[zaloguj się]
[pdf]

CHYTRZE (133) av

chytrze (126), chytro (33), chytrze a. chytro (7); chytrze BierEz, BartBydg (2), FalZioł, KłosAlg, RejPs (2), RejJóz, RejKup (3), LubPs (5), BibRadz (3), Mącz (15), RejAp (2), GórnDworz (5), RejPos (4), HistLan, RejZwierc (3), WujJud (3), WujJudConf (2), BudBib (3), CzechRozm (5), ModrzBaz, Calag (2), CzechEp (9), NiemObr (2), ArtKanc (2), PaprUp, Calep (12), LatHar, GórnTroas, WyprPl, WujNT, SarnStat (2), KlonKr (2), VotSzl, SkarKazSej, KlonWor; chytro LudWieś, MurzHist, MurzOrt, BielSat, BielSpr (2), SkarJedn, KmitaSpit; chytrze : chytro RejWiz (9 : 1), BielKron (7 : 9), PaprPan (3 : 4), SkarŻyw (1 : 7), StryjKron (2 : 7), GórnRozm (1 : 2, BielRozm (1 : 1).

chy- (153), chi- (13).

e oraz o jasne.

comp i sup (nå)chytrzéj (5 + 2); -éj (2), -(e)j (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Przebiegle, podstępnie, zdradliwie, sprytnie; roztropnie, przezornie, zawile; callide Mącz, Calag, Calep, Cn; subdole BartBydg, Calep, Cn; vafre, versute, veteratorie Mącz, Calep, Cn; captiose Mącz, Calep; dolose Mącz, Cn; astute, malitiose Calep, Cn; fallaciter Calag, Cn; sophistice BartBydg; cuniculatim, perplexe Mącz; insidiose Calep; argute, astu, maligne, perastute Cn (166): Rzekł drugi/ co ten vdziáłał/ Iáko nas chytrze oſzukał BierEz Bv; Sophistice, chitrze, skrycye BartBydg 249, 249; iako niektorzy cżynią/ czo ni dla tżego inſzego rachunkow ſie vcżą iedno dla ſwego pożytku/ aby chytrze ſwego złupili blizniego KłosAlg A4v; RejPs 44; RejJóz D8; RejKup r8, y2, aa6v; MurzHist L4; MurzOrt Bv; LubPs I3, O3, S5v, V, aa6v marg; Nie dármoć cepy nośi z Liſiemi ogony/ Bo to więc chytrze błaźni wſzytki ná wſze ſtrony. RejWiz 41v; Co wżdy obráć lepſzego/ a k cżemu myſl ſádzić/ Gdyż widzę iż márny ſwiát vmie chytrze zdrádzić. RejWiz 47; Ktory go po ſwey woli ták tu zwodził chytrze/ A iáko ma w tey rzecży oſobliwe miſtrze RejWiz 185v, A9, 103v, 160v, 164, 169v [3 r.]; BibRadz Iob 6/27; Proſzę Pánie moy áby vćichł gniew twoy/áby nie rzekli Egipcżycy/ chytro ie wywiodł Bog ich áby ie pobił BielKron 34v, 47v, 106, 116v marg, 142, 250v (15); Mącz 32a, 35b [2 r.], 94a, 96b, 126d (11); RejAp 199, 199v; GórnDworz E7v, N3v, P6, X5, Bb5; A iż w tym podſzedł chytrze y oycá y brátá ſwego/ tedy s tego pothym okrutnego morderſtwá máło ſie nie námnożiło. RejPos 56v; Iż iuż ieſth złupion on mocarz á nieprzyiaciel twoy z onego kroleſtwá/ ktore był chytrze wyłudził ná przodkoch twoich RejPos 77v, 334; Falendyſzem pryęzwáli [!] Włoſkie ſukno drogie/ Aby chytrzey ſzaleli Polaki vbogie. BielSat B3v [idem: BielRozm 13], B3v; HistLan D2; iuż ieſt wielki znák iż tám nie máſz nic ponurego áni chytrze pokrytego/ iedno ſláchetna ſzcżyrość RejZwierc 104, 163 marg, Bbb3; BielSpr 39, 46v; WujJud 175v marg, L16; A niektorzy chytrze ty błędy fárbuią WujJudConf 243v; BudBib Ios 9/4, 2.Mach 12/24, 14/31; A ná to ſie z iákąś obrzymſką ſmiáłośćią vdáli/ żeby iuż ták wſzyſtkim ſwiátem/ á zoſobná niektorymi z was/ chytrze mamili. CzechRozm A6, A6v, 98, 220; PaprPan E4, M4v, N3, Y, Y2v, Cc, Hh2v; ModrzBaz 126v; SkarJedn 396; Calag 338a; Ptak oku memu żaden nie vlęże/ Gdźiekolwiek iedno nachytrzéy ſye lęże KochPs 75; SkarŻyw 87, 130, 226, 274, 389 (8); StryjKron 180, 637, 747; Bog nie boiąc ſię nic ſzátáná/ áni go też oſzukawáiąc/ y chytrze iáko rybę wędą pokrytą chrobakiem łowiąc/ otworzyśćie mu záraz po iego zdrádźie groźił CzechEp 204, 23, 65, 99, 205, 310 (9); NiemObr 158; ArtKanc S11 [2 r.]; BielRozm 13 [2 r.]; PaprUp B3; Calep 108a, 152b, 555b, 633a, 1099b (8); WyprPl C; Gdy ſię co zátái/ ábo chytrze zaſłoną iáką pokryie/ duſzę zábije. LatHar 137; WujNT 2.Petr 2/1; SarnStat 641, 1282; KlonKr D2v, Fv; KmitaSpit B2v; VotSzl D; SkarKazSej 658b; Ztąd biorą doſkonáłość wierutni złodźieie; Ktorzy gdy chytrze krádną/ zową ie SKRYTYMI KlonWor 8.

W charakterystycznych połączeniach: chytrze dostać, farbowαć, łowić, mamić, nabyty, obchodzić się (4), odmieniony, oszuka(wα)ć (oszukany) (5), (po)błaźnić (2), podchwytywać, podejść (4), podstąpić, pokrywać (pokryty) (3), poimać, połapać, przewracać, pytać, umyślić, wejść, wkradać się, wyduszony, wykraść się, wyłudzić, wywieść, zachodzić (zajść) (3), zacierać, zakrywać (2), zasadzony, zastawić (2), (za)taić (2), zbyć, zdradzać (zdradzić), zdradny (6), złupić, zwodzić (2).

Przysłowie: Vulpinari cum vulpe, Chytrze ſie s liſzką obchodźić. Mącz 512a.
Wyrażenia: »chytro jako liszka« (1): Kożda rzecż na nim poydzie wſpak iako rak/ Chytro iako liſzka. LudWieś A4.

»chytrze usidlony« (1): Irretitus ‒ W ſiecz połapioni, chitrze vſidlioni. Calep 563b.

Szeregi: »chytrze, cicho« (1): Iż nieprzyiaciel przyſzedſzy w nocy/ tho ieſt/ chytrze/ ćicho/ á potáiemnie/ rozſiał á rozmnożył ten złośćiwy kąkol RejPos 54.

»chytrze i pod pokrywką« (1): to też chytrzey y pod pokrywką co prawdźiwemu nie przyſtoi: ſzátáná z ieźiorá mocy piekielnych wyćiągnęło. CzechEp 150.

»chytrze a (albo) (po)tajemnie« [szyk 3 : 3] (6): FalZioł V 107; iſz chytrze a taiemnie podſtąpili nas iakoby iakie błędne RejPs 16; Mącz 72b, 482c, 488b; WujJudConf 215.

»prosto albo chytrze« (1): y inym którymkolwiek ludźiom [...] proſto álbo chytrze [directe vel indirecte JanSat 856]/ ludem/ pieniądzmi/ zbroią [...] nie máią/ áni będą mogli pomágáć SarnStat 1079.

»chytrze ani zawikłanie« (1): Ktory nie chytrze áni záwikłánie nie piſał/ ále ſzcżyrze y poproſtu CzechRozm 25.

»zdradliwie, (a, i) chytrze« (5): Acżći y inſze rzecży/ zdradliwie á chytrze záćieraćie/ ábyśćie vbogie proſtaki Luterany zwieść mogli. WujJud 251; Calag 83a; Calep 161b, 542b, 1015b.

»chytrze i na zdradzie« (1):iż duch Boży nie tákiego Antychryſtá opiſuie/ ktoryby ſię iáwnie BOgu/ y Chriſtuſowi ſprzećiwiáć miał: ále iż to miał cżynić chytrze/ y ná zdrádźie NiemObr 152.

a. Roztropnie, przezornie, przemyślnie (10): RejWiz 127v; BibRadz Ex 1/10, 4.Reg 10/19; Piłat vſtáwion/ ktory ſpráwował ſwoy vrząd dzieſięć lat/ chytrze krocąc roſterki Zydowſkie. BielKron 140; BielSpr 49; Chytro iákoś mowiſz/ że ćię nie rozumiem. GórnRozm A3, A4, Bv; GostGospSieb +3; GórnTroas 45.

Synonimy: fałszywie, obłudnie, obrotnie, podchwytliwie, przewrotnie, skrycie, tajemnie, zdradliwie, zdradnie; a. ostrożnie, roztropnie, zatrudliwie.

Cf NIECHYTRZE

MM