[zaloguj się]
[pdf]

NADĘTY (155) part praet pass pf

a jasne (w tym 5 r. błędne znakowanie).

comp nadętszy (1) ModrzBaz.

Fleksja
sg
mNnadęty fNnadętå, nadęt(a) nNnadęté
G Gnadęt(e)j Gnadęt(e)go
Dnadęt(e)mu Dnadęt(e)j D
Anadęty, nadętégo Anadętą Anadęt(e)
Inadętym Inadętą I
L Lnadęt(e)j L
Vnadęty Vnadętå V
pl
N m pers nadęci, nadętszy
subst nadęt(e)
G nadętych
D nadętym
A subst nadęt(e)
I m nadętymi, nadęt(e)mi
f nadęt(e)mi
n nadętymi, nadęt(e)mi
L nadętych

sg m N nadęty (37). ◊ D nadęt(e)mu (1). ◊ A nadęty (4), nadętégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ I nadętym (5). ◊ V nadęty (1). ◊ f N nadętå (12), nadęt(a) (5). ◊ G nadęt(e)j (7). ◊ D nadęt(e)j (1). ◊ A nadętą (3). ◊ I nadętą (4). ◊ L nadęt(e)j (2). ◊ V nadętå (3). ◊ n N nadęté (4); -é (1) -(e) (3). ◊ G nadęt(e)go (5). ◊ A nadęt(e) (1). ◊ pl N m pers nadęci (12), nadętszy (1) ModrzBaz. subst nadęt(e) (8). ◊ G nadętych (8). ◊ D nadętym (3). ◊ A subst nadęt(e) (14). ◊ I m nadętymi (2) Phil, WujNT, nadęt(e)mi (1) ModrzBaz. f nadęt(e)mi (3). n nadętymi (2) BibRadz, NiemObr, nadęt(e)mi (1) RejZwierc. ◊ L nadętych (1).

Sł stp s.v. nadąć, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Napełniony przez nadmuchanie; turgidus Mącz, Cn; bullatus, exturbatus, inflatus, sufflatus, tumidus Cn (27): Turgidus, Nádęty/ odęty/ náſtorzony/ Metaph. pyſzny/ butny. Mącz 470a, 130d.

W porównaniach (7): AMpulla. To ieſt piana nadęta iako bańka FalZioł V 8; RejWiz 12v, 87v; Iáko wiátr pęcherz nádęty kołyſze/ ták rownie náſzy hárdzi towárzyſze. RejZwierc 218v, 143, 218v. Cf »jak bęben nadęty«.

Wyrażenia: »jak bęben nadęty« (1): Ty wieſz ſam iák był przed tym/ iák bęben nádęty/ Ták iż bik miał weń kołácąc/ iáko łuk nápięty. PaxLiz C4.

»nadęta gęba, paszczeka, twarz« [o pysze] (1:1:1): Więcey káżdy lekkośći/ niż ſławy vżywa/ Ktory z nádętą gębą iáko dyabeł chodzi RejWiz 188v; GórnDworz Ee5; á iż nie byli vbodzy w duchu ſwoim/ owſzem záwżdy ná pychę á ná hárdość podnośili nádęte páſzcżeki ſwoie/ w co ſie obroćili. RejPos 264v.

»pęcherz nadęty« [szyk 2:1] (3): RejWiz 87v; Nádęty pęcherz tylko grochem brząka/ Ták też chłop hárdy iáko kiernoz iąka. RejZwierc 218v, 218v.

»piana nadęta« (2): Tu zaſię maſz wiedziecz o bańkach kore [!] ſie cżynią z vriny/ to ieſt piana nadęta na wierzchu vriny pływaiącza. FalZioł V 8, V 8.

»nadęta piła« (4): Owa káżdy tákowy chodzi iáko wiłá/ A tłucże ſie po ściánach by nádęta piłá. RejWiz 12v; Pugillatorius follis [...] Wielką nádęta piłá. Mącz 330a, 133c; RejZwierc 143.

»nadęte policzki« (1): Mącz 27c cf »nadęty a wypukły«.

»nadęta rzecz« (1): Folliculus ‒ Ein jedes auffgeblaſen ding [...] Mieſzki, nadeta rzecz. Calep 428b.

»wiatrem nadęty« (1): A ták ten ludzki narod práwie iáko pęcherz/ Lekkim wiátrem nádęty/ á pálcem weń vderz/ Alić iuż w nim nie nie máſz RejWiz 87v.

Szeregi: »miąższy, nadęty« (1): Circul wodny/ miąſſzy nadęty. FalZioł V 7.

»wietrzny albo nadęty« (1): Follis fabrilis, Kowalski miech, item follis Wietrzna álbo nádęta pyłá ktorą grawáyą we włoſzech poſpolicie. Mącz 133c.

»nadęty a wypukły« (1): Bucco, Oddmá/ który nádęte á wypukłe policzki ma/ yáko trębácże. Mącz 27c.

W przen [czym] (7): ieſzcżeć nádęty nową ſektą/ áleć cżás przydzie iżeć fie s cżytánia obacży. BielKron 160v; Beſpiecżniey tedy od Kaifaſzá/ Szátháná/ y Rycerzá może być vcżoná wiárá [...] niżeli od tych nádętych Filozofią Sofiſtow GrzegRóżn L3v.
Wyrażenia: »człowiek nadęty« (1): TY co to pilno ſzáfuieſz okręty/ Zbytnim łákomſtwem/ człowiecze nádęty/ [...] Przedśię ſwoy żywot trawiſz w wielkiey nędzy. PudłFr 43.

»nadęty (prozną) dumą« (2): nádęty prozną dumą ćieleſnośći fwey głowy ſię nie trzyma SkarJedn 155, 40.

»pychą nadęty« (1): z wielkich ſzcżęſliwoſći ktore macie wielką pychą ieſteſcie nádęći. HistAl K4v.

Szereg: »pyszny i nadęty« (1): A tu iuż możemy obácżyć iáką hániebną ſlepotą ſą zábići od Bogá/ pyſzni y Filozofią nádęći Sofiſtowie GrzegRóżn C3.
Przen: Napęczniały (1): Bumaſtos ‒ Iagoda iako czeczek nadęta. Calep 142b.
a. O instrumencie muzycznym (1):

W porównaniu (1): ábyś też wżdi w ſobie kiedy popráwił czego/ á nie był tylko iáko nádęta dudá/ kthora ácz też iáko kozieł wrzeſzczy/ ále iż ſłow w niey nie máſz też iey máło rozumieć. RejZwierc 160.

2. Nabrzmiały, napuchły; glandulosus Mącz; extumidus Calep (11): przeto ſie ciało nadęte widzi gdyż tam wſzytko ieſt zbytek wodny. GlabGad E2; Glandulosus, Nádęty/ nápuchły. Mącz 146b; Calep 399b.

nadęty od czego (1): ony żyły od zbytnich wilkoſci nadęte: pukaią ſie FalZioł V 29v.

W połączeniu szeregowym (1): Varix, Ociekła/ nádęta/ miąſza żyłá/ widoma/ też częciwna żyłá. Mącz 475d.

Wyrażenia: »krost(k)a, pryszcz nadęty(-a)« (2:1): Puſtula, Ein blotter Kroſtá nádęta. Murm 70; Pustula, crostka nadąta, tuberculum in summitate cutis nascens BartBydg 127; y wyſypał go [popiół] Moizeſz ku niebu. Tedy poczyniły ſie wrzody/ pryſzczow nádętych [ulcera vesicarum turgentium] na ludziech y w bydle Leop Ex 9/10.

»nadęte oczy« (1): Nie mnimay też ábyć y owo leniſthwo do tego ſie nie przygodziło/ gdy chłop chodzi z nádętemi oczymá/ z opuchłemi goleniámi od wielkiego prożnowania á oſpálſtwá/ máiąc kreẃ ſkáżoną. RejZwierc 157v.

»żywot nadęty« (1): gdy ſuchego prochu wſiąknie w nos/ krew ciekączą zaſtanawia/ żywotowi nadętemu/ gdi go z máſlem zmieſzawſzy ciepło przyłoży, pomaga, FalZioł IV 5c.

Szereg: »wilgotnościami zatkany i nadęty« (1): Ieſtli ieſt ſtrach thego iż [...] by żyły płod dzierżącze: zbytniemi á lipkiemi wilgotnoſciami nie były zatkane y nadęte. FalZioł V 31v.
3. Pyszny, wyniosły; inflatus PolAnt, Vulg, Mącz, Calep, Cn; fastosus Mącz, Calep; ferox, sublatus, turnidus Vulg, Mącz, Cn; bullatus, plenus gloriarum, praetextatus, superciliosus, tumens, ventosus Mącz; elatus Calep; arrogans, insolens, praetumidus, superbus, tumefactus Cn (108): Leop Sap 4/19; A ieſliż dźiateczki w ſwey woley y wnieumieiętnoſći nádętymi będą/ ſláchetność narodu ſwego oſzpeczą. BibRadz Eccli 22/8; názwał go [Serwilijusa] Appius wodzem ſzalonych vbogich/ á on go záſię nádętym á przycżyną złych rzecży. BielKron 107; Mącz 124d; RejZwierc 190v; O iáko dáleko lepiey ieſt áby [..,] dźiatki [...] vcżyły ſię tych rzecży/ ktoreby im pomagáły do cnoty/ y do prawdźiwey prace/ pirwey niż do onych rzecży/ ktore ie nádętemi cżynią [redduntur insolentissimi] ModrzBaz 12; Zebráli ſię chcąc odbić gwałt Ruſkiey ſrogośći/ z Leſkiem/ z Conrádem Bráty ſwoimi Xiążęty/ Ktorych moc lekko ważył Kniáź Roman nádęty. StryjKron 240; Phil M3; Abowiem niechcę braćia ábyśćie nie mieli wiedzieć tey táiemnice (żebyśćie nie byli ſámi v śiebie rozumnymi (marg) ábo nádętymi. G. (‒)) iż záślepienie poczęśći przyſzło ná Izráelá WujNT Rom 11/25.

W połączeniach szeregowych (14): GArdło białe choć miąſſze albo cienkie vkazuie cżłowieka chełpliwego nadętego, prożnego, pſotnika j kłamcę GlabGad 08; KromRozm I B3v; KromRozm III D5v; Modlitwá kościołá ſwiętego áby Pan złe/ vporne/ á nadęte ludzi odporne ſłowu iego/ ſtłumić racżył. LubPs eev marg; BibRadz 2.Tim 3/4; Fastuosus vel Fastosus, Pyſzny/ Nádęty/ Wielmożny/ który ſobie ná wiele mis poczina. Mącz 119c, 433d, 453d, 457c, 483d; ReszPrz 72; Calep 350b; Tácyć ſą haeretykowie/ iż y ſámi w ſobie záwſze nieſpokoyni/ nádęći/ ćięmni y gorzcy ſą WujNT 836, 2.Tim 3/4.

W przeciwstawieniu: »skromny a układny ... nadęty« (1): To [ludzi prawdziwie rządźi] lepak może vcżynić cżęśćią mową mądrą/ z fukániem ćichym/ nápominániem ſtátecżnym/ [..,] cżęśćią też znákámi twarzi á poſtáwámi/ z ktorychby ludźie ſkromni á vkłádni łáſkawą twarz Krolewſką/ á pyſzni y nádęći [tumidi et superbi]/ náruſzenie łáſki poznáć mogli. ModrzBaz 20.

W porównaniu (1): bogacż nádęty [...] Podobien ku brzmiącemu grochem pęcherzowi. RejWiz 6.

Wyrażenia: »ludzie, człowiek nadęty (-ci)« = homo superbus Modrz [szyk 10:5] (9:6): wloſy [kędzierzawe] byuayą wczlouyecze ſ zbythku ſ zymna a znamyonuyą czlouyeka nadątego/ a zyſku ządayączego PatKaz III 119; GlabGad O8; RejPs 54, 78; KromRozm I B3v; KromRozm III P6; LubPs bb2v marg, eev marg; Mącz 453d; trudno ieſt/ ludźióm nádęthym/ á ku dobremu mieniu chćiwym/ mieyſtcá doſtáć w ſpokoynéy Rzeczypoſpolitéy zacnégo. OrzQuin C2; RejPos 200, 228; ModrzBaz 20, 60; CzechEp 64.

»w pysze nadęty« (I): Co minęło Herodá w pyſze nádętégo/ Pychą ſie bowiém brzydźi/ nie rad widźi tego SiebRozmyśl F4v.

Szeregi: »nadęty a chłubliwy« (1): A przeto Krol/ niechby nie nákłádał vſzu názbyt hárdem mowam: [...] niechby śię też niebáwił ludźmi nádętemi [arrogantium hominum] á chłubliwemi. ModrzBaz 20.

»nadęty i głupi« (2): A ták thych wáſzych Sárnickich/ tych Lizmáninow/ tych Státoryuſzow/ nádętych y głupich Grámmátykow/ y z wiárą głupią ich/ nikąſká ſye nieboiemy OrzList i2; Mącz 130d.

»hardy, (i) nadęty« (2): hárdſzi y nádętſzi [Insolentiores] bywaią ći/ ktorzi widzą/ że im nád inſze więcey ſzcżęśćie służy ModrzBaz 45; KlonKr F3v.

»pyszny, (a, i) nadęty« = tumidus et superbus Modrz [szyk 9:4] (13): KrowObr C3; Erigere cristas, Grzebień podnieść/ To yeſt Pyſznym á nádętym być. Mącz 350c, 28a, 304c, 421d, 468b [2r.]; wſzytki możnośći ſwiátá tego/ ſą w możnośći á w roſkázowániu ſwięthym iego. A záwżdy z nich/ wedle obyetnic ſwych/ wypycha mocarze pyſzne á nádęte/ á poſadzą w nich wierne á pokorne ſwoie. RejPos 293v, 201v; ModrzBaz 20; CzechEp 64; Calep 534a, 409b.

»zły a nadęty« (1): Ten ktory [...] chce ſie ſpráwowáć á żyć cnotliwie y pobożnie/ proſząc/ áby Pan Bog ſthłumił złe á nádęte ludzi LubPs bb2v marg.

W użyciach metonimicznych na oznaczenie człowieka albo ludzi (5):

Wyrażenia: »oczy nadęte« (1): Bo to ieſt iego zwycżay, iż pokorne ſercem ná wſzytko beſpieczeńſtwo wywodzi/ á oczy nádętę [!] á podnieſione wſſędy tłumić raczy. RejPs 25.

»nadęte serca« [szyk 2:1] (3): Pan máło dba o nádęte ſercá á ſtany ludzkie RejPos 58, 224; Lecż y te słowá ſą ſercá nádętego [animi fastuosi] ModrzBaz 50.

»nadęte świnie« (1): Przecżże ſie pyſznią ty nádęte świnie/ Gdyż ich tá buyność przeminie w godzinie. RejZwierc 218v.

Szereg: »nadęty a podniesiony« (1): RejPs 25 cf »oczy nadęte«.

W przen (48): Lecz trudno pałáiący gniewem lud hámowác: Noc/ zwyćięſtwo nádęté/ nie da ſie kierowáć. GórnTroas 24.

W połączeniu szeregowym (1): [o pysze] Fałſzywa/ ſproſna/ hárda y nádęta/ Smiáłośći/ wzgárdy pełná/ wſzech márnośći/ Dla ktorey ſię płácz mnoży á wzdychánie GrabowSet D3v.

Wyrażenia: »hardość nadęta« (1): Iuż ſerce nie boleie/ lecz iákmiarz vmiera/ [...] Gdy nas hárdość nádęta przenośi oczámi/ Nie bacząc że nie gárdzą oczy twoie námi. SzarzRyt B3.

»nadęte łakomstwo« (1): Sćiſnęłá go náturá z inemi przypadki/ Ktorzy iey wſzetecżnośći ſą iáwnymi ſwiádki. Swiadcży pychá y zazdrość nádęte łákomſtwo RejWiz 137 v.

»nadęta myśl« = inflatus a. tumens animus Mącz [szyk 15:1] (16): ſlychałem wiele kroć iákoś ſrodze gromił ony nádętych myſli ktorzy ſobie lekcze ważyli náuki thwoie RejPs 176v, 179; Ty wołaſz ná złośćiwego áby przeſtał ſwey złośći/ A w oney nádętey myſli ſwych przewrotnych chćiwośći LubPs R4; Inflatus ac tumens animus, Wyſoka nádęta myśl. Mącz 468b; RejPos 56v, 115v, 199v [2r.], 202v (10); coż nam pożytecżnieyſzego/ á ku złożeniu pychy y nádętych myśli náſzych przyſtoynieyſzego być może KuczbKat 35; SkarJedn 174.

»nadęta postawa« (1): A zá żywotá ieſzcźe nie mnimay ábyć Pan vſtáwicżnie ſie nie poſmiewał s tey nádętey poſtáwy iego RejZwierc 48.

»nadęta pycha« [szyk 5:4] (9): miły pánie [...] ſtrąć zoney nádętey pychy ony mocarze/ ktorzy opuſćiwſſý możnoſć twą duſáią ſobie RejPs 212v; Niechayże cie ni zazdrość ni gniew nie vnośi/ Ani nádęta pychá gęby twey nie wznośi. RejWiz 187v, 56v, 76v, 169, 173v; RejZwierc 69, 71; ZawJeft 16.

»rozum nadęty« (1): Lecz czego nie obiáwił w piśmiech on Duch ſwięty/ Przecz ſię tego domysla náſz rozum nádęty? Prot C2.

»nadęte serce« [w tym: z serca (2)] [szyk 6:3] (9): RejPs 192; LubPs bb2v; Oczy wynioſłe/ y ſerce nádęte [latitudo cordis] y ſzczęśćie złośnikow/ ieſt grzech. BibRadz Prov 21/4; BielKron 332a; RejPos 227v [2r.J, 228v; CzechRozm 211v; Pokorne y podłe odzienie iey nie vkázowáło/ iáko v drugich/ nádętego ſercá SkarŻyw 195.

»tytuły nadęte« (1): ktoremu [szatanowi] ſię w pyſze rownáią/ ći wſzyſcy/ ktorzy ſię ták nád wſzytkimi wynoſzą/ y tytuły ſobie pyſzne y nadętę [!] przywłaſzcżáią. NiemObr 65.

»nadęty umysł« = animus inflatus Mącz (2): Mącz 130d; Ktokolwiek ná świećie ieſt/ fortunie vſáiąc/ Ná máłéy pieczy Bogá/ ludźi zá nie máiąc: Komu nádęty vmyſł rzeczy vpoiły Weſołé GórnTroas 7.

Szeregi: »chytry a nadęty« (1): to wiemy iſz vciebie chytre a nadęthe ſerca zawzdy ſą niepłatne RejPs 192.

»nadęty a hardy« (1): iáko to ieſt niećirpliwy grzech v Páná tego/ nádęta a hárda myſl RejPos 199v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»prozny a nadęty« (1): prozną á nádętą myſlą ſwoią ſkuſzeni [biskupi carogrodzcy]: bráli to przedſię y to im záwżdy w głowie tkwiáło/ iż tám ma być głowá duchowieńſtwá SkarJedn 174.

»przemierzły, nadęty« (1): ludźie [...] popiſuią śię iáwnie z tą przemierzłą/ nádętą [odiosam ... tumidam]/ á Rzecżypoſpolitey wielce ſzkodliwą nierownośćią ModrzBaz 19.

»pyszny i nadęty« (1): NiemObr 65 cf »tytuły nadęte«.

a) O wypowiedzi: anhelatus Mącz (4): y ważył ſię w tych nádętych Bułłách/ nie wſtydliwie bluźnić NiemObr 153.
Wyrażenie: »nadęte słowa« = ampullae, anhelata verba Mącz (3): Ampullae, [...] Nádęte słowá/ Pyſzna mowá Mącz 8c, 10a; NiemObr 156.
Szereg: »bluźnierski i nadęty« (1): Izali tákowymi bluźnierſkimi/ y nádętymi ſłowy (ktorych ſię [...] ku wiecżney háńbie nápiſáć nie wſtydáli) nie okázuią iákimi ſą? NiemObr 156.
a. W funkcji rzeczownika (3): Prozno ſie podnoſi [...] nádęty w umyſle ćiáłá ſwoiego KrowObr B4v; Aleć rychło przyidę do was/ ieſli Pan będźie chćiał: y doznam nie mowy tych nádętych [qui inflati sunt]/ ále mocy. WujNT 1.Cor 4/19.
Szereg: »mocarz a nadęty« (1): iedno nam vpádłem a opuſſczonem od ludzkich mocy/ vćiekáć ſie o rátunk do ćiebye boć iſćie żadny mocarz á nadęty niezáwołá ktobie. RejPs 109v.
4. Wezbrany, piętrzący się; tumens Vulg (2):
Wyrażenia: »jako nadęte wały« (1): iż iáko nádęte wáły/ im ſię wyżſzey pyſzniąc ſię podnoſzą/ tym więcey zelżeni/ iákoby ſię w lekkie piány roſpuſzczáiąc giną. WujNT 836.

[»morze nadęte«: gdy y Rzeki wſpárwſzy ſie o Morze nádęte wylewáć muſiáły StryjKron 25.]

Przen (1):
Wyrażenie:»nadęte wały« (1): I rzekłem/ áż do tąd wylewáć będzieſz/ á dáley niepoſtąpiſz/ y tu będzieſz roſtrącżáć [!] nádęthe wáły twoie [tumentes fluctus tuus], Leop Iob 38/11.
5. Wzburzony; tumens Mącz (2):
Wyrażenie: »nadęty lud« (1): Compescere tumentes populos, Uśmierzić nádęty lud. Mącz 282d.
a. Srogi, okrutny (1): Ferox, Okrutny/ Srogi ſzalony/ nadęty/ ſwowolny. Mącz 124d.
*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Praetumidus – Barzo nadęti. Calep 844b; Puluinatus ‒ Nadęti. Calep [875b]; Turnidus – Nadęti. Calep 1092b; Turgidus ‒ Nadęti. Calep 1094b; Turgidulus ‒ Trochę nadęti. Calep 1094b.

Synonimy: 2. napęczniały, napuchły, opuchły; 3. bujny, chełpliwy, chłubny, pyszny, wyniosły.

Cf NADĄĆ, NADĄĆ SIĘ, [NADĘTONOGI], NIENADĘTY

KCh