[zaloguj się]
[pdf]

GĘŚ (149) sb f i m

f (148), m (1); f : m RejZwierc (16 : 1).

-ę- (127), -ą- (15), -e- (4), -a- (3).
Fleksja
sg pl
N gęś gęsi
G gęsi gęsi
D gęsi gęsióm
A gęś gęsi
I gęsią gęsi(a)mi
L gęsi gęsiåch

sg N gęś (39). ◊ G gęsi (2). ◊ D gęsi (3). ◊ A gęś (26). ◊ I gęsią (3). ◊ L gęsi (2). ◊ pl N gęsi (19). ◊ G gęsi (23). ◊ D gęsióm (3); -óm (1), -(o)m (2). ◊ A gęsi (27). ◊ I gęsi(a)mi (1). ◊ L gęsiåch (1).

Stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

1. Ptak z rodziny kaczek żyjący dziko lub hodowany; anser Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; ocha Mącz (147): ya kom ya dwdzyeszthv gąszy zayąthych zeszkody nyeodbyl gwalthem kthore gnal do obori szwoyey ZapWar 1503 nr 1948, 1505 nr 2004, 1510 nr 2073, 1517 nr 2201 [2 r.], 1532 nr 2472, 1534 nr 2545; BierEz K2; Anser utrunque sexum sub articulo hic comprehendit, Eyn ganſz Gąſior albo gęſz. Murm 83; Mymer1 24v; Tedy piy moſzcż á iedz gęs warzoną. FalZioł V 48v, +7a, IV 7d, 18b; BielŻyw 48 [2 r.]; Dobre pierze nie zła też gęś A co ſie vpiecze vkęś RejRozpr D2, B [2 r.], Bv, B3v, D4; Zeznal yſch [...] wczora wyeczor ſchlyewyka dwoye gąſzi a v ſczepana ſſeſchczioro albo wyączey nyewye wyelye vkradl LibMal 1546/ 109v, 1544/81, 1545/98, 1546/09v, 110, 1553/173v (10); RejKup k3; RejWiz 102; UstPraw D3v; Zyd ſie tego dowiedział/ więc złoty cżyrwony/ Włożył/ y wnet mu poſłał/ do gęśi piecżoney. RejFig Dd4; A niechay narodowie wżdy poſtronni znáią/ Iż POLACY nie Gęśi/ iż ſwoy ięzyk máią. RejFig Ee4, Dd5v [3 r.]; RejZwierz 102v, 129v; Mozeſz zyeſcz dobrą pieczenią/ Abo y gęſz nadzyewaną. Goski AI4; mam prze was wino dobre/ y gęś tłuſtą OrzRozm Lv, L2 [2 r.], Qv [3 r.], S3, V3v; Pioro ná przek przes nos wetknione yáko gęſióm czinią. Mącz 388b, 11a, 142c, 155a, 258d, 329b, 399b; OrzQuin B3 [2 r.]; Wątrobká młodey gęśi dobra SienLek 9, 7, 43v, 123, 247, XV; á máły to koſzt/ trawki náſiekáć/ vkropkiem gorącym ią odmiękcżyć/ otrąbkámi poſypáć/ to ſie ták thym dobrze pan młody gęś vchowa iáko owſem RejZwierc 109, 59, 107v, 190v; BielSpr 70v; BielSen 6; Nie káżdágo/ iáko wiéſz/ z Báżánta być może/ Rychléy Kozłá wżdy człowiek álbo Gęś przemoże. PudłFr 12; Calep 73b; Kury ſie lęgą cáły rok/ [...] Gęśi iedno raz/ ále dobrze. GostGosp 110, 108, 110, 120 [2 r.], 167; CiekPotr 42; KlonFlis Cv.

Tłumaczenie czeskiego nazwiska „Hus” (1): Ták iáko y o onym mężu ſwiętym o Ianie Huſie powiedáli/ czo ſie Polſkim ięzykiem Gęſią wykłáda/ iż mowił gdy gi tráćić miano RejAp 94.

W połączeniach szeregowych (32): Eżop ná targ ſie pośpieſzył/ Kur y gęśi koſz nákupił BierEz C4v; FalZioł V 63v; Temu day gęś/ temu kokoſz RejRozpr D4v; UstPraw D2v; Miedzy ptaki widźieliſmy Gołębie/ Kácżki/ Gęśi/ więtſze niż v nas BielKron 441 v, 401v, 444; Mącz 260d; SienLek 6v, 7; RejZwierc 27v, 245v, Aaav; CzechRozm 130v; ZapKościer 1583/54; Vrzędnik ná Páńſki przyiazd ma mieć chleb chędogi/ [...] kápłuny w klatkách tłuſte/ gęśi/ kury/ drwá ſuche łońſkie GostGosp 24; Pan ktory chce dobrze żyć/ ma mieć Myśliwcá ná kuropátwę/ ćietrzewiá/ żorawiá/ gęś/ y ná inſzego ptaká ku żywnośći należącego GostGosp 152, 16, 40, 70, 72, 108 [2 r.] (11); SarnStat 303, 901, 903; PaxLiz B2v; Bowiem Lis iuż ſię chorym, iuż ſię martwym kłádzie: Iednák to cżyni kurom y gęśiom ná zdrádzie. KlonWor **5, 25.

W porównaniach (17): Zaſz tákich nie widamy co ſie ożeniáią/ Iáko gęśi ná wioſnę ták ſie odmieniáią. RejWiz 56v, 39; RejFig Ee2v; Palmipes, Płáskonogi yákoby gęś. Mącz 274a, 146a [2 r.]; Leż záwżdy chodzi by Gęś oſzemłána/ A prawdá iáko krolewná vbrána. RejZwierc 216, 20, 142, 146, 157 [2 r.], 218, 246v, 250; ReszPrz 67; Calep 456b.

Tytuł (prawdopodobnie zaginiony utwór M. Reja) (1): Piſał też dla dobrych towárzyſzow diálogi rozlicżne/ Koſterę s pijánicą/ [...] Gęś s Kurem. RejZwierc Aaav.

W charakterystycznych połączeniach: gęś młoda (2),nadziewana (2), pieczona (2), tłusta (5), warzona; nadziać.

Przysłowie: na dźień Świętego Marćiná lepſza gęś/ niżli źwierzyná. OrzRozm Lv.
Zwroty: »gęgać, klektać jako(by) gęś« [szyk zmienny] (3 : 1): Glacito, Gęgam yákoby geś. Mącz 146a, 146a; Iáko Wilk wyie iáko cielę rycży/ Iáko Gęś klekce iáko Swiniá kwicży. RejZwierc 218; Calep 456b.

»gęsi paść« (2): ZapWar 1529 nr 2352; I knafflik ſrebrni theſz mu vkradl od ſuknye. Alye gi theſz zgubill gąſſi paſſacz LibMal 1547/127.

»skubać (a. skuść) gęś; gęś oskubiona« [szyk zmienny] (2; 2): Wezmi kota tłuſtego á odrzy gi/ włoż tak czałkiem w gęs oſkubioną FalZioł V 112; RejKup d2v; Wolę też ſkuść z drugiemi Gęś á łupić Owcę. RejZwierc 245v, 157.

»gęś tuczyć« (1): Offae etiam, Ciáſto którym kury álbo gęśy tuczą. Mącz 260d.

Wyrażenie: »gęsi stado« [szyk 1 : 1] (2): GostGosp 120; Cżáſem przepłynie rzekę bydlę rádo/ Cżáſem zá wodę leći gęśi ſtádo/ Trzebá zbłąkáną przegnáć trzodę onę/ Ná tę tu ſtronę. KlonFlis C3.
Zestawienia: »gęś domowa« = anser domesticus L. (Rost) [szyk 1 : 1] (2): FalZioł IV 18b; Widźiał też w they tám źiemi doſyć ptakow náſzym podobnych/ zwłaſzcżá páwy/ ćietrzewie ſzpaki: y domowe/ kácżki/ gęśi/ y drugich wiele. BielKron 444.

»dzika gęś« = anser segetum Becht. (Rost) [szyk 2 : 1] (3): Dzika gęs tak długo trwa iż też nos wſzythek ſobie aż do ſamych ocżu przegryza á mienią iż do piąci ſet lath żywa może być. FalZioł IV 18b, IV 18b; Gąſká/ błáznuy ty przedśię: imię twé nie zginie/ Póki dźika/ y ſwoyſka gęś ná świećie ſłynie. KochFr 131.

»polna gęś« (1): Oſtatek zimy pocżąwſzy około Gromnic aż blisko ku Wielkiey noci ſtale zima poſtoi/ tak nam polna gęs w dźień ſwię. Marcina na grzbiecie ſwym pokazowała. LudWieś B.

W przen (2): Iákoż potym y ták ſie sſtáło/ śiłá Lábęciow było náſtáło po tey niewinney gęśi/ gdyż vſtáwicżnie náſtawáią ktorzy krzycżą á wołáią iáko Lábęcie opowiedáiąc á obwoływáiąc tę prawdę Páńſką RejAp 94v, 94.
a. Wykuta z metalu (1): Záwieśmy/ á ná grobie gęś twárdo kowáną: A to żeby mógł każdy/ kto tędy pobieży/ Domyślić ſię zárázem/ że tu gąſká leży. KochFr 130.
2. [Dachowka półokrągło wygięta, układana na szczyt dachu (dziś „gąsior”): Item eidem a vectura 3 1/2 saxag- [enarum] tegularum culminarium alias geszy anno 1534 solutarum mrc. – gr. 24 den. – RachBudZam 73.]
3. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »gęś drzewiana« (2): Piſze Silwius/ iż w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká/ nád wodą roſtą/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego/ zową gęś drzewiáną/ rośćie tho drzewo ná wyſpie Pomony nie dáleko ieſt od Szkociey ku pułnocy. BielKron 277, 277 marg.

Cf GĘGA, GĘSIOPAS

AL