Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŃCZYCIEL

Następne hasło: KOŃCZYĆ SIĘ »

KOŃCZYĆ (121) vb impf i może pf

impf (120), może pf (1) CzechEp 328 [praes a. fut].

-ń- (96), -n- (18).

-o- (23), -ó- (2); -o- : -ó- Mącz (9 : 1), Oczko (1 : 1).

Fleksja

indicativus
inf	kończyć
praes
	sg	pl
1	kończę	kończymy
3	kończy	kończą

praet
	sg		pl
2	m	kończyłeś	m pers
3	m	kończył	m pers	kończyli
	f	kończyła	m an
	n		subst	kończyły

fut
	sg		pl
1	m	kończyć będę	m pers	kończyć będziemy, będziemy kończyć

imperativus
	sg	pl
2	kończ
3		niech kończą

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy kończyli, by my kończyli
2	m	byś kończył	m pers
3	m	by kończył	m pers	by kończyli

con praet
	sg
3	m	by był kończył

impersonalis
praes		kończy się
participia
part praes act		kończąc

inf kończyć (32) [w tym Diar 26 może KOŃCZYĆ SIĘ]. ◊ praes 1 sg kończę (18) [w tym: -e (1)]. ◊ 3 sg kończy (19) [w tym: może fut pf (1)]. ◊ 1 pl kończymy (3). ◊ 3 pl kończą (6). ◊ praet 2 sg m kończyłeś (1). ◊ 3 sg m kończył (4). f kończyła (3). ◊ 3 pl m pers kończyli (2). subst kończyły (1). ◊ fut 1 sg m kończyć będę (2). ◊ 1 pl m pers kończyć będziemy (2) Diar, CzechRozm, będziemy kończyć (1) SarnStat. ◊ imp 2 sg kończ (2). ◊ 3 pl niech kończą (1). ◊ con 2 sg m byś kończył (1). ◊ 3 sg m by kończył (1). ◊ 1 pl m pers bysmy kończyli (1) SkarKaz, by my kończyli (1) RejPs. ◊ 3 pl m pers by kończyli (1). ◊ con praet 3 sg m by był kończył (1). ◊ impers praes kończy się (1) [Mącz 436b może 3 sg praes od KOŃCZYĆ SIĘ]. ◊ part praes act kończąc (17).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

I. O czasie (109)
- 1. Z podmiotem osobowym (103)
  - A. O czynności lub stanie właśnie trwającym lub jego momencie końcowym: prowadzić lub doprowadzać do końca (99)
    - a. O czynności lub stanie trwającym (61)
      - aa. Doprowadzać, zmierzać do końca (38)
        α. Wykonywać, realizować (7)
        β. Kontynuować coś zaczętego (31)
      - bb. Być blisko końca, zbliżać się do końca (23)
        α. Wykańczać, doskonalić; wyzyskiwać osiągnięty cel; perpolire Calep (2)
        β. Robić coś w partii końcowej, zwłaszcza mówić, pisać (15)
        γ. Umierać, zwłaszcza konać (3)
    - b. O momencie końcowym czynności (27)
  - B. O czynności o końcu pomyślanym, zaplanowanym; w wyliczaniu i innych czynnościach mających swoje fazy, etapy: obierać punkt końcowy (4)
    - a. Przerywając w określonym miejscu (2)
    - b. Przyjmując za koniec jeden z krańcowych elementów (2)
- 2. Z podmiotem nieosobowym: być końcem, stanowić koniec (6)
  - a. Być tym, co jest po terminie zakończonym (1)
II. O przestrzeni (9)
- 1. Z podmiotem osobowym: ograniczać, zamykać, wyznaczać, ustanawiać granice, kontury, zagradzać (7)
  - a. Ostrzyć (1)
- 2. Z podmiotem nieosobowym: stanowić koniec, być na końcu (2)
III. O pojęciach: doskonalić, uzupełniać (2)
- a. Wnioskować (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

I. O czasie [w tym: co (83)] (109):

1. Z podmiotem osobowym (103):

A. O czynności lub stanie właśnie trwającym lub jego momencie końcowym: prowadzić lub doprowadzać do końca; finire Mącz, Calep; consummare, exsequi, patrare, perficere, performare Calep (99): W tych słowiech dawa nam znáć iż przez Kryſthuſá wſzytko pocżynać ſpráwowáć y końcżyć mamy. BibRadz II 59d marg; Finio, Kończę/ Konam/ Wypełniam. Mącz 127d; Consummo – Odprawuię, konczę. Calep 250b, 351a [3 r.], 387a, 420b, 763b, 779a, b.

a. O czynności lub stanie trwającym (61):

aa. Doprowadzać, zmierzać do końca (38):

α. Wykonywać, realizować; perficere PolAnt, Vulg, Modrz; perfungi Calep (7): nad vmowe nyezyechal sye znamy a tey rzeczi nye konczil na czo bil wiſlan od Czeſſarza LibLeg 11/78; A robotá im idźie bárzo ſporo/ y wſzytká ſpráwá ich ſzczęśći ſię im/ y końcżą tho z wielką pilnośćią/ y koſztem. BibRadz 3.Esdr 6/10 [idem] BudBib 3. Esdr 6/10; ModrzBaz 8; Calep 780a; GostGosp 6; OrzJan 85.

β. Kontynuować coś zaczętego; persequi Modrz; prosequi JanStat (31): Potym ná drugim bliſkim Sądźie będźie pytáć/ ácz ono ſkazánie od kthorego ſtroná áppellowáłá/ á Appellácyey ſwoiey niekończyłá/ niema w ſwey mocy zoſtáć? GroicPorz bb4v; BibRadz *4v; CzechRozm 257 [2 r.]; Milcżenie potym vcżyniwſzy/ ſłuſzbę Bożą końcżyli SkarŻyw 173; CzechEp 289; SarnStat 535, 807.

kończyć czego a. co (1): [niewiasta] po godźin kilku/ świeżſzą á zdrowſzą wyſzedſzy/ nápotym lékarſtwá kóńczyła Oczko 12.

W przeciwstawieniach: »począć (a. zacząć) (4), pochodzić ... kończyć« (5): BudBibKaw 3; Wſzákże iż ſie mowić zácżęło: końcżyć będę CzechRozm 19v, 3; ArtKanc A5v; Consequenter – Stego pochodząc, konczac. Calep 245b.

W charakterystycznych połączeniach: apelacyją kończyć (2), dobrodziejstwo, lekarstwa, nabożeństwo (służbę bożą) (2), pracą, rozmowy (2), sprawę (4).

Zwroty: »ostatek kończyć« (3): Oſtátek hiſtoriey końcży [reliqua persequitur] Liuius. ModrzBaz 104; SkarŻyw 87; OrzJan 121.

»przedsięwzięcie (swoje) kończyć« (2): Za tym ćię Pánu Bogu/ iuż oddáię pilnie/ Tylko więc przedśięwźięćie/ chćiey końcżyć vśilnie. PaxLiz D4, C2v.

»rzecz (swą, swoję) kończyć« [szyk zmienny] (5): Końcżył przedſię ſwoię rzecż pan Boiánowſki/ kiedy pan Lubelſki przekáźiwſzy mu/ ták powiedział. GórnDworz C7v; CzechRozm 2, 63v, 149v; CzechEp 228.

»[co] zaczęte (a. poczęte), co(kolwiek) się pocznie (a. zacznie) kończyć« [szyk zmienny] (7 : 3): RejPs 203v; przeto wolę rzecż zácżętą końcżyć CzechRozm 149v, 2, 11, 63v; SkarŻyw 57; CzechEp 228; Redordior – łrzeſtaię [!] konczicz czom poczan [!], y zaſie zwou [!] poczinam. Calep 902b; GrabowSet E2, T4v.

Szereg: »kończyć i dokonywać« (1): y przed nimi [będzie wolno] kończyć y dokonywáć ſwéy áppelláciiéy [et coram eisdem prosequi, finire et decidere suam appelationem JanStat 1022] SarnStat 956.

bb. Być blisko końca, zbliżać się do końca (23): Gdy tę modlitwę końcżyłá/ ieden z roſkazánia Aſpáſiuſa miecżem gárdło iey przebił. SkarŻyw 70.

Zwroty: »dni swoje kończyć« = umierać (1): Lecż ia chcę dni ſwoie Końcżyć/ vfáiąc w miłośierdźie twoie. GrabowSet H3.

»kończyć rzecz« = deorare, perorare, orationem concludere Mącz, Cn; epilogum facere orationis, finem facere orandi a. sermonis, perorare causam a. orationem, terminare orationem Cn (1): Peroro et Deoro, significat orationem concludo, Końcę/ Zámykam rzecz. Mącz 270a.

α. Wykańczać, doskonalić; wyzyskiwać osiągnięty cel; perpolire Calep (2): zá czym Połowcy kończąc zwycięſtwo do Zieḿ Ruskich około Pereasłáwiá wtárgnąwſzy/ wſzytki Zamki nád Rzeką Sulą pobráli StryjKron 235; Calep 788b.

β. Robić coś w partii końcowej, zwłaszcza mówić, pisać (15): Słuchayże dáley co tu Ewányeliſtá końcżąc Ewányelią thę ſwiętą piſáć racży RejPos 121; CzechEp 409; LatHar 544; WujNT przedm 27; Przeto końcżąc to kazánie/ ſłow ná pocżątku záłożonych chćieymy znowu poſłucháć/ y onym ſię pilnie przypátrzyć. WysKaz 47.

kończyć czym (4): K temu iż cżás tego krolowánia tákiego iego [Chrystusa] oſtátecżnym nieprzyiaćielem śmierćią [= zwyciężeniem śmierci] końcży CzechEp 328; A náwet liſt kończy dziękowánim Bogu. WujNT 573, 647, 780.

kończyć z kim, z czym (2): KłosAlg Fv; Iuż tedy z Moyzeſzem mowę ſwoię końcżę. PowodPr 85.

W przeciwstawieniu: »poczynać ... kończyć« (1): [licznik i mianowacz] ſpołem ſie wymawaią od wirzchniey pocżynaiącz z tim ſłowem końcżącz [możliwa też lekcja: sie... kończąc] cżęſć albo cżęſći KłosAlg Fv.

W charakterystycznych połączeniach: kończyć dziesiątek [modlitw], ewanjeliją, kazanie, list (3), mowę, przedmowę, słowa.

Zwroty: »kończyć rzecz swą« [szyk zmienny] (3): CzechRozm 30v; A wykłádáiąc im záraz tę rodźićielkę/ onych ku niey ſtoſuie/ ták rzecż ſwą końcżąc. CzechEp 23, 342.

»kończąc zamykać« (1): A końcżąc to wſzytko ták zámyka RejPosWstaw 22.

γ. Umierać, zwłaszcza konać (3): RejPs 23; Ephrem S. [...] końcżąc Pánu Bogu duchá oddał. SkarŻyw 119; Ták to ſerce wſpániáłé/ [...] Mężnie kończąc/ we wſzytkim woyſku płácz wzruſzyło. GórnTroas 70.

b. O momencie końcowym czynności (27):

α. Przestawać, zaniechiwać; doprowadzać do skutku własną czynność; desinere Mącz, Calep; finem imponere Modrz (9): Mącz 395c; ModrzBaz 136; álbo czáſem [woda] ból/ wnętrzé/ y biegunkę wzbudźi/ że by chćiał nabárźiey/ kończyć niemoże śiedzenia. Oczko 13v; Calep 312a; SkarKaz 8b [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: kończyć robotę, siedzenie, spis.

Zwrot: »żywot swoj kończyć« = umierać (1): Ktorzy záſię w roſkoſzy/ tylko domá żyli/ Ci też iáko dobytek/ żywot ſwoy końcżyli. HistHel ktv.

αα. Rozstrzygać (o sporach i walkach); finire Modrz (2):

kończyć przez co (1): Ieśliby krzywdá Amonowi byłá/ Któréy ón przez żaden gwałt/ ni przez zadną zdrádę Nieuczynił. Ani téż chce kończyć przez zwádę ZawJeft 13.

kończyć czym (1): Y niezdrogiby to/ áby y dźiś zwierzchni Pánowie/ ktorzi ſię wielkich pańſtw domagáią/ roſtyrki ſwoie o Kroleſtwá y Powiáty/ poiedynkową bitwą końcżyli ModrzBaz 63.

β. Kłaść kres, powodować zaprzestanie cudzej czynności [czym] (1): Ná koniec ſwary y niezgody/ y práwne nieſnaſki ſpráwiedliwymi wynalaſki końcżył. SkarŻyw 31.

γ. Rozstrzygać, uchwalać, postanawiać, wydawać wyrok w jakiejś sprawie; terminare Modrz, JanStat; prosequi JanStat (17): około pokoju namowy czynimy radzi i już kończymy. Diar 84, 28 [2 r.], 38, 41; SarnStat 847.

kończyć czym (1): Wszyscy się na to zgodzili, aby o obronie postronnej było radzono, gdyż tu się egzekucyją kończyć nie może prze to, iż tu wszyćkich tych nie masz, z ktorych by się egzekucyja stać miała Diar 26.

kończyć o czym (1): nie widzi się posłom potrzebno, aby mieli co o obronie kończyć Diar 43.

W połączeniach szeregowych (3): Queritur priore patrono causam defendente nunquam perorari potuisse, Skárży ſie że pierwi Procuratorowie nigdy nie mogli yego rzeczy wywieść/ okázáć/ áni kończić. Mącz 270b; ModrzBaz 92v; SarnStat 1115.

W charakterystycznych połączeniach: kończyć granice (2), krzywdy, nielubości.

Zwroty: »kończyć rzecz« [szyk zmienny] (2): Mącz 270b; poſtánawiamy/ ſkázuiemy/ y kończąc rzecz/ to iednánié czynimy [ordinamus et definiendo arbitramur JanStat 226]/ między Królem Ie^go M. y Biſkupem przerzeczonym. SarnStat 184.

»skutecznie kończyć« = sine debito terminare Modrz (1): ModrzBaz 92v cf »sprawę kończyć«.

»sprawę, kauzę kończyć« = causam terminare Modrz, JanStat [szyk zmienny] (2 : 1): A niechby iuż ći ſędźiowie mieli moc ſędźić/ ſkázowáć/ y ſkutecżnie końcżyć wſzytkie ſpráwy do nich przychodzące/ bez dálſze^go odzywánia. ModrzBaz 92v; SarnStat 1118, 1201.

Szeregi: »kończyć i konać« (1): ſámi Kommiſsarze przedśię gránice kończyć y konáć [prosequi et finire JanStat 407] będą powinni SarnStat 841.

»kończyć a konkludować« (1): nie zdało się im co kończyć a konkludować, ażby mieli to już z a pieczęcią krolewską u siebie spisane. Diar 43.

»kończyć i skazować« (1): Téż wſzyſtki ſpráwy znácznieyſzé/ ktoré przynależą źiemiam przerzeczonym/ zá rádą Rad źiem przerzeczonych/ będźiemy kończyć y ſkázowáć [causas notabiles dictas ... tractabimus, terminabimus et definiemus JanStat 903]. SarnStat 1118. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

W przen (1): Sądy ćię boſkié przedźiwnie ćwiczyły/ Z twoim niedobrym wſzytko to kończyły. GórnTroas 14.

B. O czynności o końcu pomyślanym, zaplanowanym; w wyliczaniu i innych czynnościach mających swoje fazy, etapy: obierać punkt końcowy (4):

a. Przerywając w określonym miejscu (2): Ktory [Stefan siedmigrodzki wojewoda] tego roku ktorego tę náſzę Kronikę kończymy 1579. z Krolową Anną [...] ſzczęſliwie pánuie. StryjKron 452.

W przeciwstawieniu: »poczynać ... kończyć« (1): Podźmyż też y do śrzodku/ ktory pocżynam od ſpraw Apoſtolſkich/ á końcżę iy w liśćiech Páwłowych. CzechEp 308.

b. Przyjmując za koniec jeden z krańcowych elementów [na kim] (2):

W przeciwstawieniach: »kończyć ... poczynać« (2): Abowiem gdyby nie iednego narodu obádwá opiſowáli á przecż żeby obádwá Iozeffem á nie Máryą zámykáli? Mátheuſz ná nim końcżąc/ á Lukaſz od nie^go pocżynáiąc. CzechRozm 149v, 153.

2. Z podmiotem nieosobowym: być końcem, stanowić koniec (6): Rozdział śiodmy tego Ewánielium dziśieyſze kśięgi ták końcżą. BudNT Hh6v.

W przeciwstawieniu: »kończyć ... poczynać« (1): gdyż iuż Nowe láto Stáry rok końcży: Nowy pocżyna KlonWor 80.

Fraza: »śmierć kończy« (3): GliczKsiąż H3v; SienLek 42v; Przedáie ná Gálery; gdźie tylko śmierć ſámá Końcży nędze y żywot v ſrogiego Chámá. KlonWor 30.

a. Być tym, co jest po terminie zakończonym (1): Dla tego więc przydáią/ ábo Excluſiue Práwni ludźie: ábo więc piſzą Incluſiue. Excluſiue końcży rok gdy go piſáć pocżną: Incluſiue zámyka dobę drugorocżną KlonWor 80.

II. O przestrzeni [w tym: co (5)] (9):

1. Z podmiotem osobowym: ograniczać, zamykać, wyznaczać, ustanawiać granice, kontury, zagradzać; terminare Mącz, Calep; desinere, limitare Mącz (7): Finitor, Skończiciel/ Wilicziciel/ Też ten który role pomierza y kończy. Mącz 127d; Desinere in orbem dicuntur Elenchi, Kończić w okrąg yáko gruſzki álbo yábłká Elenchy/ perły hoc loco intelliguntur. Mącz 395c, 194a, 450b; Calep 1057b.

Zwrot: »kończyć granice« (1): niekończyłeś bowiém wáſzá kró: M. gránice morzem Oceáńſkim páńſtwá ſwégo OrzJan 94.

a. Ostrzyć (1): Acuo, Kończę/ oſtrzę. Mącz 3a.

2. Z podmiotem nieosobowym: stanowić koniec, być na końcu (2): A thę Hiſzpánią gory Pireneyſkie końcżą. BielKron 278v; Tę wyſpę rzeki opaſáły z boku/ Morze ią końcży práwie iákby w kroku. KlonFlis Hv.

III. O pojęciach: doskonalić, uzupełniać [co] (2):

Szereg: »kończyć i doskonałym czynić« (1): Bo Pan nie mowi: ieſli nie będźie inſza: ále ieſli nie będźie więtſza ſpráwiedliwość: żebyſmy ią wnętrzną y z wiáry á łáſki á pomocy Chryſtuſowey płynącą/ kończyli y doſkonáłą czynili. SkarKaz 311a.

a. Wnioskować (1):

Szereg: »kończyć i zamykać« (1): Syllogismus, latine racionatio, computatio, Rządny á rozumny wywód/ nie ktorey rzeczy/ álbo ráchowánie/ dowód á rozbieránie rzeczy z ktorego ſie nieco kończy y zámyka. Mącz 436b.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Enden. Końcżyć. Finire. Calag 157a.

Synonimy: I.1.A. konać, kontynuować, prowadzić, wypełniać.

Formacje współrdzenne cf KONAĆ.

Cf KOŃCZĄCY, KOŃCZENIE, KOŃCZONY