[zaloguj się]
[pdf]

KRYSZTAŁ (69) sb m

kryształ (43), krzyształ (13), krystał (7), krzystał (6); kryształ LubPs, KrowObr, RejWiz (7), Leop, RejAp (12), PaprPan, Calep, GrabowSet (2), LatHar (2), WujNT (5); krystał WróbŻołt, RejPs, Mącz (3); krzystał Murm, Mymer1, Mymer2; krzyształ BudNT; krystał : krzystał HistAl (1:1); kryształ : krzyształ RejZwierz (1:1), BibRadz (2:1), BielKron (2:1); kryształ : krzyształ : krzystał RejZwierc (5:1:1); krzyształ : krzystał : krystał FalZioł (8:1:1).

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N krysztåł krysztåły
G krysztåłu
D krysztåłowi
A krysztåł
L krysztåle
V krysztåły

sg N krysztåł (42). ◊ G krysztåłu (10). ◊ D krysztåłowi (7). ◊ A krysztåł (6). ◊ L krysztåle (2). ◊ pl N krysztåły (1). ◊ V krysztåły (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Minerał – bezbarwna, przeźroczysta odmiana kwarcu (kryształ górski) używany w dawnej medycynie, także do wyrobu naczyń. Służył również jako materiał zdobniczy między innymi przy wyrobie biżuterii; crystallus a. crystallum Murm, Mymer1, Mymer2, Mącz, Calep, Cn (67): Crystallus, eyn kriſtall Krzyſtał Crystallum Murm 121; Mymer1 5v; KRzyſzthał kiedy będzie przeciw ſlończu położon/ thedy ogień z ſiebie wypuſzcżá y zapala rzecż kthora może być ſpalona FalZioł IV 51c; Krzyſztał lepſzy ieſth na nacżynie ku piciu: niżli na inſze rzecży. FalZioł IV 51d; wezmi Krzyſztału dobrze ſtłucżonego. 2. dragmie/ [...] dawayże iey [mamce] pić na każdy dzień FalZioł V 37, IV 51c [2 r.], V 36v, 37, 48v; Mymer2 4v; między filari groná złote z liſtkámi złotemi wiſiáły były tam groná iákoby w winnicy s krzyſtału/ á drugie s pereł/ niektore s Smaragdu/ á niektore z Onichimow HistAl Hv; Sługá Kredenc s Krzyſztału niebácżnie obálił. RejZwierz 14; BibRadz Iob 28/17; Vkazał iey tedy tablice Płánet złote/ wſłoniową kością przeſadzáne/ ná iedney był Iupiter ná kámieniu Iácynktu/ ná drugiey Słońce ná Krzyſztale/ Mieſiąc ná Dyámencie/ Mars ná Amátyſcie/ Merkuryuſz ná Smárágdzye/ Wenus ná Száfirze/ Sáturnus ná Ofnicie. BielKron 122v; W tym mieśćie nawięcey rzemieſnikow ktorzy dziáłáią paćierze z kryſztału/ z Succinu z kośći/ y z innych rozmáitych máteriy. BielKron 287v; Capillamentum in crystallo, Stréfy á promienie po Kryſtalle 34c, 70a, 84d; PaprPan Hh5; Calep 274a.

W porównaniach (36): Szcżuka wgłowie ſwoiey ma kamień podobny ku Krzyſztałowi FalZioł IV 37a; RejPs 216v; Wypuſzcża lod iáko Kryſztał ſztukámi niemáłemi [mittit crystallum suam sicut buccellas Vulg Ps 147/4] LubPs ff3; [woda] bieżąc przez zyemię tám ſie poleruie/ Ze ſie tu iáko Kryſztał w źrzodłach okázuie. RejWiz 146; Tákże niebo by Kryſztał wnet ſie okazáło/ A namnieyſzey chmurecżki ná nim nie zoſtáło. RejWiz 165v, 34, 176v; BibRadz Num 11/7 marg; RejAp 48v, 49v, 175, 181, 181v, 188; áby twe cnotliwe ſpráwy pięknie ſie ná wſze ſtrony błyſzcżáły iáko/ gdy luná bije ná wſze ſthrony od nadobney ſklenice/ iáko od kryſztału RejZwierc [121]v; GrabowSet Nv; LatHar 380; A przed ſtolicą iáko morze śkláne podobne kryſztałowi [Et in conspectu sedis tanquam mare vitreum simile cristallo] WujNT Apoc 4/6, s. 886, 888 [2 r.]. Cf Zwroty, Wyrażenia.

W połączeniu szeregowym (1): Stan świętych w niebie [...] przyrownány ieſt złotu/ perłom y drogim kámieniom/ kryſztałowi/ śkłu/ y rzeczom podobnym WujNT 888.

Zwroty: »łsnąć się jako kryształ« (1): [to miasto] ſie łſnęło iáko Aſpis álbo Kriſztał. RejAp 182v.

»przepatrzyć jako przez kryształ« = dokładniej obejrzeć (1): naydzieſz przykłády y przypadki ludzkie iákie chczeſz/ kthore gdy przepátrzyſz iáko przez kryſztał/ ſnádnie ſie y ſwych przeſtrzedz możeſz RejZwierc 209.

Wyrażenia: »błyszczący się jako kryształ« (2): Ian ſwięty powieda iż [...] widział [...] mur błyſzcżący ſie iáko kryſztał. RejAp 181, 187v.

»jako kryształ czysty« (1): Nád tą wodą ieſt ogień tákże przezrocżyſty/ Nie ták iáko náſz z dymem/ iáko Kryſztał cżyſty. RejWiz 151.

»jasny jako kryształ« [szyk 4:1] (5): FalZioł III 41c; HistAl L7; VKazałmi theż rzekę wody żywey iáſną iáko Kryſztał [splendidum tanquam crystallum] Leop Apoc 22/1; RejAp 182; WujNT Apoc 22/1.

»prosty kryształ« (1): y miedź gdy będzye pięknie pozłocona/ Albo folgá pod proſty Kryſztáł podpráwiona. Iuż káżda rzecż zacnieyſza ozdobiona bywa RejWiz 8.

»kryształ (jest) przeźroczysty« [szyk 1:1] (2): Aſpis ieſt z zielonoſcią zmieſzány/ á Kriſztał bárzo przeźrocżyſty RejAp 182v; RejZwierc 102.

»przezroczysty (a. przeźrzoczysty, a. przezrzysty) jako kryształ« = splendidus tanquam crystallum PolAnt [szyk 3:1] (4): WróbŻołt vv4; BibRadz Apoc 22/1; RejAp 49v; zyemiá będzye iáko kryſztał przezrocżyſta BielKron 136v.

»jako kryształ świecący« (1): A świátłość iego podobna kámykowi drogiemu iáſpiſowi iako krzyſztał świecącemu [tanquam lapidi iaspidi cristallizanti]. BudNT Apoc 21/11.

Szeregi: »krzemień albo kryształ« (1): wykrzoſawſzy ogień álbo s krzemieniá/ álbo s kryſzthału KrowObr 86v.

»kryształ abo śkło« (1): Kędy iednego człowieká ćiáło/ myſli y ſumnienie ták otworzyſte będzie drugiemu/ iáko ná tym świećie przez kryſztał ábo śkło rzeczy widzimy. WujNT 888.

W przen (6):
Wyrażenia: »jako kryształ czysty« (3): Powietrze ono iáſne [...] iáko Kryſztał cżyſte. RejWiz 179v; SLáchćić ma być iáko ſkło záwżdy przeźrocżyſty/ A od káżdey mákuły iáko Kryſztał cżyſty. RejZwierc [276]v, 219v.

»jako kryształ przeźr(z)oczysty« (3): Iáko kryſztał w ſwych ſpráwach/ kto ieſt przeźrzocżyſty Nie boi ſie przymowek RejZwierz 100; RejZwierc 54, 114v.

2. Lód, zamarznięta woda [lód – crystallum Cn] (1): On miece kryſztał/ iáko ſztuki łupáne [mittit crystallum suum sicut buccellas Vulg Ps 147/17] LatHar 383.
3. Zestawienie w funkcji nazwy specjalnej: »niebieskie kryształy« = w dawnej kosmologii jedna ze sfer niebieskich, znajdująca się poniżej tzw. nieba empirejskiego (empireum); [coelum crystallinum Calep] (1): Y wy niebieſkie przeyźrzyſte kryſztały/ ktore/ ognie wiecżyſte Miárkuiąc/ w kreśiech brzegi Maćie; [...] Lody/ śniegi/ y roſy/ Ku wiecżney chwale Páńſkiey/ nieśćie głoſy. GrabowSet V4v.

Synonim: 2. lod.

IM