Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CIASNOSZYI

Następne hasło: [CIASNOTA] »

CIASNOŚĆ (24) sb f

a oraz o jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	ciasność	ciasności
G	ciasności
A	ciasność	ciasności
I	ciasnością	ciasnościami
L		ciasnościach

sg N ciasność (8). ◊ G ciasności (5). ◊ A ciasność (2). ◊ I ciasnością (1). ◊ pl N ciasności (1). ◊ A ciasności (2). ◊ I ciasnościami (1). ◊ L ciasnościach (4); -ach (3), -åch (1); -ach BielKron; -ach: -åch StryjKron (2 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wąskość, brak miejsca (10)
- Przen: Egoizm (1)
- a. Obcisłość (o odzieży) (1)
2. Miejsce wąskie, ścieśnione naturalnymi granicami (9)
- a. Cieśnina (5)
- b. Przesmyk, międzymorze (1)
- c. Przełęcz, wąwóz (2)
- d. Gąszcz, ostępy (1)
3. Niebezpieczeństwo, opresja (1)
4. Zestawienie: »ciasność w piersiach« (2)
5. [Ścisłość, rygorystyczność]
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Wąskość, brak miejsca; angustia Mącz, Cn; contractio Mącz; angustum, coarctatio Cn (10): Táka ciáſność yeſt że ſie ledwey yeden wóz w mieśćić może. Mącz 217a, 461c.

ciasność czego (6): FalZioł V 17a, 34; á to dla ciaſnoſci wrot ktorymi płod wychodzi GlabGad Pv; BielKron 272; Angustiae viarum, Ciaſnośći dróg. Mącz 10a; ktore [słowa] iáko ſię rozumieią znácżyłem támże przy tekśćie ná kráiu/ ále iż ſię tám niektore przypiſki prze ciáſność kráiow niemogły z ſtawic/ przetoſmy ie tu ná końcu przyſtáwili. BudNT Ff6.

Przen: Egoizm (1): ktora ſię nie dopuśći ćiáſnośćią ſercá ludzkiego ogránicżyć ReszList 155.

a. Obcisłość (o odzieży) (1): Efod było odzienie zwierchnie/ ktore ták po Ebreyſku od ciáſnośći álbo od opáſánia zową BudBib I 43d marg.

2. Miejsce wąskie, ścieśnione naturalnymi granicami (9):

a. Cieśnina [tylko w pl] (5): v Konſtántmopolim morze ſćieſniło ſie wielkimi ćiáſnośćiámi [...] á thy ćiáſnośći zową Bosforus BielKron 273v.

Wyrażenie: »ciasności morza, morskie« (2 : 1): á dwá zamki ná brzegách przećiwko ſobie położone zową po Turecku Bogázáſlar/ tho ieſt zamki w ćiáſnośćiách morſkich. BielKron 274; gdzie Hercules ſłupy dwá w ciáſnościach morzá/ ktore Hiſpanią od Mauritaniey y Afriki dzielą/ poſtáwił. StryjKron 16, 71.

b. Przesmyk, międzymorze; isthmus Mącz (1): Terra oblonga et angusta inter duo maria, isthmos dicitur, Sćianki álbo ćiáſność ziemie miedzy dwiemá morzomá yáko w Peloponezie Mącz 175c.

c. Przełęcz, wąwóz; pylae Calep (2): Pylae ‒ Wrota albo cziaſnoſcz miedzi gorami. Calep 879b.

Wyrażenie: »ciasności gorne« (1): A tych Stilico poráził w ciáſnościách gornych StryjKron 36.

d. Gąszcz, ostępy (1):

Wyrażenie: »ciasności leśne« (1): dogonił ich Kontor Brandenburſki w ciáſnościách leśnych StryjKron 375.

3. Niebezpieczeństwo, opresja; angustia PolAnt; tribulatio Vulg (1): Sćiáſnośći wzywałem Bogá BudBib Ps 117/5.

4. Zestawienie: »ciasność w piersiach« = astma Murm, BartBydg (2): Murm 74; Asthma, dichavicza, cyasnoscz w pyrsyach BartBydg 15.

5. [Ścisłość, rygorystyczność: Wprawdzie iż im Pan Bog [...] święcenie Soboty włożył y nápiſał: y kto iey nie czćił/ á tylo drwá ná ogień zbieráć chćiał/ tego kámionowáć kazał. Iednak ćiáſność oná święcenia/ ná ſzkodę ſię ludzką [...] nie śćiągáłá. SkarKaz 389 (Linde).]

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Mącz 10a; Angustia – Cziaſnoſzc, vcisk. Calep 70b.

Synonimy: 1. wąskość; 2.c. wąwoz, wrota; 3. niebezpieczeństwo, niebezpieczność, ucisk; 4. dychawica.

Cf CIEŚNINA, CIEŚŃ