[zaloguj się]
[pdf]

CHWILA (375) sb f

chwila (374), chfila (1) MurzNT.

Fleksja
sg pl
N chwila chwile
G chwile chwil
A chwilę chwile
I chwilą
L chwili, chwil(e)j chwilach
V chwilo

sg N chwila (30). ◊ G chwile (20). ◊ A chwilę (108). ◊ I chwilą (5). ◊ L chwili (197), chwil(e)j (1); -i : -(e)j Mącz (2 : 1). ◊ V chwilo (1). ◊ pl N chwile (5). ◊ G chwil (2). ◊ A chwile (5). ◊ L chwilach (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

Stosunkowo krótki przeciąg czasu, moment; pora; mora Mymer1, BartBydg; intervallum Mącz, Cn; spacium, tempus Mącz; interiectus temporis, intervallum temporis, tractus temporis Cn [s.v. chwila, doba, czas] (375): Mora. Weyle. Chwila. Mymer1 3; BartBydg 92b; ábowiem w prętkiey chwili tho przychodzi/ iż ludzie áż do obłokow podwyſzſza fortuná HistAl F5; A Wiedz to/ iż oſtátecżnych cżáſow náſtáną chwile niebeſpiecżne, BibRadz 2.Tim 3/1; Ut te tanto intervallo viderem. Abych cię po ták długiey chwili widział. Mącz 475a; GórnDworz Hh2; Gołowęſe Cupidines tey żáłoſney chwile Płácżą KlonŻal B3v; KochMarsz 153; Co ich kolwiek przynioſłá chwilá teráznieyſza. Iuż mi z myśli wypádły té obecné twarzy KochPieś 8; Zadna chwilá tá nie byłá/ Zebych ćię z myśli ſpuśćiłá KochSob 60; ArtKanc S17; Iam‒[...] Iuz dawno. Chwila temu. Calep 497b; pilnego ſługę w naypilnieyſzą robotną chwilę ku Vrzędnikowi przyſtáwić ma pámiętáć GostGosp 150; Kwiáty chwil wdźięcżnych dáry/ zlicżyſz prędcey GrabowSet E2v; Chwilá/ dla vlżenia/ żádna mi nie dána GrabowSet R4v; Słońcu dźień/ chwilę kśiężycu dáć nocną GrabowSet V4v; RybGęśli A2; JanNKarKoch E4v; Ma żeglowánia do Bornholmu chwilę. KlonFlis D; SzarzRyt C2.

chwila czego (10): Articuli temporum, Chwile czáſów. Mącz 17a, 404c; WujJudConf 77; gdy przyidą chwile ochłodzenia od oſoby páńſkiey BudNT Act 3/19; Tyśiąc lat [...] waży/ Mniéy niż chwila nocnéy ſtraży. KochPs 136; LatHar 396, 489, 639 [2 r.]; vżywieſz tám chwile. Kłopothu y fráſunku PudłDydo B4.

Wyrażenia: »za mej chwile« = za mego życia (1): y Neptun/ mniey kryie Ryb [...] Niżlim ia/ zá mey chwile Ciebie obráził GrabowSet C4.

»nieszczęsna (a. nieszczęśliwa) chwila« [szyk 7 : 1] (8): RejJóz N3v; O nieſczeſna chwyla byla Gdy mie matka vrodzyla. RejKup g2, ee5v; RejWiz 84; KochPs 72; WisznTr 17; KochFrag 51; w lámentliwą Iáſkółkę ſie przekinie/ w chwilę nieſczęśliwą GosłCast 52.

»ostatnia (a. ostateczna) chwila« (4): WujJudConf 77; Bog wie co z námi będzie w tey oſtátniy chwili. WisznTr 22; LatHar 393, 639.

»szczęsna (a. szczęśliwa) chwila« [szyk 5 : 1] (6): Sczeſznaſz tho bila chwylya kyediſz thy myla panno ſwego ſyna począla y porodziela. Thak dziſz bądz ſchczeſzna chwylya kyedy ya poczną lyekowacz wiwynyenye LibMal 1549/148v; RejWiz 85; NAydźie ſye kiedy chwilá ták ſzczęsliwa KochPs 84, 205; KochPam 84.

»wieczorna chwila« = tempus vespertinum Mącz (2): Mącz 489d; W Iegóż goſpodźie o wieczorney chwili/ Zeliſłáwſkiégo niewinnie zábili KochFr 30.

»wolna chwila« (1): Sieść ſobie s kilkiem oſob kiedy wolna chwilá. RejWiz 17.

»zła chwila« (9): RejWiz 95, 125v; KochPs 3; KochMRot B4; WisznTr 21; BielSjem 7; ZawJeft 8; Boday ſam widźiáł vpad nád ſwą głową/ Co ná ćię przywiodł złą chwilę tákową GrochKal 25; GosłCast 45.

Szeregi: »czas i (a) chwila« [szyk 5 : 2] (7): SeklPieś 19; Nie wáſzáć rzecż znáć cżáſy y chwile [tempora et momenta]/ ktore Oćiec w ſwey właſney mocy położył. BibRadz Act 1/7; Tempus alicui rei tribuere. Czáſu á chwile ná co nie żáłowáć. Mącz 463d, 258d, 404c; WujNT 1.Thess 5/1, Act 1/7.

»godzina (abo) i chwila« [szyk 2 : 1] (3): Dźiękuię tobie/ że co godźiná ábo y chwilá nie przeſtáieſz dobrodźieyſtw twoich ná mię wylewáć LatHar 27, 489, 639.

»moment i chwila« (1):ták żaden moment y chwilá być nie ma/ w ktorąby ná Páná Bogá nie wſpominał. LatHar 4.

»punkt i chwila« (1): że ná on oſtátecżny punkt y chwilę rozłącżenia duſze z ćiáłem/ przygotowánia potrzebá LatHar 639.

α. W funkcji przysłówka (295):

»chwilę« = przez pewien czas; adhuc PolAnt; aliquandiu Calag (23): á zathuliwſzy nozdrze potrzymay chwilę onego ſokhu w noſie FalZioł I 89a, I 8d, 39d, 107a,V 93v; BibRadz Gen 46/29; BielKron 308; Mącz 226c; SienLek 125, 162; GórnDworz P2; KochList nlb 1; PaprPan A3v, Ee4; Calag 155a; Trwáłá tám chwilę tá miła bieśiádá KochFr 23, 133; KochPieś 50; PudłFr 62; ActReg 121, 122; WyprPl C2v; KlonFlis G4v.

Wyrażenia: »długą chwilę« [szyk 8 : 1] (9): OpecŻyw 109v, 138; FalZioł V 103; obłápiáiąc ſie ſnim długą chwilę ſie dzyerżeli BielKron 413, 55, 381, 422, 451; KochFr 26.

»dobrą chwilę« = przez pewien (dłuższy) czas [szyk 4 : 2] (6): A tak chwilę dobrą ſtál nagi/ aliż ſuknia [!] iego przynieſiono OpecŻyw 135; Potym dobrą chwilę nie ieſć ani pić nicz FalZioł V 68v, V 20a, 77; LibMal 1546/122v; ActReg 86.

»jednej chwile« = pewnego czasu (1): Iedney chwile rybitwowie/ Iuż byli zecknęli ſobie BierEz I2v.

»jednej chwile« = bardzo krótko (1): lucerna eadem scripsi, Przi yedney ſwieci/ álbo yedney chwile Mącz 201d.

»(nie)jaką chwilę« = przez pewien czas; aliquandiu, diutule Mącz (4): Casteria, Mieyſcá ná których łodzie ſtawáyą/ á odpocziwáyą nieyáką chwilę. Mącz 40b, 91a, 210b; iżby Krol [...] mógł was poćiągnąć zá gránice/ y trżymáć iáką chwilę GórnRozm M.

»niemałą chwilę« (3): niemalą chwilę tak rozmáwiaiątz ſtáli poſpolu OpecŻyw 166, 154v; KochSz C2v.

»tą chwilą« = teraz (4): A ia też tą chwylą ſkokiem. Wſzytky ſwoię rzeczy ſprawie RejKup e8v; ArtKanc K2v; ActReg 149; Podobnoć ſię tą chwilą nie dobrze w łeb dźieie ZbylPrzyg A3.

»tej chwile« = teraz, natychmiast (2): Weſtchnie ku mnie czlowiek myle Niewrok ale wnet téy chwyle. Grzechy mu ſą odpuſczony RejKup k7v; ArtKanc F3v.

»tejże chwile« = wtedy; ipso momento Vulg (1): A tudzieſz theyże chwile gdy vmárłá/ rzekli do niey ktore ſtały przy niey Leop 1.Reg 4/20.

Wyrażenia przyimkowe: »do chwile« (3):
~ Wyrażenia: »do jednej chwile« (1): Ad tempus, Do czaſu/ álbo/ do yedney chwile. Mącz 3b.

»do tej chwile« = dotychczas (2): RejKup d5v; We ſnácheſmy obá byli do tey to chwile HistRzym 27. ~

»(ani) na chwilę« = na krótko; aliquatenus Mącz; ad horam Vulg (28): OpecŻyw 82v; ForCnR C4v; FalZioł ‡2c; RejPs 43; RejJóz G7v; RejKup n8; KochZuz A4; Intermissus, Popuſzczony ná chwilę. Mącz 226c, 6d, 72c; SienLek 168; GórnDworz T6, Mm4; KochTr 14; KochFr 10, 56; KlonŻal Cv; KochSob 59; Vſkrom ná chwilę/ w ták teſkliwym bolu/ Myśli ſtrapione GrochKal 10; RybGęśli A2; WujNT 2.Cor 7/8, Gal 2/5, Philem 15; WitosłLut A4v; SzarzRyt D4v.

~ Wyrażenie: »na małą chwilę« (3): BierEz L4; ktory tu iedno ná máłą chwilę może zábić ciáło. RejPos 168; CzechRozm 168. ~

»na chwilę« = przez chwilę (5): BierEz B2v; ForCnR Bv; Bowiem on pokarm nie natichmiaſt ſie pocżnie trawić w żołądku, ale tak ſobie na chwilę poleży GlabGad K5v; RejKup i4; Mącz 121b.

»na każdą chwilę« = zawsze (1): y wpiſze zakon ſwoy w ſerce W. K. M. podáiąc ná káżdą chwilę ſąd ſwoy BibRadz I *3.

»na po chwili« = na później (1): Bo to ſobie chowáłá ieſzcże ná pochwili RejWiz 83.

»na maluczkiej chwili« = na krótko (1): Byś mi ieſzcże sfolgował ná málucżkiey chwili. RejWiz 170.

»od tej, owej chwile« = ex tunc Vulg; amodo Mącz (2 : 1): á od they chwile Lizimacha barzo miłował. BielŻyw 106; Leop Is 48/8; Mącz 227d.

»po chwili« = wkrótce, za jakiś czas; post pusillum PolAnt (164): FalZioł V 118; RejRozpr Ev; RejJóz M5 [2 r.], O2v, O3; RejRozm 395; RejKup b4, b5, Cv, c6v, e4v (15); Przyſzedł potym po chwili y ſam krol do niego RejWiz 71, 3v, 12v, 15, 15v, 16 (22); Pothym pochwili iákoby w godzinie [et intervallo facto quasi horae unius]/drugi iákiś twierdził to Leop Luc 22/5 9; RejFig Cc6v, Dd7; RejZwierz 9v, 102, I17v, 120v, 126, 129v, 137; Cżáſem thám Iſtność nie ieſt Perſoną/ záſię po chwili ieden Bog Iſtność ieſt trzy Perſony GrzegRóżn H3, D4v [4 r.], H2v, H3, H3v; KochSat A2, A3v, B3; Prot A2; HistRzym 15, 109v; RejPos A2, 358; RejZwierc 24v, [283]v, 53v, 61v, 65 (14); BudNT Mar 14/70; PaprPan M2v, S3v, Aa4, Bb2; KochOdpr Cv; KochPs 22; SkarŻyw 183, 225, 234, 413, 527 (8); KochFr 32, 55, 76; KochSz B4; KochMRot B; WerGośc 222; WisznTr 33; Ledá o máłą krzywdę áli ſie wnet biją/ Pátrzże záſię pochwili áli z ſobą piją. BielSjem 22; KochPieś 10, 35, 41; PudłFr 8; BielRozm 2, 6; ActReg 84; KochFrag 38; WyprPl A3; LatHar 720; Y sſtáło ſię pochwili/ iákoby po trzéch godźinách [Factum est autem quasi horarum trium spatium]/ żoná też iego [...] weſzłá. WujNT Act 5/7; SkarKaz 83a; CiekPotr 65; SkorWinsz A3.

~ Wyrażenia: »nie po chwili« = zaraz, bezpośrednio potem; subinde Modrz (1): muśi zwiętſzą pilnośćią práwá ſtánowić/ y kaźni niepochwili/ cżem dáley więtſze záoſtrzáć. ModrzBaz 69v.

»po dobrej chwili« = po dłuższym czasie (1): potym włoz rożey w then ług/ á po dobrey chwili odczedz od rożey FalZioł V 65 v.

»po małej (a. maluczkiej, a. maluchnej) chwili« = post pusillum Vulg; post paulum PolAnt; postmodum Mącz (41): OpecŻyw 78v, 86, 109, 139, 156; FalZioł V 10v; BielŻyw 100; March2 D2; RejPs 56, 150v; RejJóz O2v, O4; LibMal 1546/110v; RejKup f8, z6v; HistAl A6, F6; Pomałyi chfili/ przyſtąpiwſzy ktorzy tam ſtali rzekli Piotrowi MurzNT Matth 26/73; GliczKsiąż H8; RejWiz 22, 53, 155; Leop Luc 22/58; BielKron 15, 320v, 322v; Postmodum [...] Po máłey chwiley/ Potym. Mącz 314c; GórnDworz P2; HistRzym 116v; RejPos 30v, 228v, 334v; Położył Gedeon runo wełny/ po máłey chwili wyżął wiádro wody z niego RejZwierc 205v, 63v, 170v, 233v; KochFr 133; WisznTr 31; BielSen 9; WyprPl C; PudłDydo nlb 1. ~

»przez chwilę« (4):

~ Wyrażenia: »przez długą chwilę« (1): ijże tako ſromotnie przez dlugą chwilę nág ſtál OpecŻyw 125.

»przez krotką chwilę« (1): przez tę krotką chwilę tu mie docżekáycie OpecŻyw [162]v.

»przez chwilę niemałą« (1): Ktory s troſzecżką ludu przez chwilę niemáłą/ V Ternopile gory miał ták śiłę ſmiáłą. PaprPan A3v.

»przez tę chwilę« = teraz, tymczasem (1): Ty thes thu Sumnienie miłe Możes zoſtaċ pṙes the chwilę. RejKup n8. ~

»przy tej chwili« = wtedy (3): SeklPieś 6v; SienLek 189v; áby był P. Bog przy tey chwili/ gdy ſię duſzá z ćiáłem dźieli ArtKanc H14v [idem SeklPieś 6v: chwyli].

»w onę, w tę chwilę« = interea, interibi Mącz (1 : 1): Interibi idem significat quod interea, Przes ten czas/ w tę chwilę. Tym czáſem Mącz 172c; ábyś mię nie potępił w onę chwilę/ kiedy wſzelkie ſtworzenie rozumne przed ſtráſzliwy ſąd twoy będźie poſtáwione. LatHar 25.

»w chwili« (21):

~ Wyrażenia: »w jednej chwili« = pewnego czasu (1): Liſzká z kozłem w iedney chwili/ Przyſzli k ſtudni áby pili BierEz H3v.

»w każdej chwili« = zawsze (1): Powiedźiećie żywot miły/ Bez kłopotu w káżdéy chwili KochMRot B2.

»w krotkiej chwili« = wkrótce, szybko (14): A potymże w krotkiey chwili/ Delfowie ſkaráni byli BierEz H2; RejRozpr K3v; RejJóz B3, B7, C3, E2v, M7; RejKup f7; RejWiz 74, 127; RejZwierz 8v; Milcż. Luciprze bráćie miły Nágrodźim to w krotkiey chwili. MWilkHist E4, G3; CzechEp 363.

»w maluczkiej chwili« = bardzo szybko; exiguo momento Modrz (1): Cżęſtokroć w máluckiey [!] chwili giną te rzecży/ ktore zá długi cżás [...] były nábyte ModrzBaz 57.

»w tej chwili« = teraz (2): RejZwierz 100v; iużći idę od was w tey to chwili. ArtKanc S11v.

»w tej chwili« = wtedy; interea Mącz (2): tedy w tey chwili ſklep ſie obalił BielŻyw 37; Mącz 481b. ~

»za chwilę« = przez chwilę (2): ku gorze mu ié podnieś/ á ták podźierz záchwilę SienLek 165, V4v.

»za chwilę« = po chwili (3):

~ Wyrażenia: »za długę chwilę« (1): KochFrag 13 cf »za krotką chwilę«.

»za krotką chwilę« (1): Ze/ bądź zá długą/ bądź zá krótką chwilę/ [...] Będę iednák v brzegu KochFrag 13.

»za małą chwilę« (1): zá máłą chwilę áli on ogień wnidźie we wſzyſtkie pálce. GórnRozm K2. ~

»za tą chwilą« = potem, za jakiś czas (1): Za thą chwilią prżj nym ſiędzę A ſnim ſię rozmawiacż będę. RejKup q5v.

a. Wolny czas; otium, succisivum tempus, vacatio Mącz (7): Succisivum tempus. [...] z nienacká chwile zbywayące. Mącz 30b; Vacatio, Próżnowánie./ odpoczinienie/ przeſtánie/ chwilá/ pokóy. Mącz 472b, 404c, 472c.
Szereg: »czas, (a, i) chwila« (3): Succisivum tempus. Czás y ty chwile które nam zbywáyą od potrzebnychſpraw Mącz 30b, 17a, 475a.
b. O pogodzie (7): A coraz bliżey z ſtráchem ćiſną wáły/ Y chwilá wichrowita GrabowSet M3v.
Wyrażenia: »(nie)pogodna chwila« = non tractabile coelum, tempestas turbida Mącz (4): Non tractabile coelum, Niepogodna chwilá. Mącz 46Ia, 469b, 477a; Nie pátrząc wiátru y pogodney chwile KlonFlis 03.

»zła chwila« = intemperies Mącz (2): Mącz 172a; A po złéy chwili piękny dźiéń przychodźi. KochPieś 41.

Synonimy: czas, moment, »okiem mgnienie«, punkt; a. odpoczynienie, odwłoka, pokoj, prożnowanie, przestanie.

KW