Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOWCIPNOŚĆ

Następne hasło: DOWIADAĆ SIĘ »

DOWCIPNY (100) ai

dowcipny (98), dochcipny (2), [dowścipny]; dochcipny Mymer² 21v, RejKupSekl a3v.

-w- (88), -f- (9).

o jasne.

comp i sup (8 + 9) -dowcipniejszy; -ejszy (2), (e)jszy (9). sup na- BielŻyw, BibRadz; nåj- (1) CzechEp; ~ na- (1), n(a)- (1).

Fleksja

sg
m	N	dowcipny, dowcipniejszy, nåjdowcipniejszy	n	N	dowcipn(e)
	G	dowcipnego		G	dowcipn(e)go
	A	dowcipn(e)go		A	dowcipn(e), dowcipniejsz(e)go
	I	dowcipnym		I	dowcipnym

pl
N	m pers	dowcipni, dowcipniejszy, nadowcipniejszy, dowcipn(e), dowcipni
G		dowcipnych
D		dowcipnym
A	m pers	dowcipn(e), dowcipnych
I	m	dowcipnymi, dowcipn(e)mi

sg m N dowcipny, dowcipniejszy, nåjdowcipniejszy (41). ◊ G dowcipnego (6); -ego (1), (e)go (5). ◊ A dowcipn(e)go (16). ◊ I dowcipnym (1). ◊ n N dowcipn(e) (1). ◊ G dowcipn(e)go (2). ◊ A dowcipn(e) (1), dowcipniejsz(e)go (1). ◊ I dowcipnym (2). ◊ pl N m pers dowcipni, dowcipniejszy, nadowcipniejszy (13), dowcipn(e) (1); dowcipni FalZioł, BielŻyw (2), GlabGad, RejKup, SienLek, BudBib, PaprPan, Oczko, StryjKron, SkarKazSej; dowcipni : dowcipn(e) BibRadz (1 : 1). subst dowcipn(e) (5). ◊ G dowcipnych (2). ◊ D dowcipnym (1). ◊A m pers dowcipn(e) (3) HistJóz, ModrzBaz, GórnRozm; dowcipnych (2) SarnStat, SkarKazSej. ◊ I m dowcipnymi (1) ModrzBaz, dowcipn(e)mi (1) BibRadz.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

Rozumny, bystry, zdolny; sprawny, przemyślny, sprytny, pomysłowy (100)

Rozumny, bystry, zdolny; sprawny, przemyślny, sprytny, pomysłowy; ingeniosus Murm, Mymer¹, BartBydg, Mymer², Mącz, Calep, Calag, Cn; sollers Mącz, Calep, Cn; industrius, sagax Mącz, Cn; argutus, argutulus, perargutus Calep, Cn; navus, promptus, versatilis Mącz; acer, ingenio acutus, callidus, ingeniatus, peracutus, peringeniosus, ingenii plenus, summo ingenio praeditus, praestans ingenio, promptus ingenio, non inargutus, Mercurialis, versutus Cn (100): Mymer¹ 22v; HistJóz E2v; BartBydg 74b; á ktorzy ſie iemu [Pitagorasowi] dowcipnieyſzy zdali, thy pod ſwą moc ku nauce prziymował BielŻyw 29, 90; Ręka z palczami krotſza niż ciało potrzebuie [...] vkazuie dowcipnego ale przechyrę, potwarcę y niewiernego GlabGad P2, M5, M7, N2v, N6v, O (9); [Wſſelki dowſcipny poznawa mądroſć [Vulg: Omnis astutus agnoscit sapientiam Eccli 18/28] KsięgiEklez F3]; Mymer² 21v; Leop Gen 47/6; Y rozmowiſz ſie ze wſzythkiemi dowcipnemi [loqueris ad omnes sapicntes corde]/ ktorem ia nápełnił duchem vmieiętnoſći BibRadz Ex 28/3, 35/10; KwiatKsiąż F; Homo navus et industrius expertissimus ac diligentissimus arator. Człowiek dofćipny/ prętki/ oſtrożny/ wiádomy á wielmi dobry goſpodarz. Mącz [169]b, 77a, [169]b, 242d [2 r.], [325]b; SienLek 30; BudBib Sap 8/11, Dan 12/10; PaprPan E2; ModrzBaz 114v; Oczko 11; Calag 407b; O Panie/ iáko mnie wdźięczné ſą vſtáwy twoie: Té mię nád nieprzijaćioły mędrſzym czynią moie. Tych ſłucháiąc/ dowćipnieyſzym/ niż moi miſtrzowie/ Y lepiéy rzeczy vważam/ niż biegli ſtárcowie. KochPs 183; Y iáko był dowćipny wſzytkiey ſię mądrośći y náuk wſzytkich Egipſkich y Greckich náucżył. SkarŻyw 478, 333, 352; żaden człowiek ták fortunny niebył widzian/ áni ſie s ták ſzczeſliwym rozumem/ y dowćipnym ćwiczenim vrodizł [!]/ ktoryby káżdemu iednemu zoſſobná wſzyſtkim rázem ſie vpodobał StryjKron A6, A6; KlonŻal Cv; [prawo] ktoreby ludźi czyniło dobre/ iáko głod/ ábo vboſtwo cżyni ie dowćipne GórnRozm K4; ActReg 102; Argutus, Accusatus, reprehensus [...] Quandoque est nomen idem significans quod subtilis et acutus [...] ‒ Dowczipnij, wikretnij. Calep 93b; Perargutus ‒ Barzo ſuptilni, dowczipni. Calep 775a, 535b, 782b, 989a; [Arystoteles] on Philozoph wyſoce dowćipny/ przypátrzyćiél y bádácz biegu nátury [ille etiam rerum naturae sagacissimus interpres JanStat 762] SarnStat 111; Y do rządzenia bydłá/ dowćipnych potrzebá: coż do ludźi? SkarKaz 662b marg, 662b [2 r.]; Gdy kto ſobie podpiwſzy ćiſka potroynymi/ A dobywa pieniędzy rękoma hoynymi: Przypatrza ſię złodźieiek dowćipny zdáleká/ A z nożem wybruſzonym przyſtępuie z lekká. KlonWor 36.

dowcipny do czego (3): ModrzBaz 82v; [Bóg] ku wymyśleniu był namędrſzy/ do vcżynienia naydowćipnieyſzy CzechEp 258, 362.

dowcipny ku czemu (7): ludzie ſubtilnego ciała, ſprawnieyſzego bywaią rozumu nad inſze, ku wſzelkley [!] nauce y obacżeniu rzecży każdey dowcipnieyſzy GlabGad A2, Pv, P2v; BibRadz Ez 21/31, Dan 1/4; bacżąc młodzyeńcá ku wſzytkiemu dowćipnego/ porucżył mu wiele ſpraw kupieckich BielKron 165, 244.

dowcipny na co (5): GlabGad M4, M4v, Pv, P7v; Ingenium ad omnia versatile, Obrotny/ prętki skóri/ dofcipny ná wſzyſtko rozum. Mącz 486c.

dowcipny w czym (5): Był BielŻyw 128; HistAl Ev; BudBib Dan 1/4; wktorey rzecży Oyca twego barzo dowćipnego widziſz KwiatKsiąż O4v; OrzJan 63.

W przeciwstawieniach: »nieuk ... dowcipny« = iners ... industrius Modrz (1): Niechay wiedzą młodźieńcy/ iż do odpráwowánia ſpraw/ wielka rozność ieſt miedzy nieukámi/ á miedzy dowćipnymi/ miedzy nikcżemnymi á miedzy mężnymi. ModrzBaz 13v.

»dowcipny ... nikczemny« = sollers ... iners Modrz (1): Záprawdę gdźie táka chęć/ ábo nábywánia ábo okázowánia bogactw rośćie/ tám męſtwo/ ćwicżenie rycerſkie osłábieć/ á mężnych y leniwych/ dowćipnych y nikcżemnych rozność zginąć muśi [discrimen fortium et ignavorum, solertium et inertium tolli necesse est]. ModrzBaz 82v.

W charakterystycznych połączeniach: dowcipny barzo (3), dobrze (3), wysoce.

Wyrażenia: »dowcipne misterstwo« (1): á tak [wino] y ku inym ſlawnieyſzym lekarſthwam może być przylicżono/ I ku wielo vżytecżnym rzecżam dowcipnym miſterſtwem może być brano FalZioł I 156b.

»dowcipny przykład, rozum [= aforyzm]« (2 : 2): Dowcipne rozumy iego [Biasa] ti ſą Patrz aby ſie ſtarim á pocżeſnym mężom zachował. ſmiałosć zbytnia wielekroć vraz przinaſza BielŻyw 15; Dowcipne przykłady iego [Hipokratesa] Bezpiecżnoſć z vboſtwem milſze ieſt niż bogacſtwo zſtrachem. BielŻyw 68, 3, 88.

»dowcipny rozum [= umysł]« = acies ingenii, solers natura Mącz [szyk 3 : 2] (5): Ktorzy maią wielki brzuch poſpolicie mało miewaią rozumu dowcipnego GlabGad P5v, N8v; BielKron 240; Mącz 2c, 399b.

»dowcipne rzemiosło« (1): Sámá namędrſza miſtrzyni náturá/ Vcży rzemięſłá dowćipnego gburá/ [...] Murárzá vcży murowáć iáſkołká/ Málárzá cudnych gwexow vcżą źiołká KlonFlis E3.

»na złe, do złego, ku złemu dowcipny« [szyk 3 : 2] (3 : 1 : 1): Ktori nie rowno ſtąpa [...] znamionuie wiele myſlącego cżłowieka á nazłe barzo dowcipnego iako liſzka ktora też takież nie proſto chodzi. GlabGad P7v, M4, Pv, P2v; tedy potym náſtánie Krol niewſtydliwey twarzy: chytry y do złego dowćipny CzechEp 362.

Szeregi: »biegły a dowcipny« (1): Ktory rachunek biegłym á dowćipnym Geographom y Aſtronomom zlecam. StryjKron 21.

»dowcipny (abo) chytry« (2): GlabGad O6; Vprzeymy á cżłowiek niewinny káżdemu słowu wierzy: ále dowćipny ábo cbytry/ opátrza kroki ſwoie [Innocens credit omni verbo, astutus considerat gressus suos]. Leop Prov 14/15.

»ćwiczony i dowcipny« (1): áby kożdy z nich przyłączywſzy k ſobie dwu ſzlácheckiégo ſtanu mężów ćwiczonych y dowćipnych [adiunctis sibi duobus ex equestri ordine viris industriis et eorum peritis JanStat 1039] ſzérokość drógi wſzędy poſtánowili y náznáczyli SarnStat 1235.

»dowcipny i domyślny« (1): [wąż] Nád ine wſzytki zwierzęthá dowcipnieyſzy y domyslneyſzy [!]/ w ktorym zwierzęćiu wſzytki dáry od Bogá nádáne Czárth wywroćił BibRadz I 2c marg.

»mądry, dowcipny« [szyk 3 : 2] (5): Cżłowiek bywa mądry, dowcipny/ wymowny/ wielkiey chytroſci FalZioł V 51v; GlabGad O6; Mącz 145d, 364a, 399b.

»opatrzny (a) dowcipny« [szyk 2 : 1] (3): Ludzie thakowi ſą wyſokich myſli/ dowcipni/ opatrzni FalZioł V 51; GlabGad O3v; Mącz 399b.

»dowcipny i ostry« (1): Dla tegoż Máchomet/ iáko był cżłowiek do wybacżenia niebezpiecżnośći bárzo dowćipny y oſtry [ad perspicienda pericula sagax]/ widząc ſwoie Turki z przyrodzenia być miękkie/ á do pićia chętne/ zgołá im zákazał pić winá ModrzBaz 82v.

»dowcipny i pamiętny« (1): á bywa taki cżłowiek w mowie prawdziwy pouolny dobrze dowcipny y pamiętny GlabGad N2.

»rozumny, (albo) dowcipny« [szyk 2 : 1] (3): Murm 48; GLowa wielga á zewſząd dobrze okrągła, znamionuie cżłowieka rozumnego dowcipnego, y w ſprawach wſzitkich dobrze bacżnego GlabGad M6v; Mącz 145d.

»dowcipny i (a) uczony« [szyk 2 : 1] (3): A czi ktorzi ſą dochczipnieyſſy y nadine vczenieyſſi niechacz glępſſe naukj ċitają RejKupSekl a3v; BielKron 181; PaprPan D4.

»dowcipny i umiejętny« (2): Alexander we wſzytkich rzeczach ieſt bárzo dowćipny y vmieiętny HistAl Ev; BudBib Dan 1/4.

»zmyślny a dowcipny« (1): ſmyſlneć ieſt á dowćipne ludzkie przyrodzenie (ktho ſie cżuie) ku ſwoiey obronie BielKron 244.

Synonimy: biegliwy, biegły, chytry, ćwiczony, domyślny, mądry, obrotny, opatrzny, ostrożny, prędki, roztropny, rozumny, sprawny, subtelny, uczony, umiejętny, wiadomy, wykrętny, zmyślny.

Cf NIEDOWCIPNY