſpráwuię źiemię ſwoię/ ná gie ſie chlebá [satiabitur panibus] Leop Prov 28/19, Ier 44/17; Mącz 403a; BudBib Prov 20/13; KochPieś 36; GostGospSieb +3; Pogáńſtwu náymowáliſmy ſie ná zaćiąg/ żebyſmy ſie iedno chlebá náiedli. PowodPr 10.

»prosić, przyzwać na (swoj) chleb« [szyk zmienny] (2 : 1): y mniemaiąc áby byli gośćie/ proſił ich pilnie ná ſwoy chleb SkarŻyw 285; przyzwać kazáł Moyżeſzá ná chleb. SkarŻyw 479; WerGośc 269.

»prosić chleba, o chleb« = petere panem PolAnt [szyk zmienny] (2 : 1): SeklKat S3v; BudBib Thren 4/4; pierwey mátkę poznáć/ toſz dopiero chlebá z iey reku prośić potrzebá. SkarJedn 7.

»ułomić (a. ułam(ow)ać) [komu] chleba« [szyk zmienny] (8): SeklKat I4v; KrowObr 62v; A niebędą vłámować między niemi płácżącemu chlebá [non frangent inter eos lugenti pαnem] ku poćieſſeniu nád vmárłym Leop Ier 16/7; będzyeſz też nędznieyſzym vłámował chlebá twoiego. RejPos 171v, 83, 211; RejZwierc 140v, 190.

»(z)jeść (a. jadać) chleb; pożywać (a. używać), pożywanie chleba« [szyk zmienny] (43; 25 : 1): Y ći chleb iedzą/ co domu niewiedzą. BierEz Ov; HistJóz A2v, D; RejKup k2; MurzNT Mar 7/2, 5; LubPs X3v [2 r.]; KrowObr 225, 226v; Y prźyſſlo [!] święto nowego Mieſiącá/ thedy ſiadł Krol áby iadł chleb. Leop 1.Reg 20/24, Ex 2/20, 3.Reg 13/8, 9, 15, 16 (14); A poczniećie vżywáć chlebá oney źiemie/ tedy z niego maćie oddáć ofiárę Pánu. BibRadz Num 15/19, Gen 3/19, Ps 102/5, Am 7/12, 2.Thess 3/12; BielKron 2, 28v, 45, 81v, 97v; HistRzym 106; Y Przytráfiło ſie że wſzedł Pan w dom niekthorego kſiążęciá Fárizáyſkiego w dzyeń ſobothni/ ku pożywániu chlebá RejPos 224v, 71, 71v, 81, 347v; GrzegŚm 1; A Mefiboſzet ſyn páná twego będzie ieść záwżdy chleb [comedes panem] v ſtołu mego. BudBib 2.Reg 9/7, Gen 43/32, Ex 2/20, Deut 8/9, Ps 68/7, Ier 41/1; BudNT Luc 14/1; CzechRozm 196; Pan Bog ták ná pocżątku ſwiátá poſtánowił/ áby wſzytcy chleb iedli wpoćie cżołá ſwego [vescantur pane cum sudore vultus sui] ModrzBaz 37, 13, 52v, 83; ábo wdomv práwego oycá vżywa ſynowſkiego chlebá/ ábo w głodney ſtronie v kmiećia plewámi ſię karmi. SkarJedn 38; SkarŻyw 262; StryjKron 320 marg; WerKaz 291; PudłFr 43; GórnTroas 56; Pośiecżony ieſtem iáko śiáno/ y wyſchło ſerce moię: iżem zápomniał pożywáć chlebá mego. LatHar 166; KołakSzczęśl B; ábowiem nie vmywáią ręku ſwych gdy chleb iedzą [panem manducant]. (marg) biorą pokarm. (‒) WujNT Matth 15/2, Mar 3/20, 7/2, 5, Luc 14/1, Thess 3/12; WysKaz 24; SkarKaz 387a.

Wyrażenia: »chleb anjelski« = manna (1): Y zebrał płodné chmury/ y otworzył niebá/ Y ſpuśćił im doſtátek niebieſkiégo chlebá. Chléb Anjelſki człowiek iadł KochPs 116.

»z gębę chleba« (3): Alem Bogá prośił o to/ Bych żyiąc miał z gębę chlebá/ Po śmierći nieminął Niebá RybGęśli B2v, C2; PaxLiz D.

»kęs chleba« (6): RejKup 13; Emergere e mendicitate, Wybrnąć z żebrániny/ Doskrobáć ſie kęſá chlébá. Mącz 218c; á on gdzye przydzye tu zye kęs chlebá cżáſem v żydow/ cżáſem v pogánow. RejPos 301, 68, 163, 219v.

»nasycenie chleba« (2): Tá byłá złość Sodomſka: hárdość/ náſycenie chlebá/ y doſtátek/ y prożnowánie SkarKazSej 705a, 675a.

»chleb niebieski, z nieba« = manna; panis de caelo PolAnt, Vulg [szyk 10 : 1] (6 : 5): chleb niebieſki w obfitoſći zobłokow pádał przed namioty ich. RejPs 155v; LubPs R6v, Yv; iako ieſt nápiſano/ chleb z nieba dał im ieść. BudNT Ioann 6/31 [przekład tego samego tekstu WujNT], 32; KochPs 116; CzechEp 189; ArtKanc L; LatHar 382; WujNT Ioann 6/31, 32.

»chleb powszedni« — panis cotidianus (quotidianus), panis supersubstantialis PolAnt, Vulg [w tym w moditwie „Ojcze nasz” i parafrazach (18)] [szyk 24 : 7] (31): Chleba naſzego powſzedniego dai nam dzis SeklKat C, S3, S3v; GliczKsiąż G7v; KrowObr 149v; Leop Luc 11/3; BibRadz Matth 6/11, Luc 11/3; BielKron 438; Owo iáko baczę/ doſyć tobie Okſza Oycowſka/ á Trąbá Máćierzynſka/ á ktemu Chléb powſzedni/ z Paćierzem domowym: á iż o náſze Tytuły y Iurgelty nie nie dbaſz. OrzQuin H; BiałKat 208v; KuczbKat 405 [2 r.], 410 [3 r.]; Abowiem iedne były o rzecżách źiemſkich y docżeśnych/ iáko o źiemię Chánáán/ o zwyćięſtwo nád nieprzyiaćioły/ iákie y dźiś mamy/ o chleb powſzedni/ y wſzyſtki potrzeby ćiáłu należące. WujJudConf 79; ArtKanc M17, M19, N2, T10v, T12; LatHar 2, 5, 252, 254; WujNT Matth 6/11, s. 26 [3 r.], Luc 11/3.

Szeregi: »jeść chleb i obiadwać« (1): bowýem ſlyſzeli iż tam mýeli ieſć chleb y obyadwać HistJóz D.

»żywność albo chleb« (1): Y widźim iáko ſie rozżarzyły chęći á prágnienia máiętnośći/ ták/ że choć żywotá y drogi przed ſobą máło máią/ żywnośći álbo chlebá názbyt ſzukáiąc/ ledwie ſie cżáſem w Indyach á w świátach nowych zoſtawáią. GostGospSieb +2v.

W przen (27): Dokądże będzieſz nas karmił chlebem złeż WróbŻołt 79/6; RejRozpr F3v; doſyć ci mám i nazbyt/ ku tego ciała pożywięniu/ ale cię proſzę o chléb łaſki twoiéi MurzHist I4v; BielKom B6v; Leop Eccli 34/25, Os 9/4; BibRadz Is 30/20; á ták żywot ſwoy rządzi że będzie miał chleb to ieſt kroleſtwo niebieſkie HistRzym 98; BudBib Eccli 15/3, Prov 20/17; KochPs 121; SkarŻyw 291; CzechEp 124, 416; KochFr 31; ArtKanc I16, M14v; GrabowSet N3v; LatHar 301; Chriſtus nie ſam przez ſię ále przez Apoſtoły y ich namieſtniki lud ſwoy karmi chlebem ſłowá ſwego y ś. Sákrámentow. WujNT 64; SkarKaz 551b.
Zwrot: »jeść chleb; pożywać chleba« = manducare panem Vulg (3; 1): KromRozm II o4; Leop Luc 14/15; O błogoſłáwionyż to cżłowiek/ ktory będźie pożywał chlebá w kroleſtwie niebieſkim. LatHar 52; Błogoſłáwiony ktory będźie iadł (marg) ie. K. (‒) chleb (marg) obiad. G. (‒) w kroleſtwie Bożym. WujNT Luc 14/15 [idem KromRozm II o4, Leop].
Wyrażenie: »chleb powszedni« (1): poſty gęſtymi y wielkimi trapił cżłonki ſwoie: á modlitwá/ byłá mu chlebem powſzednim/ wktorey ſię vſtáwicżnie zá ſwe y ludzkie grzechy/ Pánu Bogu ſkruſzonym ſercem korzył. SkarŻyw 353.
Szereg: »potrawa i chleb« (1): PIſmo święte zowie kośćioł Boży domem/ á ſłowo Boże zowie potráwą y chlebem/ ktorym ſię domownicy iednego goſpodarzá karmią. SkarJedn 6.
3. Środki utrzymania, sposób do życia, dobry byt, majątek, praca, sposób zarobkowania (131): RejRozpr D; Pokázuye mu też co by myał ná ſwyecye cżynić/ yáko á ktorym ſpoſobem chlebá/ pożywyenya/ á wychowánya myałby ſſukáć á ſobye gotowáć. GliczKsiąż N5; RejZwierz 100v; więźieniam dla ćiebie ćierpiał/ [...] ſwym właſnym chlebem niemáiąc drugdy pomocy od ćiebie żadney/ ſtrzegłem wſzytkiey kráiny Ruſkiey OrzRozm R4, H3v; Y was wielé z tąd naprzód dobré mienié máią. Aleśćie ten chléb ſobie teraz ohydźili/ A ná Skárby Korony ráczéy ſye rzućili. KochZg A4v; Prot B2; RejPos 23v; ábyſmy to rozumieli przez Chleb/ na cżymbyſmy doſyć mieli [...]. Bo widźimy iż Elizeus vżywał tego ſpoſobu mowienia/ kiedy vpominał Krolá áby Zołnierzom Aſirijſkim dodał chlebá: ktorym byłá daná karmi wielka obfitość. KuczbKat 406; ábo tu gdzie wyrabiaymy chlebá/ v iákiego wieśniaká SkarŻyw 356, 346 marg, 412, 413; KochMRot B; WerKaz 299; GórnRozm H2; PaprUp Cv; ActReg 23; To Krol kto Pan w miernym chlebie/ Pompy kłádźie niżey ſiebie RybGęśli C3; CzahTr H4; Nie przeſtánie ná twoim/ áż przeda y ćiebie/ Iák Iudaſz wytucżony ná Miſtrzowſkim chlebie. KlonWor 28, **.
Przysłowia: Ano thák poſpolicie bywa/ kiedy nawięcey chlebá nárobiemy/ áliśći zębow nie będzie. RejZwierc 65v.

Kto we żniwá pátrzy chłodu Náćierpi ſie źimie głodu: A kto ſie nie chroni znoiu/ Pożywie chlebá w pokoiu. BierEz Mv.

by był chleb nie rozbodł/ á do rebelliey y niezgody [...] nie przywiodł. GostGospSieb +4.

v wdowy chleb gotowy GliczKsiąż P5.

Zwroty: »być na chlebie« (1): DAwnośćie ná tym Chlebie/ á przećię niewiećie/ Iák drozde w brzuchu ieżdząc/ vćiſzyć możećie. PaxLiz E3v.

»chować na [czyim] chlebie; uchowany chlebem« [szyk zmienny] (2; 1): yakom ya nyechowal Czlowyeka nyesnayomego szczudzey szyemye (w) wszwoyem domu y naszwem Chlebe [...] thako my pomoszy Bog. ZapWar 1508 nr 2053; A ty będąc mym domowym/ Vchowány chlebem moim: Iżeś śię śmiał żdrády ważyć BierEz R4; SkarKaz 422b.

»chleb jeść« = utrzymywać się (2): Ręcżney roboty nieomieſzkáłá y zniey ſwoy chleb iádłá. SkarŻyw 581; PaprUp Cv.

»chleb [czyj] jeść (a. jadać); pożywać (a. używać) [czyjego] chleba« = być na czyim utrzymaniu [szyk zmienny] (9; 4): OpecŻyw 92v; WróbŻołt 40/10; LubPs L3; Leop 2.Reg 12/3; ktore przodki twe/ ći ludźie źli [...] chleb ich iedząc/ háńbią OrzList ev, e, e2; RejZwierz 46; BibRadz Ps 41/10; Ktorzy vżywáią chlebá [edunt panem Vulg] mego zle o mnie mowią BudBib Eccli 20/18; iż pierwey muśi then domownikiem goſpodárſkim zoſtáć/ kthory chlebá iego chce vſtáwicżnie pożywáć. SkarJedn 7; Aż y ten/ któregom ia ták był vmiłował [...]. W którymem miał nádźieię/ który chléb móy iadał/ Ten w rádźie nieprzyiaćiół moich iáwnie śiadał. KochPs 61; SkarŻyw 292.

»nabawić chleba« (2): A zwyćięſtwu nie licżby bez męſtwá potrzebá/ Ktore zdobi cżłowieká y nábáwi chlebá. CzahTr F3; KlonWor 57.

»nabywać chleba« [szyk zmienny] (15): Przy cżym kotuyą á náſmyewáyą ſie z literakow [...]/ że ſie nye náłożyli robić y chlebá nábywáć GliczKsiąż G7, H; RejWiz 51v [2 r.]; HistRzym [89]v; RejPos 71 marg, 71v [2 r.], 81v, 82v, 239v, 240, 326; á nie widziałem tego nigdziey/ áby był kiedy ſpráwiedliwy opuſzcżon/ álbo potomſtwo iego áby nábywáło chlebá ſwego. RejZwierc 174v; KlonKr A4v.

»chleba prosić (a. upraszać)« (4): BielŻyw 73; Dármo teſz maſz mowić niechay ſtoią/ wſzák chlebá nie proſzą/ y nikomu nic niewádzą? KrowObr 116; KochPs 86, 168.

»szukać, szukający chleba« = quaerere panem PolAnt [szyk zmienny] (7 : 1): Swiatcży prorok o twey łaſcze/ iż ty nigdy wiernemu Nie dopuſćiſz chleba ſzukać/ ni iego pokoleniu RejJóz C4; LubPs K2; RejZwierz 123v; RejPos 71, 126v; RejZwierc 40; BudBib Ps 36/25; A chceſzli ieść/ ſzukayże pługiem w roléy chlebá. KochDz 107.

»udać się na lekki chleb« (1): Vdał ſie ná lekki chleb y Doktorem zoſtał PaprPan [Hh]5.

»wydzierać z gęby chleb« = panem ex faucibus eripere, ex ore cibum rapere Modrz [szyk zmienny] (2): A cżemuż ty tedy ludźiom chleb zgęby wydźieraſz? cżemu ie do vboſtwá przywodźiſz? ModrzBaz 99v, 48v.

»chleba nie zależeć« = dbać o swoje interesy (1): Lecż nie trzebá po nię ſłać/ boć tu wſkokiem bieży/ Znáć iż Pánná obrotna/ chlebá nie żáleży. PaxLiz C2.

»chleba zarobić« (1): Bo nie zawsze chłop nasz sobie chleba zarobi DiarDop 114.

»żebrać, żebrzący chleba; o żebranym chlebie« [szyk zmienny] (9 : 4; 2): Myć ſwoie dzieći vcżymy [...]Prace/ miáry/ áby miały/ Indzie chlebá nie żebráły.BierEz S2; SeklKat E3v, L4v; KrowObr 149; CzechRozm 231; KochPs 54; SkarŻyw 103, 462; ReszList 169; BielRozm 5; GostGospSieb +3; KołakSzczęśl B4; Vbodzy ſtáruſzkowie/ Lepiey ták być w niebie/ Vboſtwo mężnie ćierpiąc o żebránym chlebie KlonWor 44, 48.

Wyrażenia: »cudzy chleb« (7): In re aliena insolens, Ná cudzym chlebie ſobie roſpycha/ buyny á piſzny yeſt. Mącz 399a; RejZwierc [233]v; CzechEp 98; CiekPotr 54; Iemu być ná weſelu/ iemu ná pogrzebie: Iemu pierwey niż komu śieść ná cudzym chlebie. KlonWor 33, 56, 62.

»duchowny chleb« = sacerdotium Mącz, Modrz [szyk 12 : 4] (16): Myedzy duchowne nye nápądź tákyego/ áż by ſye w Rzymye odrodził/ ábowiem yeſliby go tám nye przecżynyono/ chlebaby duchownego doſtáć niemogł GliczKsiąż B5, O5; ſpuſtoſz/ zuboż Rycerſtwo ſwe/ iużechmy Duchowne chleby wyniſzczyli OrzRozm C4v, C4v [2 r.], O4; Sacerdotium, Duchowny chléb/ Kanonia/ duchowny dochód. Mącz 363c, 27a; OrzQuin G3v; ModrzBaz 6v [3 r.], 122; GostGospSieb +3; SarnStat 176; Drudzy bárzo ſyny miłuią/ gdy im iednáią z młodośći plebánije y chleb duchowny/ z ktorego ſámi pożytki biorą SkarKaz 421a.

»chleb kapłański« [szyk 1 : 1] (2): GórnDworz R4v; Doſtáłoby ſie téż było/ [...] Albo vrzędu iákiégo/ Albo chlebá kápłáńſkiégo KochMRot B3v.

»kościelny chleb« (1): á przedſie zá przysługą dworſką/ zá życżliwośćią y łáſką ludzką do Kośćielnego chlebá [in ecclesiam'] przyść táż kárność dopuſzcża. ModrzBaz 6v.

»chleb krolewski« [szyk 1 : 1] (2): Prot A3v; imienia ſynom przykupił. z Duchownego chlebá nic/ á máło z Krolewſkiego/ y to przed niewielą lat/ podpory máiąc. GostGospSieb +3.

»rycerski chleb« [szyk 3 : 1] (4): RejZwierz 60v; A ten Stániſław ociec tego tho Mikołáiá vdał ſie był ná Rycerſki chleb do zyeḿ Ruſkich/ thámże ſie z młodośći parał RejZwierc 273v; PaprPan I3v; niech doświádcży iego rády/ niech pozna iego ſpráwy/ ábo ná rycerſkiem chlebie/ ábo domá [aut militiae, aut domi]. ModrzBaz [41].

»zaduszny chleb« (3): Boby lepiey ſwych właſnych rąk prace/ y cżołá ſwoiego potu pożywáć: niż ſię ná záduſzny chleb: chytrze z nieopátrznych ludźi wyduſzony ſpuśćiwſzy: pod pokrywką zmyślonego nabożeńſtwá y długich modlitew [...] wdowie/ śieroćie y inſze domy wyżyráć CzechEp 65, 44, 98.

»żołnierski chleb« (2): RejZwierc 26v; Niekoſztowałżeś kiedy żołnierſkiégo chlebá? WyprPl A3.

Wyrażenie przyimkowe: »dla chleba« (3): Mącz 138b; rádził o ſobie y vmyſlił dla chleba iść do Egiptu SkarŻyw 283; GostGospSieb +2v.
4. Zboże; panis PolAnt (18): BibRadz Is 30/23; Permska Ziemiá albo Kráiná wielką ieſt/ [...] Chlebá w niey nie wiele dla mokrośći BielKron 434; RejPos 81v; BielSat G, G4v; Chleb wymináią ácż nie wiecżnie wyminániem wymináią go/ áni kołem wozowem tacżáią BudBib Is 28/28; BielSen 13, 18; Zelázá źiemięrzniącé na chléb poleruie GosłCast 9; My głodne Niemce po wodźie goniemy Z ſwym właſnym zbożem/ y cżęſto toniemy. Modląc ſię z Polſkim chlebem Angielcżykom/ Y zamorcżykom KlonFlis D3v, C2, D3v [3 r.], D4, D4v.
Fraza: »rodzi się chleb« = egreditur panis PolAnt [szyk zmienny] (2): BibRadz Iob 28/5; tylko kędy źiemiá tęga/ [...] na któréy ſye téż chléb bárzo nie rad rodźi. Strum N2.
5. bot. Lathyrus tuberosus L. (Rost); rodzaj ziela, gdula ziemna; cyclaminum Mącz; cyclaminus Calep (2):
Zestawienie: »chleb świni, świński« [szyk 1 :1] (1 :1): Cyclaminum, Herba, Ziele yeſt dwoyákie/ yedno poſpolicie bywa zwano. Panis porcinus, Swyński chleb Mącz 76a; Cyclaminus ‒ Chleb ſzwiny. Calep 282a.
6. bot. Ceratonia siliqua L. (Rost); rodaj drzewa (1):
Zestawienie: »świętego Jana chleb« (1): Ceratonia ‒Swiętego iana chlieb. Calep 182a.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): SeklKat S3v; gdy s káżdego iednego ſłowá ſiedḿdzyeſiąt ſłow powſtáło/ to ieſt lehem chleb po Zydowſku/ każdy inácżey ſwoim ięzykiem miánował/ Syriani láhmá/ Grekowie arton/ Niemcy brot/ Słowacy chleb BielKron 7v; ábyſmy to rozumieli przez Chleb/ na cżymbyſmy doſyć mieli KuczbKat 405, 405 [3 r.],

Synonimy: 1. kołacz, placek; b. eucharystyja, hostyja; 2. jedzenie, pożywienie, żywność; 4. zboże.

Cſ CHLEBODARCA, [CHLEBODAWCA], CHLEBOJEDŹCA, CHLEBORODNY, PROŻNY CHLEB

HG