1.
Człowiek, który umie przy pomocy odpowiednich środków przywracać zdrowie chorym (także zwierzętom, szczególnie koniom), doktor;
medicus Murm, Mymer1, Mącz, PolAnt, Vulg, Modrz, Calep, Cn; clinicus Mącz, Calep, Cn; doctor a. doctus medicinae Cn (408):
March1 A3;
Wilk niekiedy barzo ſtękał Iż kość w gárdle záwiązłą miał: [...] O lekárzu ſie pracował/ Wielkie m[y]to obiecował BierEz K4v,
I3v [2 r.],
K2v,
Lv [4 r.],
L2v,
Q3v,
R3;
Lithotomus. Eyn ſteyn ſchneyder. Lyekarz ktory rzeże kámyenye Murm 71,
178;
Mymer1 9v,
39;
że wiele miaſt w tey tho ſlawney Koronie, iako y indzie Lekarzow y aptek mieć nie mogą. FalZioł +2;
Pandecta mowi, dziſieyſzego cżaſu miedzy lekarzmi ieſt nazwano to ziele dijacalamentum dla ſlachetnoſci tego ziela. FalZioł I 24b,
+2,
+2v [5 r.],
[*7]v,
I 9d,
10a (
51);
Niegdy niemoczni ten obycżay mieli, lekarzow poſłuchać á im poddani być [...]. Teraz lepak niemocni im roſkazuią, á lekarzowie iakoż to poddani ich ſłuchaią, á folguiąc im vzdrowić ich niemogą BielŻyw 139,
10,
58,
137;
GlabGad B8,
C2,
C4v,
C6,
C6v (
17);
March3 T8v;
RejPs 130;
O nieſczeſna chwyla byla Gdy mie matka vrodzyla. Any lekars ny pieniądze Iuż niewybawy ſtey nędze. RejKup g2,
b4,
b4v,
o3,
p2v;
HistAl E2,
E2v [2 r.],
M8v;
MurzHist E2,
E2v [2 r.];
KromRozm III A3;
KrowObr 39;
RejWiz 61v;
Leop *B4v,
Ps 87/11,
Mar 5/26;
RejZwierz 31v;
BibRadz Tob 2/12,
Eccli 10/10;
Przeto iáko Lekárze lepſzy ći ſą/ ktorzy Człowieká zdrowego od choroby we zdrowiu záchowywáią: á niżli ći ktorzy chorego leczą OrzRozm Q4v;
[Apollo] Dał potym ſyná Eſzkulápiuſá Chironowi Doktorowi/ od ktorego náwykł lecżyć ludzi/ iż z niego był wielki Lekarz BielKron 22,
9v,
23,
98,
121v,
124 (
27);
A medicis deploratus, Od lekárzów opuſzczony/ Któremu lekárze nie tuſzą zdrowia. Mącz 306b,
9b,
17a,
26d,
57c,
63c (
21);
Naydźieſz téż tu y Końſkié Lékárſtwá/ od tego Lékárzá zebráné SienLek a4v,
a4 [2 r.],
a4v,
5v,
12v,
15 (
21);
SienLekAndr a2v,
a3;
iáko ieſth czel lekárzow wſzytkich/ zdrowie ludzkie GórnDworz Kk3v,
T3,
Ff;
BYli w jednym mieśćie dwá lekárze doſwiadcżeni w náuce lekárſkiey HistRzym 95,
63v,
64,
95v [6 r.],
96 [3 r.];
A [król Aza] iż opuſzcżał Páná Bogá ſwego/ á położył nádzyeię w lekárzoch ſwoich/ nie pomagáło mu nic lekárſtwo iego. RejPos 257,
255,
309v,
327v;
BielSat B3v;
RejZwierc 44v;
bo miewáli ná ten cżás w woyſcże rozmáite Rzemieśniki/ Cieſle/ Kowale/ Málárze/ Slosárze/ Płátnerze/ Bárwierze/ Lekárze y innych wiele BielSpr 9,
9,
9v;
WujJud 89 [2 r.];
BudBib 2.Par 16/12;
CzechRozm 1v,
205v [2 r.],
206 [3 r.];
ModrzBaz 22v,
[41]v [4 r.],
67,
68,
71,
92 [2 r.],
134;
Oczko 12;
SkarŻyw 87,
257,
374,
593 [6 r.];
StryjKron 697;
ktorą [śmierć] gdy iuſz ledwie nie prżed ſobą widźi/ powie/ iuſz lekárżu czyń co raczyſz/ bych ią ieno źyw zoſtał. GórnRozm K2v,
C2,
F3,
H3,
I4,
K2 [6 r.],
K2v [2 r.],
N2v;
Próżné lékárſtwo gotuieſz ná rány/ Bo człowiek ták ieſt bárzo zfráſowány/ Ze ſrogich rázów/ ná zdrowiu ſzwánkuie/ Ták/ że go żaden lékarz nie rátuie. ZawJeft 27;
Calep 82a,
207a,
361a,
498b [2 r.],
645b;
Phil O3;
GrabowSet H3;
LatHar 25 marg;
WujNT 3,
Mar 5/26,
Luc 8/43,
s. 252;
Iozeph ćiáło oycá ſwego roſkazał drogiemi máśćiámi ſługom ſwoim lekárzom mázáć SkarKaz 386a,
421b.
lekarz czyj (1): [Pius 4] ieſt z nowey fámiliey z Medyolanu z proſthego narodu/ z oycá álbo ieſzcże z dziádá lekárzá/ ktory był poſpolitych ludzi chorych lekárzem BielKron 239.
W połączeniu z imieniem lub nazwiskiem [w tym: lekarz imieniem... (4), lekarz, który się mianował... (1); imię + lekarz (31), lekarz + imię (9)] (40): Aż ieden dobri drug lékárz s przedmieſciá/ ijmieniem Nędza/ pocżnie przy nijm vſtawicżnie byćz ForCnR D2, D2v, D3v; FalZioł I 36d, 37b, 39c, 50a, 107b (14); BielŻyw 66, 67, 86, 138, 139; RejKup o2; HistAl E2, E2v; KrowObr 136; BielKron 124 [2 r.], 126v, 150, 184v, 273v, 403, Kkkk4; Mącz 202d, 307c; SienLek 75v; Zátym w tym mieśćie rozniemogłá ſie bárzo fryierká iego/ kthora go byłá w iego dárzech zdrzádźiłá y poſláłá po Ionátę lekárzá. HistRzym 64, 16v; WujNT Col 4/14.
W porównaniu (1): bo vrząd iest iáko lékarz, ma przedłużyć, ſkróćić, ſrógość práw wedle potrzeb. SarnStat 703.
W przeciwstawieniu: »lekarz ... baba« (1): á w kim lekárze náuczeni wątpią/ bábá ledá źielim vzdrowi. SienLek 37v.
W charakterystycznych połączeniach: lekarz biegły, dobry (3), doświadczony (3), drogi, falszywy, mądry (5), nauczony (4), niedoszły, nieopatrzny, nieumialy, roztropny, sławny (3), stary [= starożytny] (7), tani, umiejętny, wielki, zacny, ziemski, zły, znamienity (6); lekarz(e) (z)leczy (2), mowi(ą) (2), pisze (piszą, opisują, wypisali) (15), pomaga (2), powieda(ją) (10), radzi (radzą) (7), ratuje, używają (4), zakazują (3), zową (13); lekarza potrzebować (mieć potrzebę, (jest po)trzeba) (15), rada, radzić się (2), słuchać; bieżeć do lekarza, iść (pość) (2), uciekać się; posłać po lekarza (3); ku lekarzowi się mieć.
Przysłowia:
bibl.
nie potrzebuie zdrowy lekarza iedno chory. BielŻyw nlb 3;
MurzHist P3;
MurzNT Matth 9/12;
Nie ieſthći zdrowym potrzebá lekárzá/ iedno tym ktorzy ſie źle máią [Non est opus valentibus medicus, sed male habentibus]. Leop Matth 9/12;
iż nie przyſzedł dla tych kthorzy lekárzá nie potrzebuią/ iedno do chorych RejPos 183,
255v,
324 [2 r.],
326,
326v;
potrzebá lekárzá chorému BiałKat 336;
BudNT Luc 5/31;
WujNT Matth 9/12,
Mar 2/17,
Luc 5/31. [
Ogółem 15 r.].
Lekárzu vlecży ſie ſam. BierEz L; Lekárzu/ vzdrow ſie ſam [medice, cura te ipsum] Leop Luc 4/23; WujNT Luc 4/23.
Iáka chorobá tákiego iey lekárzá potrzebá. RejZwierc A5v, 20v.
Medicis licet impune hominem occidere, Lekárze mogą bes kaźniey człowieká zábić. Mącz 332a.
ABowiem to ieſt y natáńſzy y ſobie napotrzebnieyſzy lekarz/ kto obacżywſzy w ſobie chorobę iż ią ſam ſobie vlecży. RejZwierc 74.
choremu máło po wymownym lekárzu RejZwierc 84v.
Fraza: »nie masz lekarza« = nic nie pomoże (1): Czeklarże puſcili podcżaſzego a piekarza wiodą wieſić [...] Temuć nieborakowi Iuż nie maſz lekarża Bo każano obieſić/ nędznego Piekarża A my cżynić muſiemy cżo nam roskażano RejJóz K2.
Zwrot: »lekarza wezwać (a. zezwać)« [szyk zmienny] (3): Bábá kiedy nie widziáła Lekárzá do domu wezwáłá BierEz I3v; HistAl E2; MurzHist E2.
Zestawienia: »bydlęcy, koński lekarz« [
w tym:
koński,
bydlęcy (
1)] =
weterynarz;
cteniatrus,
equarius medicus,
mulomedicus,
veterinarius Mącz (
2:
2):
Cteniatrus, latine mulomedicus et veterinarius, Bydlęcy lekarz/ quidam legunt creniatus, vulgus marescallum apellat. Mącz 70a;
Veterinarius, Koński bydlęcy lekars. Mącz 491b,
107b.
»lekarz na(j)wyższy« [szyk 1:1] (2): Archiater, graece Archiatros, latine medicorum princeps, Medicus, Princeps, Lekars naywyſzſzy. Mącz 14d, 163d.
»lekarz oczny« = okulista (1): Opthalmicus, Lekarz oczny/ który oczy lieczy. Mącz 265b.
»ranny lekarz; lekarz, ktory rany goi« = chirurgus Mymer1, BartBydg, Mącz; (medicus) vulnerarius BartBydg, Mącz (3:1): Chirurgus. Wundarczt. Ranny lekarz. Mymer1 13v; Cirurgicus seu cirurgus, chirurgus, ranny lyekarz, medicus vulnerarius, manu et ferro proscidens, czo rany lyeczi. BartBydg 28; Chirurgus, Bárwierz/ Lekarz ktory rány goyi. Mącz 52a, 511d.
Szeregi: »lekarz i (a) doktor« (
2):
BielKron 84;
Rozgniewány ná lekárze y doktory Iuſtynian: z ocżu im iść kazał SkarŻyw 593.
»ani lekarz, ani lekarstwo« (1): CZłowiek zdrowy á świeży/ [...] żadnym ſye zakonem niema obwięzowáó: áni Lekárzá áni żadnych lekarſtw potrzebowáć. SienLek 9v.
Przen (56):
a)
O Bogu, Chrystusie, kapłanach i świętych uzdrawiających grzeszną duszę i przynoszących jej zbawienie (54):
OpecŻyw 60v;
KromRozm I O3v;
BielKom C8v;
gdyż iuż mámy pewnego á bárzo łácnego lekárzá ſwego Páná Iezu Kriſtuſá zbáwicielá náſzego/ ktory ſie nam iáwnie opowieda s tą ſwiętą á pilną opieką ſwą RejPos 213,
75,
257v,
309v,
326v [4 r.],
327 [3 r.],
327v [2 r.],
328 [2 r.];
Toć iáwny fáłſz/ Ewángeliku miły. Nie ieſtći Pan pártáczkim lekárzem/ áby doſtátecżnie vzdrowić y zupełnie grzechow odpuśćić niemiał. WujJud 90,
82v;
BudBib Ex 15/26;
CzechRozm 206 [2 r.];
SkarJedn 307;
ták náucżał [św. Niceta]/ áby káżdy z ſwoią pokuſą [...] do niego bieżał: á iemu ſię wſzytkiey niemocy ſwey duchowney/ iáko vmieiętnemu lekárzowy/ zwierzał. SkarŻyw 298,
14,
165;
NiemObr 16;
O lekárzu/ co władnieſz biegi niebieſkiemi/ A wſzelkie niedoſtátki lecżyſz tu ná źiemi GrabowSet K4,
O4,
T2v;
LatHar 234,
292,
452 [2 r.],
609,
614;
SiebRozmyśl Dv;
SkarKazSej 707a.
lekarz czego (8): RejPos 326v; ále im [kapłanom] to Pan Bog porucżył/ gdy im moc odpuſzcżenia grzechow dał á Sędźiámi ie y Lekárzmi grzechow ludzkich poſtánowił. WujJud 88v; o ćięſzkośći Náſzych/ lekárzu z wſzech przedni/ nie z wielu: [...] Przydź Duchu świętobliwy GrabowSet H4; oto ia przyſtępuię do Sákrámentu iednorodnego Syná twego/ [...] á przyſtępuię/ iáko niemocny do lekárzá żywotá LatHar 208, 579. Cf Wyrażenie.
W przeciwstawieniu: »lekarz ... chory« (1): Przydźże Pánie gdy ták miłuieſz/ bogáty do vbogiego/ lekárzu do chorego/ żywoćie do vmárłego/ á vbogacay y ożywiay duſzę moię. SkarKaz 161a.
W charakterystycznych połączeniach: lekarz dobrotliwy, dobry (2), mądry, niebieski, partacki, pewny (5), prawdziwy (2), prawy, przedni, święty (5), umiejętny, zbawienny; (jako) lekarz leczyć (3); lekarza potrzebować, szukać; do lekarza uciec się.
Zwrot: »[kogo] (jako) lekarza przyzwać (a. wzywać)« [szyk zmienny] (2): Lecż ſie á pana Boga wzyway nalepſzego lekarza ſobie ku pomoczy/ á będzieſz zdrow. FalZioł V 95; SkarŻyw 457.
Wyrażenie: »lekarz duszny, duszy, duszyczki« (2:2:1): BielKron 143v; RejPos 323v marg, 327v; Izáż Chryſtus z Apoſtołów bárwiérze poczynił? záprawdę nié: ále owſzem Apoſtoły lékárzmi duſz náſzych poczynił ié. BiałKat 381v; LatHar 593.
Szeregi: »doktor, (a) lekarz« (
2):
Zem ia nie przyſzedł lecżyć ſpráwiedliwych/ ále grzeſzniki. Otoż iuż maſz Doktorá/ otoż iuż maſz lekárzá/ otoż maſz nieomylną pociechę ſwoię RejPos 327,
205v.
»medyk i lekarz« (1): Náoſtátek vćiecż ſię do modlitwy/ [...] poddáiąc záraz wſzytko pod rozſądek y wolą naprzednieyſzego medyká y lekárzá chorob twoich? Páná Bogá wſzechmogącego LatHar 579.
b) O człowieku, który naprawia wady i blędy w życiu społecznym i politycznym narodu (2): Gdyżeſćie wy ſą zmyſlácze kłamſtwá/ á ieſteſćie wy wſzyſcy lekárze niczemni [medici vani]. BibRadz Iob 13/4; (marg) Choroby Rzeczypoſpolitey. (‒) A ieſliśćie oſtrożni y mądrzy lekárze: naydźiećie ſześć ſzkodliwych chorob iey/ ktore iey bliſką śmierć (obroń Boże) vkázuią SkarKazSej 664a.
a. O Chrystusie uzdrawiającym w sposób cudowny (1): A chcąc Pan więtſzą ludzkość y łáſkę pokázáć Piotrowi/ ſzedł w vbogi dom iego [...]. A iſz na weśćie lekárzá niebieſkiego/ vćiekáć choroby zdomu miáły: ſtánął Pan Iezus nád łoſzkiem [...] kazał precż febrze SkarŻyw 597.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}