[zaloguj się]
[pdf]

KREWNY (287) ai

e jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
mNkrewny fNkrewnå, krewn(a) nNkrewn(e)
Gkrewn(e)go Gkrewn(e)j Gkrewnégo
Dkrewn(e)mu D D
Akrewn(e)go Akrewną Akrewn(e)
Ikrewnym, krewn(e)m Ikrewną Ikrewnym
pl
N m pers krewni
subst krewn(e)
G krewnych
A m pers krewné, krewnych
subst krewné
I m krewnémi, krewnymi
f krewnémi
L krewnych

sg m N krewny (32). ◊ G krewn(e)go (7). ◊ D krewn(e)mu (5). ◊ A krewn(e)go (12). ◊ I krewnym (12), krewn(e)m (1) ZapWar. ◊ f N krewnå (17), krewn(a) (2). ◊ G krewn(e)j (1). ◊ A krewną (4). ◊ I krewną (8) [w tym: -ąm (1)]. ◊ n N krewn(e) (1). ◊ G krewnégo (5); -égo (1), -(e)go (4). ◊ A krewn(e) (3). ◊ I krewnym (1). ◊ pl N m pers krewni (58). subst krewn(e) (1). ◊ G krewnych (39). ◊ D krewnym (18). ◊ A m pers krewné (33), krewnych (1) StryjKron; -e (8), -(e) (25). subst krewné (1). ◊ I m krewnémi (14), krewnymi (8); -emi TarDuch, SeklKat, Leop, RejPos, PaprPan, ModrzBaz, KochPhaen, GórnRozm (3), SarnStat (3); -ymi BielKron, BudBib, CzechRozm (2), StryjKron, WujNT (2); -emi: -ymi LatHar (1 : 1); ~ -émi (4), -ęmi (1),,-(e)mi (9); -ęmi: -(e)mi GórnRozm (1 : 2). f krewnémi (1). ◊ L krewnych (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Przymiotnik od ‘krew’:
1. Związany z kimś węzłami krwi, przynależnością do jednej rodziny (przeważnie w odniesieniu do dalszych członków rodziny); consanguineus BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; cognatus Mącz, Calep, Cn; agnatus, necessarius, philostorgus, propinquus, proximus Mącz (245): BartBydg 250b; agnatus, Przirodzony/ krewny. Agnati proprie dicuntur, Przirodzeni po oycu. Mącz 241d, 241d [2 r.], 243d, 298a, 446c; LeovPrzep A3; MycPrz I A2v; SarnStat 578, 688, 1159.

krewny komu (19): Perſony ktore ſobie ſą krewne/ máią między ſobą ſpolną krew/ gdy ſye z iedney dwie rodzą GroicPorz ff; BielKron 53, 60, 154, 175v, 180v; Attingit me sanguine, Yeſt mi krewny. Mącz 439d, 50b; CzechRozm 149v; PaprPan Ef4v; ModrzBaz 133v; WerGośc 264; WujNT 195; SarnStat 601 [4 r.]. Cf »krewny bogom«.

Wyrażenia: »krewny bogom« = tytuł królów pogańskich (2): Alexánder krol nád krolmi/ krewny bogom/ Dáryuſowi pozdrowienie. BielKron 124, 124.

»blisko krewny« (4): opuſć wſſytek národ ſwoy y bliſko krewne przyiáćioły ſwoie. RejPs 68.

»krewny [komu] po matce« (1): Elżbietá byłá krewna Pánnie Máriey po mátce WujNT 195.

»przyjaciel krewny« = amicus consanguineus JanStat [szyk 7:5] (12): RejPs 68; Powynniſmy też okażować miłoſierdzie nad naſzymy vbogymy przyacielmy krewnemy/ Iako ſą rodziczy/ braćia/ ſioſtry/ y yni SeklKat L4; Boguſłaẃ[!] [...] napierwey przyiechał s krewnym przyiaćielem ſwoim krolem Duńſkim BielKron 375v; zbierał przyiaćiele/ iedny krewne drugie zá pieniądze [...] zwłaſzcżá bráthá Bázyliuſzá álbo Waśiłá Glińſkiego BielKron 405v, 75, 124, 175, 354v; GórnDworz O6v; ZapKościer 1582/35; Calep 244a; SarnStat 584.

»krewny w pierwszym (a. drugim) stopniu« [szyk 2:1] (3): brátá mégo (Zołwicá) żóná iest mi krewna w piérwſzym ſtopniu. SarnStat 601, 601 [2 r.].

Szeregi: »krewny abo dalszy« (1): áby którzykolwiek bráćia ábo przyiaćiele kréwni ábo też dálſzy [fratres vel amici consanguinei aut remoti JanStat 562] oboiéy płći będąc rozdźieleni/ y wtym rozdźieleniu byli przez trzy látá SarnStat 594.

»krewny i powinowaty« (2): vroſł obycżay v onych narodow/ áby białe głowy dawáły ná przywitániu pocáłowánie mężcżyznom ſobie krewnym y powinowátym WerGośc 264; SarnStat 1159.

α. W funkcji rzeczownika (182): Pień Tu rozumiey/ tę Perſonę od kthorey krewni poſzli. GroicPorz ffv, tv, ggv, 112; Leop Lev 25/26, Ruth 4/7; BibRadz I 7c marg, II 39c marg; BielKron 149v, 158, 175v, 261; Mącz 285c; Rzymiánie [...] ſie też dzyeciom y inym krewnym s ſobą w łáźni myiáć nie dawáli. RejPosWstaw [412]; MycPrz I B3v, C4v; CzechRozm 241 v; ModrzBaz 7v; KochPs 68; StryjKron 115; niepodobna żeby go nie miał znáć z powieśći rodźicow y inſzych krewnych? CzechEp 175; KochPhaen 5; [żona] dźiateczki oycowi podobné Rodźi: ſkąd roſtą poćiechy oſobné: Ani iuż ſpadków vpátruią krewni/ Dźiedźicá pewni. KochPieś 42; Nuż ná [...] krádźieſz/ mordy miedzy krewnęmi inceſta [...] gwałtem bránia pánien/ wdow/ dźieći w opiekę [...] tęn komuby ſię dáłá/ do pewnego czáſu abſoluta poteſtas, nálaſłby [...] munſztuk GórnRozm L, C4v, Dv; ActReg 16; Calep 519a [2 r.]; LatHar 629, 650; WujNT 40; O przedániu dóbr krewni mogą świádczyć y kmotr. SarnStat 688, 208, 209, 596, 599 [2 r.], 604 (10); SkarKazSej 705b.

krewny czyj [w tym: G sb i pron (39), pron poss (28), ai poss (11)] (78): BierRozm 12; MetrKor 59/75v; SeklKat L4, M4v; Slachethnego Maczieya Lewyna pana y krewnego ſwego w Wilczinye wdomu yego wlaſznym we ſzpyaczki zabill LibMal 1548/145; HistAl E6v; KromRozm III M6v; GliczKsiąż M5; LubPs gg3; GroicPorz p3, gg2, gg2v, 113v [2 r.]; Záſtáwię thwarz ſwą przećiwko cżłowiekowi onemu/ y przećiw krewnym iego [super cognationem eiusj] Leop Lev 20/5, Lev 25/25, Ruth 4/7, 8, Iob 19/14; BibRadz Gen 24/4, Ps 7 arg, Luc 1/54 [58]; Chore [...] krewny Moiżeſzow [...] poruſzony zazdroſcią/ podwiodł lud poſpolity ná Moiżeſzá BielKron 40v, 57v marg, 59, 175v, 256v, 305v, 318; Mącz 243d, 326a; RejPos 28v, 30v; KochMon 24; BudBib Ruth 2/1; MycPrz I B2 [2 r.]; BiałKaz K3; tenże Lukaſz powieda: iż tá Márya krewna byłá Elzbiećina/ á Elzbietá byłá z corek Aaronowych/ á iákoż to może być/ áby byłá z Dawidá/ gdy krewna byłá Elzbiećina? CzechRozm 153v, 145v [2 r.], 153v [2 r.], 154, **; cżemuby nieobrano ludźi ſtátecżnych/ ábo krewnych/ ábo ſąśiádow iego ModrzBaz 85v, 109v; StryjKron 51, 91, 122, 155; CzechEp 175, 176; też y iego [Chrystusa] właſni krewni/ ktorych piſmo bráćią iego názywa/ y ći pogárdźiwſzy im/ głupim/ y ſzalonym názywáli NiemObr 9; KochWz 139, 141; ActReg 46; LatHar 326, 659; pánná ktora miáłá porodzić Meſſiaſzá/ byłá krewna corki Aaronowey/ áby Meſſiaſz [...] oboiego domu krolewſkiego y kápłáńſkiego krewnośćią dotykał. WujNT 195, 4, Mar 6/4, Luc 1/36, 58, s. 195, Act 10/24; to iest vpewniona náuká: że krewni moi nie ſą krewni żóny méy krewnym: á przetóż dwá bráćia do dwu śióſtr mogą wſtępić w małżeńſki ſtan. SarnStat 601, 209, 604, 633 [4 r.], 1159, 1279; KlonWor 18. Cf »krewny boży«.

W połączeniach szeregowych (13): MurzHist S; Ná oſtátek oycżyznye/ rodzicom/ prziyacyelom/ krewnym/ powinowátym/ y inſſym ludzyom wſpołek/ żebyſmy ſie dobrze/ pocżeſnye poſtáwili GliczKsiąż Ov; vżywał ich ſąſiad/ vżywał przyiacziel/ vżywał krewny: gdzie theraz y krewny/ y przyiaciel/ y ſąſiad/ y wobecz wſzytká Koroná ſmierći ich nie wſpomni bez żalu GórnDworz Dd8v; ModrzBaz 11; NiemObr 9; WerKaz 281; LatHar 29, 100, 267; WujNT 76, Luc 14/12, 21/16.

W przeciwstawieniu: »krewny ... obcy« (1): ma być baczenie Perſony/ ieſli krewny álbo obcy/ ieſli Duchowny álbo świecki. GroicPorz 112.

Wyrażenia: »bliski, bliższy, najbliższy (a. pobliższy) krewny)« = proximus consanguineus JanStat [szyk 9:5] (7:2:5): vſtáwiłá práwo wſzędzye pod gárdłem/ áby ſie nie poymowáli/ iedno co nablizſzy krewni/ chcąc thym práwem ſyná ſwego ku ſobie przyciągnąć. BielKron 10v, 53v, 59; CzechRozm 154; NiemObr 8; Ieſli powtóré zá mąż idźie, dobrá máćierzyſté z ſobą bierze. Ale konie rośleyſzé, zbroie, y ſtádá, dźiatki od blizſzych krewnych. SarnStat 639; SWiádkámi [...] iśdź niemogą/ áni máią krewni bliżcy/ tego który ie ſtáwi: to ieſt/ ſtriy/ brát ſtryieczny/ ćioteczny/ wuieczny/ śieſtrzeniec y źięć/ którégoby śioſtrá rodzona żoná byłá tego/ komuby świádczyć miał SarnStat 1159, 208, 209, 653, 689, 1172 [2 r.], 1269.

»krewny boży« (cf 184a »krewny bogom«) (1): Alexánder [...] wſzytkim przykazał pod gárdłem áby go chwalili iáko krewnego Bożego. BielKron 125v.

»krewny cielesny, z strony rodzaju cielesnego« [szyk 2:1] (2:1): TarDuch B5v; CzechRozm 154v; Przecz P. Chriſtus krewnych ćieleſnych iákoby zániedbawa. WujNT 227 marg.

»krewny dalszy« (2): dobrá [mężobójcy] máią przypáźdź ná krewné poblizſzé zábitégo: á ieſliby blizſzych nie było/ tedy ná krewné dálſzé. SarnStat 1172, 1172.

»krewni na doł i wzgorę idący« (1): gdy Synow y Rodźicow/ y innych krewnych ná doł y wzgorę idący chniemáſz: thedy ſpadek przychodźi ná pobocznie perſony GroicPorz ff4v.

»krewny ze strony matki« (1): bękárći wedle Práwá Mieyſkiego máią [...] krewne s ſtrony mátki GroicPorz ff.

»krewny po mieczu« = krewny z strony ojca (2): GroicPorz ff; tegóż domu krewni po mieczu mimo właſné dźiéwki dźiedźictwo pośięgáć máią SarnStat 1030.

»krewny po ojcu, z liniji ojcowskiej, z pokolenia ojczystego, z strony ojca« [szyk 3:1] (1:1:1:1): bękárći nie máią oycá pewnego [...] przeto theż krewnych po oycu niemáią. GroicPorz ff, ff; SarnStat [630], 1251.

»krewny do czwartego stopnia« (1): Przećiwko Szoſtemu [przykazaniu] [...] Małżeńſtwo z krewnymi do cżwartego ſtopniá; ábo z powinnemi/ cżáſem do cżwartego/ á cżáſem do wtorego LatHar 116.

»krewny po wrzecienie« = krewny z strony matki (1): bękárći wedle Práwá Mieyſkiego máią krewne/ ále po wrzećienie nie po mieczu GroicPorz ff.

Szeregi: »krewny i bliski« = consanguineus et propinquus JanStat [szyk 2:1] (3): byli myędzy nimi [...] bliſcy y krewni páná Kryſtuſowi KromRozm III M6v; SarnStat 208, 604.

»domowy i krewny« (1): Coż to tedy zá ſzaleńſtwo [...] forytowáć trądy twoie/ że ſą domowi twoiey krewni [domestici sunt et consanguinei]: á przekłádáć ie nád drugie dowćipne/ prácowite/ y mężne ludźi? ModrzBaz 114v.

»krewny, (a, abo, i) powinowaty, powinny« [szyk 12:4] (13:3): Mącz 326c, 367c; CzechRozm A8v; Calag 96a; opuſzcżáiąc powinne y krewne/ vdał ſię do Cárogrodu SkarŻyw 593; NiemObr 8; cżeladź ze wſząd krádnie/ towárzyſze oſzukawáią/ krewni á powinowáći nie do końcá przyiaćiele; á ieſli ktorzy ſą/ ná puśćiznę cżekáią WerKaz 288; ActReg 46; Calep 212a; GrabowSet Rv; LatHar 116; WujNT Matth 12/46, s. 227; ieſli ono kupno krewni którzy álbo żenini powinowáći [aliquis consanguineus vel affinis JanStat 551] po przerzeczonych lećiéch chćieliby rzecz zátrudniáć SarnStat 689, 587, 653.

»krewny, (i) przyjaciel (bliski a. spowinowacony)« = cognatus et amicus Vulg [szyk 4:4] (8): TarDuch B5v; HistRzym 71v; SkarŻyw 13; StryjKron 51; KochWz 139; WujNT Act 10/24; krewnym álbo przyiaćiołóm bliſkim [consanguineis vero sive amicis proximioribus JanStat 1092] zábitégo ſześć grzywien ma zápłáćić SarnStat 654; iák loźny odbieżyſz oyczyzny Y krewnych y przyiacioł ſpowinowáconych CiekPotr 55.

»krewny i przyrodzony« (1): oddalyayąncz wſchithki krewne y przirodzone swoye polieczil y roskazal dacz [...] nyewieſczie ktora mu wnyemoczi poslugowala dziesyencz grziwyen pienyendzy MetrKor 59/75v.

»krewny i znajomy« [szyk 2:4] (3): RejPos 38v; KochPs 132; A mniemáiąc że on był w towárzyſtwie/ vſzli dźień drogi/ y ſzukáli go [Jezusa] miedzy krewnymi y znáiomemi [inter cognatos et notos]. WujNT Luc 2/44.

Żart. (1): Kiedy wiátr wieie ſtryiemże go witay [...] ták ſię o nim pytay. Siodłátą Wronkę zow Ciotuchną fliśie/ Rádzęć nie drwi ſię. Nie ſzánuieſzli ſwych powinowátych/ Wnet nieprzyiaćioł doſtánieſz zębátych. Cny ſię flis gniewa/ to ſą rzecży pewne/ O ſwoie krewne. KlonFlis F3v.

a. W przeciwstatweniu do bliskich członków rodziny, jak rodzice, dzieci, rodzenstwo; cognatus PolAnt; consanguineus JanStat [zawsze w funkcji rzeczownika] (14): ComCrac 16; przyſzłá z rodzicmi/ y z dziatecżkámi/ y ze wſzytkimi krewnymi. BudBib Dan 13/30; ModrzBaz 64; ieſli [św. Jan] znał Páná y świádectwo mu nie vrodźiwſzy ſię ieſzcże wydał: á coż mu było potrzebá z powieśći krewnych y rodźicow znowu go [errata dodaje: dopiero] poznáwáć? CzechEp 176; LatHar 745; SarnStat 208; KlonWor 55.

krewny czyj [w tym; G sb i pron (3), pron poss (3)] (6): KTo by zábił Oycá/ Mátkę/ Syná/ Dźiádá/ Bábę/ Brátá/ Syoſtrę/ Krewnego ſwego GroicPorz 112v, 113; StryjKron 155; rácż rodźice moię/ iáko te/ przez ktoreś mi żywot docżeśny dał/ y krewne moie/ z ktorymiś mię powinowáctwem świeckim [...] związał/ od grzechow [...] bronić/ y ocżyśćić LatHar 629; SarnStat 179, 236.

Wyrażenie: »krewny cielesny« (1): Chriſtus [...] vczy przekłádáć [...] kośćioł powſzechny/ y bráćią náſzę w nim/ y dobrá ich duchowne/ nád rodzice y krewne ćieleſne. WujNT 136.
b. Powinowaty, pozostający w związkach z rodziną współmałżonka lub rodzicami chrzestnymi; consanguineus JanStat (7): (nagł) O świádkach krewnych. (‒) [...] Z ktorych [świadków] pierwſzy Piotr á drugi Iákub Kmotr tego Kondratá UstPraw C4v; SarnStat 578.

krewny komu (3): [Booz do Ruf] Nieprzę ſie tego żem ći ieſt krewnym/ ále ieſt inſſy bliſzſſy niżli ia. Leop Ruth 3/12, Ruth 3/9; Gratulor tibi affinitatem [...] Radem temu ześ ſie [...] ſzláchetnemu cżłowiekowi krewnym ſtáł. Mącz 149b.

α. W funkcji rzeczownika (2): Bolesław wtory przezwiſkiem ſmiáły [...] z małżonką ſwoią Wizesławą/ Xiążęćiá Ruſkiego [...] Corką [był] w Gnieźnie koronowány. [...] Tego [Izasława Księdza Kijowskiego] tedy Bolesław Krol naprzod vmyſlił ná oyczyznę wprowádźić iáko krewnego StryjKron 180.
Szereg: »krewny a powinowaty« [czyj] (1): Pyoſnká wtora onego Kápłaná Ietro/ krewnego á powinowátego Moiżeſzowego LubPs gg3.
2. Należący do tego samego narodu albo grupy społecznej, pozostający w bliskiej przyjaźni; cognatus, propinquus Vulg (17): [św. Paweł] Androniká/ Ianiego/ Irodyoná/ Lukiuſzá/ Iazoná y Sozypátrá názywa ſwymi tákże krewnymi Syngenus [errata zmienia: ſyngeneis] [...] choćiaſz tego żaden pokázáć nie może/ áby ći byli krewnymi iego z ſtrony rodzáiu ćieleſnego. CzechRozm 154, 154 marg, **.

krewny czyj [w tym: pron poss (9), G sb i pron (3)] (12): RejPs 155; Y odpowiedźieli wſzyſcy mężowie Iudſcy Izráelitom/ Przeto iż Krol ieſt krewny náſz/ á przeczże ſie oto maćie gniewáć? BibRadz 2.Reg 19/42; BielKron 129; GórnDworz R4; CzechRozm 154; KochPs 188; Pozdrowćie Androniká y Iulią krewne moie y towárzyſze więźienia moiego WujNT Rom 16/7, Rom 16/11, 21; KlonWor 8. Cf »krewny według ciała«.

Wyrażenia: »krewny [czyj] według ciała« (2): CzechRozm 34; ia ſam żądałem odrzuconym być od Chriſtuſá zá bráćią moię/ ktorzy ſą krewni moi według ćiáłá [qui sunt cognati mei secundum carnem]/ ktorzy ſą Izráelczycy WujNT Rom 9/3.

»krewny przyjaciel« (1): A potem dla niedoſtátku ziemie ſwoiey/ ruſſyli ſie zániem wſſyſcy krewni przyiaćiele iego y dał iem pan bog ználeſć wdzięcznoſć ziemie oney RejPs 155.

Szereg: »krewny abo powinowaty« [szyk 1:1] (2): iedney wiáry y zaſługi powinowátymi ſie ſobie iudźie ſtawáli y Syngenis ſie názywáli/ iáko ono [...] ieden z komornikow trzech dla mądrośći ſwey zoſtał Syngenis powinowátym ábo krewnym Dáryuſzowym/ choćiaſz mu nic w rodźie nie był. CzechRozm 154, 154v.
3. Dotyczący stosunków między krewnymi, powinowatymi (9):
a. Oparty na związkach pokrewieństwa, powinowactwa (4):
Wyrażenia: »krewna bliskość« (1): Zá málucżki dar one [książki] W. M. ſwym M. Pánom/ iáko tym ktorym to według krewney bliſkośći włáśćiwie náleży/ poſyłam. KołakCath A2v.

»krewne powinowactwo« (1): imo krewne powinowáctwo y ſąſiedzcthwá záchowánia/ dawáli pomoc Kumom przećiwko niemu [wujowie przeciw Ladzisławowi] BielKron 301.

»krewna przyjaźń« (2): Włádziſław Lokthek [...] wſzedł ſnimi [litewskimi książętami] w krewną przyiaźń/ poſławſzy dziewoſłęby do Iedyminá [...] áby corę ſwą dał iego ſynowi Káźimierzowi BielKron 371, 355v.

b. Zachodzący między osobami spokrewnionymi, z tytułu pokrewieństwa (4): viano nanasz przislo Iako nablissche krevnem spathkiem ZapWar 1544 nr 2451; Calag 96b; Incestus ‒ Pomazani krewnim złączenim. Calep 519a; Patricidium [...] COMPLICES tákiégo krewnégo mężobóyſtwá, ſámoſzóst odwód. SarnStat 587.
c. Taki, jak między ludźmi spokrewnionymi (1):
Wyrażenie: »przyjacielstwo krewne« (1): Napierẃey wźiął towárzyſtwo s Krolikiem Gwáryoneńſkim y przyiaćielſtwo krewne przez Tłumácże BielKron 442v.
4. Odnoszący się do krwi ‒ ciekłego składnika organizmu ludzkiego (15):
Wyrażenia: »krewne panowanie« = przewaga krwi w organizmie (1): paznochti [...] gdi z cżyrwonoſcią maią nie iaką ſinoſć znamionuią krewne panowanie. GlabGad D4v.

»wilgota krewna« = krew (2): w ludziech ktorzy w cżas ſłono iadaią panuie wilgota Sanguinea, to ieſt, krewna GlabGad 18, K4.

a. Taki, w którym krew przeważa nad innymi ciekłymi składnikami organicznymi (7):
Wyrażenia: [»kompleksyja krewna«: trzebá odmieniáć máśći/ według komplexiiéy człowieká: ináczéy czynić człowiekowi komplexiiéy krewnéy/ ináczéy komplexiiéy kolericznéy/ ináczéy flegmiſtéy/ ináczéy melánkolicznéy UrzędowHerb 400b (Linde).]

»ludzie krewni« = sangwinicy [szyk 2:1] (3): Oczet kolerikom / y ludziom krewnym ieſt pożytecżny FalZioł II 18d, V 54, 63.

»krewne przyrodzenie« [szyk 1:1] (4): Wiek cżłowiecży cżworaki ieſt, Pierwſzy dziecińſtwo: krewnego y powietrznego przyrodzenia. FalZioł [*8]v, III 11a, V 2a; Sanguineus, Pełny krwie/ krewnego przirodzenia Mącz 367b.

b. Związany z krwią, zawierający krew; sanguineus BartBydg (5): BartBydg 136; FalZioł [*8]v; Rymá też krewna zdrowa bywa SienLek 73, 78v.
Zestawienie: »krewna żyła« = vena Cn (1): Ieſt ieſzcze inna zawádá żylna/ kthorą zową Kurczem/ ále tá nie iedno pięté/ ále y krewné żyły pſuie SienLek 142v.

Synonimy: 1. bliski, powinowaty; a. przyjaciel; b. powinowaty.

Cf BEZKREWNY, CZARNOKREWNY, GRUBOKREWNY, KREWNIK, KRWAWNY, KRWAWY, KRWISTY, PRAWOKREWNY, SUCHOKREWNY, WIELOKREWNY, WODNOKREWNY

AK