[zaloguj się]
[pdf]

PYSZNY (412) ai

pyszny (407), pyszen (2), pyszny a. pyszen (3).

comp i sup (nå)pyszni(e)jszy (2+2).

Fleksja
sg
mNpyszny, pyszni(e)jszy, nåpyszni(e)jszy, pyszen fNpysznå, pyszni(e)jszå, pyszna, pyszn(a) nNpyszné
Gpysznégo Gpyszn(e)j Gpyszn(e)go
Dpyszn(e)mu D D
Apyszn(e)go, pyszny Apyszną Apyszné
Ipysznym Ipyszną Ipysznym
Lpysznym L Lpysznym
Vpyszny Vpyszn(a) V
pl
N m pers pyszni, pyśni
subst pyszn(e)
G pysznych
D pysznym, pyszn(e)m
A m pers pyszn(e), pysznych
subst pyszné
I m pyszn(e)mi, pysznymi
f pyszn(e)mi, pysznymi
n pysznymi, pyszn(e)mi
L pysznych
V m pers pyszni
inne formy
sg n G skostn - z pyszna; -

sg m N pyszny, pyszni(e)jszy, nåpyszni(e)jszy (96), [pyszen]; ~ (attrib) pyszny (21); ~ (praed) pyszny (21), [pyszen]. ◊ G pysznégo (18); -égo (1), -(e)go (17). ◊ D pyszn(e)mu (13). ◊ A pyszn(e)go (41), pyszny (4). ◊ I pysznym (16). ◊ L pysznym (5). ◊ V pyszny (4). ◊ f N pysznå, pyszni(e)jszå (12), pyszna (2), pyszn(a) (2); ~ (attrib) -å (8), -a (1) BudBib; ~ (praed) -å (4), -a (1) RejFig. ◊ G pyszn(e)j (2). ◊ A pyszną (5). ◊ I pyszną (1). ◊ V pyszn(a) (1). ◊ n N pyszné (8); -é (1), -(e) (7). ◊ G pyszn(e)go (4). ◊ A pyszné (9); -é (2), -(e) (7). ◊ I pysznym (3). ◊ L pysznym (1). ◊ pl N m pers pyszni (32), pyśni (1) SkarJedn. ◊ subst pyszn(e) (2). ◊ G pysznych (32). ◊ D pysznym (20), pyszn(e)m RejPs (2). ◊ A m pers pyszn(e) (25), pysznych (1) CzechEp. subst pyszné (24); -é (1), -(e) (23). ◊ I m pyszn(e)mi (7) Leop, BibRadz, StryjWjaz, ModrzBaz, WujNT, SkarKaz (2), pysznymi (3) MiechGlab, RejPos, SkarŻyw. f pyszn(e)mi (3) RejPs, LubPs, RejPos, pysznymi (1) GrabowSet. n pysznymi (2) LubPs, GrabowSet, pyszn(e)mi (1) BielKron. ◊ L pysznych (2). ◊ V m pers pyszni (2). ◊ G sg n skostn z pyszna (4); -a (2), -(a) (2). ◊ indecl (w tekście łacińskim w znacz. 3.) Pyszny (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

I. W funkcji właściwej (408):
1. Dumny, wyniosły, wywyższający się; hardy; superbus Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; elatus Mymer1, BartBydg, Cn; gloriabundus Mącz, Calep; arrogans, fastuosus, imperiosus, inflatus, insolens, sublatus, superciliosus Mącz, Cn; ambitiosus, gloriosus, iactans, pomposus, ventosus Mącz; sufflatus, tumefactus, tumidus Cn (360): Elatus. Erhaben Pyſzny. Mymer1 35; BartBydg 46b; Calag 283a; Superbificus – Pyſznim cziniąci. Calep 1031a, 1030b.
Przen (1): Weyrzał Nawysſzy ná cżáſy pyſzne [superba tempora] ktore ſie oto dokońcżyły á ich złośći ſą wypełnione. BudBib 4.Esdr 11/44.
a. O ludziach (303): BierEz C4; BEdę ſpiewał Pánu memu cżáſu wſzelákiego/ [...] Bo konie ſpołu y z wozmi y krolá pyſznego/ Srodze wrzućił w głębokośći morzá burzliwego LubPs gg2v, cc4, dd5v; Boć Piotr Swięty/ niebył nigdy pyſzny/ ani ſie też nigdy nie podnoſił nád inſze Apoſtoły. KrowObr 25, 24v, 34, 38; Leop Prov 21 arg, Is 28 arg; RejFig Ee3; (nagł) Pyſzny w cudzą nádzyeię. (–) OSłá námálowáli/ á on obraz nośi/ [...] Ludzye ſie obrázowi/ kędy ſzedł kłániáli/ Oſieł mnimał by iemu/ kiedy go miyáli. RejZwierz 115v [idem bb2v], bb2v, 119; Amán pyſzny kazał zbudowáć ſzubienicę ná Márdocheuſzá. BibRadz Esth 5 arg, I 348d marg, II 138b marg; [Assenat] byłá pyſzna ále vcżćiwa/ piękney vrody/ mężem gárdziłá káżdym BielKron 17, 125; Doxa, Latine gloria et opinio Chwałá/ Powagá/ Mnimánie. Unde Philodoxus, Pyſzny/ Lákomy ná prożną chwałę. Mącz [95]b; Arrogans, Pyſzny/ wyſokiey myśli. Mącz 357d; Animos tollere, Wzbić ſie/ pyſznym być. Mącz 457c; Turgidus, Nádęty/ odęty/ náſtorzony/ Metapho. pyſzny/ butny. Mącz 470a, 104d, 309a, 433d; HistRzym 41; RejPos 127, 201v; GrzegŚm 14; pátrzayże onego pyſznego Báltázárá/ álbo inych dármopychow ſwiátá tego co ſie z nimi działo RejZwierc 194, 48, 53v, 201 [2 r.]; WujJud 103v; BudBib Sap 14/6; Piſmo S. mowi S. Auguſtyn/ [...] z pyſznych ſię (Heretykow) śmieie SkarŻyw 47, 47, 390; CzechEp 421; NiemObr 158; Filozofom y pyſznym mędrkom ſwiátá tego/ Zákryłeś táiemnośći kroleſtwá wiecżnego ArtKanc L2v; Calep 410a; OTo lud pyſzny/ lud tobą gardzący/ Złośnie przećiwny/ Boże weſzchmogący [!] GrabowSet T4v; KołakSzczęśl C3; WujNT 237, 1.Tim 6/4; SkarKazSej 687a; KlonFlis C2; KlonWor 56; [Niebądz pyſſen. Seyt niht hoffertig. Wokabul 1539 S5v].

pyszny komu (3): Boć niewiáſtá nie miłuie/ Choćiać ſie ták vkázuie: [...] W máłey rzecży niećierpliwa A mężowi pyſzna bywa BierEz C4; [ListyPol II 1549/218; PostępekPrCzart 10, 16v; V ktorey [królowej] gdy Mikołay Gárrá Woiewodá Węgierſki rządźił práwie wſzytkim/ zácżym iął bydź pyſzen drugim z wielkiego doſtátku BielKron 1597 260]. Cf Zwrot.

pyszny ku komu, ku czemu (2): marya praczouala ſyą o ſwe touarzyſzky by ktora ſnych kthorą mouą nyezgrzeſzyla by theſzh ktora ſnych, ſzwadlyuą pyſchną ku ſwey równey nyebyla PatKaz III 149. Cf Zwrot.

pyszny czym (3): BibRadz Luc 1/47[51]; A nieprzyiaćiel pyſzny rycerſtwá śmiáłośćią/ Wyieżdżał częſto ná plac z ſwoią gotowośćią. ZawJeft 12; WujNT Luc 1/51.

W połączeniach szeregowych (43): Ieſtli wzroſt będzie wyſoki [...] Dawaznać [!] cżłowieka ſmiałego, mocnego, pyſznego, ſrogiego, y chwały żądaiącego. GlabGad M2v, N2, N4, N4v, N8, O (12); KromRozm I B3v; LubPs C2v marg, X3 marg; RejWiz 179 marg, Ddv; Abowiem będą ludźie ſámi ſiebie miłuiący/ łákomi/ chłubni, pyſzni/ złorzecżący/ rodźicom niepoſłuſzni/ niewdźięcżni/ niepobożni. BibRadz 2.Tim 3/2 [przekład tego samego tekstu: KromRozm I, BudNT, WujNT]; BielKron 10v, 91; Gloriosus, Sławny/ Vczćiwy. In bonam partem, in malam vero partem, Pyſzny który o ſobie powieda/ butny chełpliwy. Mącz 146d, 119c, 146d, 161c, 280c, 304c (12); SienLek 29v; GrzegŚm 58; BudNT 2.Tim 3/2; ModrzBaz 29; SkarŻyw 492; GórnRozm H3; Calep 350b, 458b; WujNT 2.Tim 3/2, Tit 1/7; KlonWor 77.

W przeciwstawieniach: »pyszny ... pokorny (6), nędzny, poddany [= posłuszny], skromny, spokojny, układny« (9): LubPs dd6v marg; BielKron 103, 109; Corchorus inter olera Proverb. Nędzny á pyſzny/ Lichy/ Niepoczeſny/ á wżdy chce być widzian. Mącz 65c; RejPos 56v; Bo ſie ieden rodzi ſrogi drugi dobrotliwy/ ieden pyſzny drugi pokorny RejZwierc 2v; WujJud 132v; z ktorychby [z wyrazów twarzy i postaw] ludźie ſkromni á vkłádni łáſkawą twarz Krolewſką/ á pyſzni y nádęći/ náruſzenie łáſki poznáć mogli. ModrzBaz 20; nie był pyſzny/ ále iáko pokornym przyſtoi/ poddány/ ſpokoyny/ w mowie niewſzetecżny/ á do wſzego dobrego ſkłonny. SkarŻyw 328.

Zwrot: »pysznym się stawić [komu]« [w tym: ku czemu (1)] = superbum se praebere Modrz [szyk zmienny] (2): Bo nie może mieć przyſtępu do Oycá niebieſkiego ten/ ktory ſię inſzym ſtáwi ábo pyſznym ku przeiednániu/ ábo trudnym y nieuproſzonym ku odpuſzcżeniu ich wyſtępku. ModrzBaz 66, 47v.
Wyrażenia: »człowiek (a. człek) pyszny; ludzie pyszni« = homines superbi PolAnt, Vulg; homo praetextatus Mącz [szyk 31:7] (22;16): Sromáy ſie iuż pyſſny cżłowiecże/ ſlyſſątz o takowé wielkié twégo ſtworzyciela pokorze OpecŻyw 134v, 87, 91v; BielŻyw 152; GlabGad M2v, N2, N4v, N8, O (8); Multiplicata eſt ſuper me iniquitas ſuperborum [...] Boć otho rozmnozyła ſie nademną złoſc ludźi pyſznych WróbŻołt 118/69, oo5; RejPs 226v; KromRozm I B3v; LubPs Lv, V3 marg, bb2, bb5; KrowObr 19, 228; Leop Prov 29 arg; BibRadz Prov 21/24, 2.Tim 3/2; BielKron 109; Mącz 453d; RejPos 224 marg; GrzegŚm 58; BudNT 2.Tim 3/2; SkarŻyw 492; CzechEp 64; GórnRozm H3; Gdyż cżłowiek pyſzny więcey ſobie nád ine ludzi przywłaſzcżáiący/ w nienawiść y mierziącżkę ludzką wpada Phil I2, F4; A przez śiedm gor/ rozumieią wſzytkie pyſzne ludzie/ á oſobliwie krole tego świátá WujNT 877, 2.Tim 3/2; KlonKr 3; SkarKazSej 659b; [przetoż theż Pan Bog między ſzeſcią rzecży theż iednym ſie brzydzi wynioſłymi ocżymá/ to ieſt/ pyſznym cżłowiekiem. GilPos 34 (Linde)].

»w sobie pyszny« (2): Ocży głęboko w cżele lezące, znamio⟨nują⟩ cżłowieka [...] długo gniewnego, wymyſłka złych rzecży, zwodnika też y porobnika, w ſobie pyſznego. GlabGad N6, O2v.

Szeregi: »bujny a pyszny« (1): In re aliena insolens, Ná cudzym chlebie ſobie roſpycha/ buyny á piſzny yeſt. Mącz 399a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pyszny i chełpliwy« (1): Kto ieſt nizkiego ſuchego wzroſtu [...] pyſznym poſzpolicie [!] j chełpliwym bywa GlabGad M4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»pyszny, (i) chłubny« [szyk 1:1] (2): Człowieká pyſznego y chłubnego [Superbus, elatus] názywáią ſzyderzem BibRadz Prov 21/24; Calep 458b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pyszny i czci pragnący« (1): Owa gáni ſercá pyſzne y czći prágnące/ ktore w onych Pháryzeuſzách widział iáko Bog WujNT 97.

»hardy, (a, i) pyszny« [szyk 4:1] (5): Hárdzi á pyſſni złośnicy przećiw mnye powſtáli LubPs bb; RejPos 200v; Calep 543b; WujNT 739; Stáry Iádam ma męzką y ludzką wolą/ to ieſt ſwąwolą y vpor. Pyſzny ieſt y hárdy/ ſwoie chce záwżdy przewieść/ nikomu nie vſtąpić áni ſię vniżyć chce/ poddáńſtwo mu nie ſmákuie. SkarKaz 489a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»pyszny, (i, a) nadęty« = tumidus et superbus Modrz [szyk 10:3] (13): KrowObr C3; GrzegRóżn C3; Nec illius animi aciem destringit splendor sui nominis, Nie záślepiáyą go yego wielkie tytuły á napiſy doſtoynośći y powagá/ áby przeto pyſznym á nádętym miał być Mącz 421d, 28a, 350c, 468b [2 r.]; RejPos 201v, 293v; ModrzBaz 20; ná wzgárdę Páná náſzego Iezuſá Chriſtuſá/ nie tylko ſynem ćieśielſkim/ ále y ćieślą názywáli pyſzni y nádęći ludźie CzechEp 64; Calep 409b, 534a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»pyszny a nieposłuszny« (2): RejPos 127v; rzekł mu Hrábiá: Nędzniku/ cżemuś ták pyſzny á niepoſłuſzny/ chceſz zginąć iáko y brát? SkarŻyw 566. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»pyszny a nieumowny« (1): MArtynus Papież s Fráncyey pyſzny á nie vmowny/ o ktorym nie máſz co piſáć/ bo też iedno rok był ná ſtolcu. BielKron 172v.

»pyszny a odporny« (1): á kto ſię nádyma rządząc lud podły á proſty/ temu niedoſtánie ſercá do rządzenia ludu pyſznego á odpornego [populis gubernandis superbis et rebellibus]. ModrzBaz 47v.

»pyszny a okrutny« = superbus et crudelis Modrz [szyk 3:1] (4): Aby iedno drugiego złość miárkowáło/ dał [Tullius córkę] pokorną okrutnemu á pyſznemu Tárquiniuſowi/ á okrutną Tullią Aruntowi pokornemu á litośćiwemu. BielKron 103; RejPos 127v; RejZwierc 45v; ModrzBaz 47v.

»podniesiony a pyszny« (1): KROL niektory miał Vrzędniká nad wſzyſtkim ſwoim pańſthwem/ ktory ſerce miał ták bárzo podnieſione á pyſzne/ że wſzyſtki ludzie vćiſkał y nędźił HistRzym 66v.

»pyszny abo poważny [= ważny, znaczny]« (1): gdy iuż Piotr s. ſzedł do Hetmáná onego: cżłowiek on nádzyewáiąc ſie by miáło być co pyſznego ábo poważnego wedle ſwiátá/ wyſzedł przećiwko niemu RejPos 301.

»prożny i pyszny« (1): Ludźie/ [...] prożni y pyſzni/ ktorzy mniemáią/ iż ſię wolnemi iáko źrzebię v oſłá vrodźili/ ktore o vźdźie y wodzy nie myśli. Tákie hámowáć/ [...] nie łácna to praca. SkarKazSej 659b.

»pyszny i sobie się sam podobający« (1): [kapłanów, którzy nie mają sukcesji od apostołów] iáko zá Heretyki mieć trzebá: ktorzy zle trzymáią/ dzielą ſię/ pyśni/ y ſobie ſię ſami podobáiący ábo iáko przewrotni dla zyſku ſwego y prożney chwały to cżynią. SkarJedn 32.

»i pyszny i srogi« (1): Więc táki ieſzcże gorſzy bez źiemie źiemiánin/ [...] Iż niema ná ſwym grunćie do pychy podżogi/ Więc ná śierocym ſzpłáchćiu/ y pyſzny/ y ſrogi. KlonWor 56. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pyszny i zbyteczny« (1): Ieſliże tákowi Papieże byli pyſzni y zbytetzni tzáſu thego Ammianá/ [...] Co by dziſia rzekł ten Ammianus/ kiedyby zmartwychwstał/ y tákową pychę y zbytek/ Papieżá Rzymſkiego vyzrzał. KrowObr 28v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zły (a. złościwy) a pyszny« (2): Opowyedzenie ſrogiego ſądu bożego/ kthory ná złe á pyſzne ludzi ſpráwiedliwye Pan okázáć racży. LubPs V3 marg; BielKron 214v.

»zuchwały a (i) pyszny« [szyk 2:1] (3): RejPos 200; Bo kreẃ czyni człowieká weſołego/ hoynego/ wſpaniłego. Kolerá pyſznego á zuchwáłego. RejZwierc 3v; Miał ten Iulianus bárzo zuchwáłe pácholę/ y pyſzne: iſz go ledwo ſamego ſłucháło SkarŻyw 212.

W przen (14): Ale iſz Kácerſki duch tym Kxięgam wyrozumieć nie może/ to cżyni ich zátwárdziáły y pyſſny duch y niedowiárſtwo/ iſz oni Boſkiemu ſlowu nie wierzą Leop VV v; BibRadz *6v; Animus inflatus, Nádęty vmysł/ Pyſzny. Inflatus Tumens, Superbus, Insolens idem. Mącz 130d.
Wyrażenia: »noga pyſzna« = metonimicznie pyszny człowiek (1): Niech nieprzychodzi ku mnie nogá pyſzná [pes superbiae]/ á ręká niezbożnych niech mię nie ruſza. BudBib Ps 35/11[12].

»oczy (oko) pyszne« = superbus oculus Vulg [szyk 3:1] (4): WróbŻołt 100/5; A nád ludźmi ocżu pyſſnych ſrogość ſwą obyáwiſz [oculos superborum humiliabis Vulg Ps 17/28] LubPs Ev, X3; Ktory był ocżu pyſſnych/ á ſercá nienáſyconego: z tákimem nieiadał Leop Ps 100/5 [przekład tego samego tekstu: WróbŻołt, LubPs X3].

»serce pyszne« [w tym: metonimicznie ‘człowiek pyszny’ 4 r.] [szyk 6:2] (8): Serce téż moie pyſſné/ racż zmienitz ku ſwięté pokorze OpecŻyw 135; Abowiem to ieſt rzecz iáwna iż ſą v ćiebie lekkiey wagi ludzie vporni á ſercá pyſſnego RejPs 181; Iáko Pan ſercá pokorne wywyzſza/ á pyſzne tłumi. LubPs dd6v marg, gg2v; HistRzym 66v; Przećiwko fáłeſznikom/ á ludziom pyſznym y podſtępnym náuká piękna iż Pan wzgardza wynioſłe myſli káżdego ſercá pyſznego RejPos 224 marg, 56v; WujNT 97.

α. Przydomek ostatniego króla rzymskiego Lucjusza Tarkwiniusza (2): Do rády [Tarkwiniusz] nie chodził iedno ſłał przez poſły odpowiedzi y pytánia/ przeto go zwáli pyſznym. (marg) Tárquinius pyſzny. (–) BielKron 103v.
β. W funkcji rzeczownika; superbus Miech, Vulg, PolAnt; affectator Mącz (124): BierEz S3v; ForCnR E; Iezu kthorys ku potłumieniu ſzaleńſthwa pyſznych kromia ciebie prawdy ſzukaiączych/ o owcżarni, j o drzwiach podobieńſtwo powiedział. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad. TarDuch B5v; Pyſznego wzgardzay poki pychy nieopuſci BielŻyw 85; GlabGad P2; Nie będzie mieſzkał w poſrodku domu mego żadny pyſzny WróbŻołt 100/7, H8v, 88/11, ee2v, 118/21, nn7 (11); RejPs 78, 212; Pyſznym nagła ſmierć przydzye/ ktorzy żywą zbytnie. BielKom B8v; LubPs T5v, V3, Z3v, Z4, ee2v; KrowObr 7, 34v; RejWiz 173 marg, Ddv; Oto bowiem przijdzie dzień goráiący by komin: á będą wſzyſtcy pyſzni/ y ći wſzyſcy co cżynią bezbożność/ źdźbłem Leop Mal 4/1, Ps 118/51, Eccli 13/1, 24, 21/5, 27/16, 31, Ier 50/32; MOráwce zá zuchwálce/ y zá pyſzne mieli RejZwierz 67v, bb2v, 56, 119; BibRadz Iob 40/6, Ps 118/122, I 471a marg, 526b marg, Luc 1/47[51]; BielKron 46; RejPos 199, 304, 316; Miły pyſzny cżym ſie cieſzyſz/ Iedno dármo ludzi ſmieſzyſz/ Wierz mi twa hárda oſobá/ Nikomu ſie nie podoba. RejZwierc 232, 48 marg, 53 marg, 53v, 69v, 194 marg (10); MycPrz I A2; CzechRozm 211v; SkarŻyw A5, 601; WerGośc 260; ArtKanc O4v; ZawJeft 6; GrabowSet C3v, D2v; LatHar 204; ánioł przepáśći ieſtći ſzátan/ ktory ieſt krolem náde wſzemi pyſznemi WujNT 860, Luc 1/51, 448 marg; SkarKaz 81a, 83b [2 r.], 85b; SkarKazSej 684a; [Tákże też właśnie pyſznemu ſkoro mu odeymieſz bogáctwá y ſzcżęśćie [...]/ wnet nieborak zmieni koncepty/ y nos zwieśi WerReguła 84 (Linde)].

W połączeniach szeregowych (12): OpecŻyw 191v; Twarz blada vkazuie cżłowieka nie zdrowego, wſzakoż złoſnego, łgarza y pyſznego, ſkępcza vpornego, nie wiernego y nie pobożnego, iako poſpolicie mowią, od złoſci prawi aże zbladł. GlabGad N2v; KrowObr 145v, 242v; Leop Eccli 13 arg; BielKron 93; Affectator, Pyſzny/ Wyſoko á wyſtáwnie ſie nioſący/ Sádźićiel/ Poſtáwá. Mącz [114]d; RejZwierc 79; BudBib Is 2/12; CzechEp 374; piſmo ſwięte [...] zauſzniki/ obmowce/ gwałtowniki/ pyſzne/ chłubne/ etc. godne być ſmierći opowieda Phil Q2; WujNT Rom 1/30.

W przeciwstawieniach: »pyszny ... pokorny (24), dobry (2), układny (2), mierny, powolny, ubogi« (31): OpecŻyw 20, [192]; Pyſznij czo chcecie to mieycie/ Nám Pokornym Cznotę dáycie. ForCnR kt; TarDuch B4; Tego ſobie za krola wybierzcie ktory ſie Boga boi, [...] ktoryżby pyſzne pokarał á dobre miłował. BielŻyw 148; Saraczeni z ſwey wiary wielkie roſkoſzy maią y pożytki, inſze w ſzythkie [!] ſekti moczą y miecżem ſobie podbijaiącz, z pyſznymi walczącz, á powolnym dan vſtawiaiącz MiechGlab 20; Przetoć mierny je[st] bo[ga]ty, Iż mu statcżą jego płaty, [...] Aleć pysznego nakłady Zawżdy przeciągają dochody BierRozm 20; RejPs 212; RejKup o8; KromRozm II p2v; BielKom F5v; KrowObr 25; Przetoż powiáda/ Bog ſie pyſznym przećiwi/ á pokornym łáſkę dawa. Leop Iac 4/6 [przekład tego samego tekstu: 1.Petr 5/5, KromRozm II, KrowObr, SarnUzn, HistRzym, RejPos 56v, 202v, RejZwierc 201v, WujNT Iac 4/6, 1.Petr 5/5], 1.Petr 5/5; Bárzo rozno vbogi/ záwżdy s pyſznym chodzi. RejZwierz 118v; BielKron 127; SarnUzn 7v; HistRzym 41; RejPos 56v, 200v marg, 202v, 215v marg, 227v; RejZwierc B3, B3v, 69v, 201v, 218v, 232; WujNT Iac 4/6, 1.Petr 5/5.

Szeregi: »pyszny i butliwy« (1): [św. Paula] zmożnymi ſie w rzecż niewdawáłá: wſzákże ſię pyſznymi y butliwymi nie brzidziłá. SkarŻyw 140.

»pyszny, chełpliwy« (1): Pyſſnego/ chełpliwego [superbus et arrogans] zowią nieucżonym/ ktory w rozgniewániu okázuie á płodzi pychę. Leop Prov 21/24.

»pyszny i potwarliwy« (1): lecz teraz gdy ſię w wiernych ſługách Bożych duchownych zácżęłá obrzeſká: duchownym miecżem pyſzni y potwarliwi bywáią zábijáni CzechEp 48.

»swowolny a pyszny« (1): Cżemuż ſie w tym [w naśladowaniu przykazań bożych] nye obacżą ſwowolni á pyſſni LubPs aa5v.

»pyszny a uporny« (1): Prorok przypomina pánu/ [...] by pyſſnem á vpornem nie ćierpiał á pokorne á wierne ſwoie bronił a wyzwalał od możnoſći ich RejPs 212.

b. O szatanie (10): Oto cżwarte czudo iże pan Ieſus złamał pyſzne kxiążęta piekielne ktorzy ſie wyſoko podnoſili iako Cedrus. WróbŻołt I7, hh; KrowObr 35; RejWiz 179v; A to ieſt przycżyná przećiwko nam tey niełáſki tego to Anyołá pyſznego z niebá ſtrąconego/ iż Pan ono mieyſce ſtrácone iego/ wſzytkim ktore pozna być ſercá pokornego/ obiecáć y záſlubić racżył. RejPos 200, 329v; [Bóg] mocą ſwą, to iest bostwem ſyná ſwego słábe rámię ćiáłá ludzkiego vmocniwſzy zá cżym roſproſzył pyſznych ná vmyśle ſercá ſwego, to iest Dyabłow w nádętośći ſwey zákámiáłych CzechEp 203, 421.
Wyrażenie: »mocarz pyszny« (1): Smierć wiecżną przewalcżył/ [...] Mocarzá pyſznego/ mocą ſwą zwyćiężył/ y wźiął korzyść iego. ArtKanc F4.
W przen (1): [św. Augustyn mówi o św. Piotrze] Boć ten ieſt Opoką/ ktorey nie przemogą pyſzne Piekielne brony. WujJud 136.
c. O zwierzętach (8): Orzeł zá záiącem latał/ A on przed nim chutnie ſkakał: Rzekąc/ pomoż Boże nędznemu/ Nie day mię orłu pyſznemu. BierEz H2v; WróbŻołt K7v.
Szereg: »hardy, pyszny« (1): Okuń ieſt riba barzo harda, pyſzna/ gdy obacży ſzcżukę/ tedy ſie obroci ogonem do ſzcżuki/ na dmie [!] ſie/ ſkrzele podnieſie FalZioł IV 42c.
α. Obelżywie i pogardliwie o ludziach (5): WróbŻołt 67/31 [2 r.]; (did) Sumnienie Lekcze kropydlo ſobie wazy. (–) Mniemas bych ia ſwinio pyſzna Na twe kropydlo ſtąd wyſla. RejKup i2v; RejAp 79v; Był rodźicom Pan IEZVS poddánym. Wielki y oſtry y wdźięczny bárzo przykład/ nam z nátury pyſznym robaczkom źiemſkim/ ktorzy wolnośći ſámi niewiemy iákiey ſię domagamy. SkarKaz 44a.
d. O ludzkich sprawach, wypowiedziach itp. (33): BierRozm 9; HistAl Fv; [Walerius mówił ku pospólstwu: senat nas, posły, posłał] groźbam waſzym ſie nie przećiwiąc/ tákież poſelſtwá pyſzne wáſze ſkromnie znaſza BielKron 108; Mącz 420c; RejPos 224, 227v [2 r.]; A ći co przykrośći/ z przypadkow nie znáią/ Pyſznymi wzgárdámi/ nas w tecż vrągáią. GrabowSet S2v; WujNT 626.
Wyrażenia: »pyszne myśli« (4): OpecŻyw 11; WróbŻołt Xv; Bo będą zágłuſſone niemoſćią wárgi ich/ kthorzy zwykli czynić przymowki kłamliwe przećiwko ſpráwiedliwemu zwielkiem nádęćiem á podnieſieniem pyſſnych myſli ſwych. RejPs 45, 128.

»pyszne(-a) słowa, rzecz, mowa« = sublime verbum PolAnt; magnifica verba Mącz [szyk 8:3] (7:3:1): Nieprzyiaćiele moj duſzę moię ogarnęli/ á moc ſwą zebrali/ vſta ich pyſzne ſlowa wyrzuczały [os eorum locutum est superbiam]. WróbŻołt 16/10 [przekład tego samego tekstu: LubPs, Leop]; KromRozm I D2v, Ev; LubPs D4 [2 r.]; Leop Ps 16/10; BibRadz 1.Reg 2/3; Potym Alexánder do Indyey wielkiey ciągnął z woyſkiem/ przećiw ktoremu Porrus poſłał liſty pyſznemi ſłowy piſáne áby ſie wroćił do Grecyey BielKron 126, 157; Ampullae, μεταφωρiκως. Nádęte słowá/ Pyſzna mowá. Mącz 8c, 204c.

»pyszny(-e) tytuł, przezwisko« [szyk 6:2] (4:4): Powiedz mi proſzę ćie? kto tákowe hárde y pyſzne przezwiſko/ PAPA/ dał Biſkupowi Rzymſkiemu? KrowObr 7; Powiedz mi/ dla tzego ſobie Papieſz ty pyſzne Tytuły przywłaſztzył? KrowObr 25, 7v, 9v, 18v, Tt2; NiemObr 31, 65.

Szeregi: »hardy i pyszny« (2): Vkaſz proſzę ćie? Gdzie Piotr ſwięty álbo ktory Apoſtoł inny/ o ſobie tákowe hárde y pyſzne Dekretá piſał? KrowObr 9, 7.

»pyszny i nadęty« (1): ktoremu [szatanowi] ſię w pyſze rownáią ći wſzyſcy/ ktorzy ſię ták nád wſzytkimi wynoſzą/ y tytuły ſobie pyſzne y nadęte przywłaſzcżáią. NiemObr 65.

»pyszny i prozny« (2): A nye pyſſneſz to y prozne ſlowá mowyą? gdy Boże miłoſniki ſwyęte/ y mátkę yego naśwyętſſą ſobye przyrownáyą? KromRozm I Ev, D2v.

»pyszny i wyniosły« (1): ále też y Miſtrzámi ſię im [Chrystus uczniom] zwáć zákazał/ nie dopuſzcżáiąc im onych pyſznych/ y wynioſłych Fáryzáyſkich tytułow NiemObr 31.

2. Wspaniały, godny podziwu; okazały, wystawny; kosztowny; affectatus, opiparus, pollucibilis Mącz; impensus Calep; superbus Cn (41): Xánt do śiebie prośił vcżniow/ Y Ezopowi roſkazał/ Aby pyſzny obiad ſpráwiał. BierEz Ev, L; BielŻyw 29; LibMal 1545/101v; KrowObr 79v; Oná im też wdzyęcżną twarz ná wſzem okazáłá/ A po pyſznym pierścieniu wſzytki dárowáłá. RejWiz 26v, 27; Negligere vestem, et vestitum Nieſtroyć ſie/ niedbáć nic ná pyſzne noſzenie. Mącz 188a; Scena minore pro minore apparatu dixit Suetonius, Nie s ták piſznym przirządzeniem. Mącz 371b, 265d, 432c, 487d; tedy też [człowiek] ma ná źiemię pádnąć/ to ieſt wydáć ſie ná wſzyſtkę pokorę/ odzienie pyſzne/ to ieſt grzechy zrzućić HistRzym 40v; Arcybiſkup też Lwowſki iechał s poczty ſwemi/ [...] Zátym Woiewodowie s pyſznemi vffámi/ [...] Iecháli łſnącym złotem zewſząd bucznym ſzykiem StryjWjaz B2v; SkarŻyw 310; WSiáday/ á śmiałym ſercem Krolu niezwalcżony Ná koń pyſzny/ y do tego wyćwiczony. KmitaPsal A4v; Vbogiemu záśię złoto ſmákuie/ Pyſzné odźienié/ y ſłudzy: miłuie Hoyné potráwy/ wyſokié páłacze ZawJeft 26; Iuż dźiś zwyćięſtwá nieprágnę ſlawnégo/ Ani triumphu dla mnie ſtąd pyſznégo ZawJeft 28, 37; Calep 124b, 510a; GrabowSet R4; CiekPotr 31; A ſkoro ná ſzumny łeb wdzieią pyſzny czubek/ Będzie Wroná Phoenixem, ziáſtrzębieie dudek. KlonWor 56; [PostępekPrCzart 64; jako i ona Magdalena, która [...] zbytkom słuzyła i włosy sobie złotem albo jedwabiem przyprawkami pysznymi postawnie pstrzyła, tak potem łzami nogi Jezusowi umywała i włosami pysznymi ucierała. TraktKom 326; Zámilczę páłacow niewymownie pyſznych/ ktore wielki on Praeſbiter Ian w Kroleſtwách ſwych ma. ArtHom C2].

W połączeniach szeregowych (6): Pompa, Wſzelákie koſztowne známienite á pyſzne przigotowánie ku yákiey grze turnieyowey/ álbo proceſsiey yákiey. Mącz 309a; Tuscia, Kráyná we Włoſzech [...] ma w ſobie známienite pyſzne á budowne miáſtá/ Florentiam/ Piſas/ Lucam/ etć. Mącz 470c, [114]d, 201c, 466a; Spytam tych/ powiáda [św. Hieronim]/ ktorzy ták wiele imion máią/ ták pyſzne budowánia/ ták bogáte odzienia/ ták roſkoſzne vżywánia: co maćie nád tego ſtárcá? SkarŻyw 52.

W przeciwstawieniach: »pyszny ... plugawy, prosty« (2): Oglądáy ijż on acż byl krol nieba ij ziemie/ a wſſakoż niemiál náſtolek pyſſnych ale tylko proſté odzienié apoſtolſkié OpecŻyw 72; W odzieniu nie byway ani barzo pyſznym ani barzo plugawym. BielŻyw 43.

W charakterystycznych połączeniach: pyszne(-y, -a) budowanie, czubek, dom, drzwi, gospoda, kolebka, koń (2), koszt, łoże, miasto, nastołka [= nakrycie], noszenie [= strój], obiad, odzienie (4), pałac, pierścień, przygotowanie, przyprawki, przyrządzenie, ręcznik, rogi, stolec (2), suknia, szata, tryjumf, uczta, uffy, wieczerza, wjechanie, włosy, zwycięstwo.

Wyrażenie: »pyszna mowa, rzecz« = superbiloquentia Mącz, Calep; affectata oratio, affectatus sermo, magniloquentia Mącz (3:1): Superbiloquentia, Spániłomowność/ Pyſzna mowá. Mącz 433d, [114]d, 204c; Calep 1031a.
Szeregi: »kosztowny, pyszny« (1): Silosontis chlamis, Koſztowna/ piſzna ſzátá. Mącz 393c. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.]

»pyszny, okazały« (1): Tragoedia, Stároſwiecki wymysł ſpráwowánia gier/ w które známienitych ludźi yáko krolów/ Xiążąt/ rycerzow/ etć. oſoby bywáły w wodzone/ [...] Srzodek gry bywał pyſzny okazáły/ ále koniec ſmutny. Mącz [460]c.

»pyszny a powyszszony« (1): gdyż wieſz iż on [Bóg] záwżdy ſpycha á ſkłáda mocarze s pyſznych á s powyſzſzonych ſtolczow ich/ á poſadza ná nich pokorne. RejPos 184v.

W przen (1): Gdyż thedy obrońce wieże Bábel do thych miaſth ieſzcże nie wiedzą co ieſt Iſtność y Perſoná/ tedyć to rzecż pewna że to ich budowánie pyſzne nie ma żadnego żywego kámieniá ná ktorym by ſtánąć mogło GrzegRóżn H3.
a. O krainie (2): RejZwierz 109; Niderlántu wſpomnieć niechcę/ kráiu ták pyſznego/ gdźie/ co ſie kędy ná świećie náydowáło/ tám ſie było znioſło GostGospSieb +4.
3. n-pers: Pyszny (nazwisko) (7): yſz ten vcziwy Tomaſz Pyſznyk zplacz [lege: spłaci] pol domu: Malgorzaczye: nyeboſczyka piſnyego czorczye. ZapKościer 1584/44.

W połączeniu z imieniem [w tym: imię + Pyszny (5), Pyszny + imię (1)] (6): yſz ten vcziwy Maczi Gąncz: skupyel pol wloky ſza sto m. ot vcziwego Marczina pyſznyego. ZapKościer 1582/26, 1582/26 [3 r.], 26v, 1588/74v.

II. Wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka: »z pyszna« (4):
1. Dumnie (3):
Zwroty: »z pyszna chodzić, kroczyć« (1:1): VYźrzał ſyná á on ſie z dworzány obchodzi Iákoś ſrogo/ á s pyſzná miedzy nimi chodzi. RejZwierz 23; RejZwierc 237.

»mowić z pyszna« (1): (did) Sumnięnie dziękuię poſlowy. (–) [...] Iuż niebędzie mowil ſpyzna Kiedim kſwemu ſtanu przyſla. RejKup f6v.

2. Zwrot: »mieć się z pyszna [od kogo, [o co]]« = być w tarapatach (1): Páni Woiewodzina masię słyszę zpyszna od PWowodziny [!] ActReg 169; [Przetoſz o to miał ſie ſpyſzná Gará Podſkárbi/ bo ſie nań rzućiwſzy wſzyſcy dobrze go nie rozśiekáli miedzy ſobą BielKron 1597 362 (Linde)].

Synonimy: I.1. buczny, bujny, butny, chełpliwy, chłubny, dumny, hardy, nadęty, podniesiony, powyszszony, wyniosły, wysokomyślny, zuchwały; 2. hojny, kosztowny, okazały, pański, spaniały, spaniły, świetny, wspaniały, wspaniły, wystawny, znamienity.

Cf NIEPYSZNY, PYSZNOMOWA, PYSZNOMOWNOŚĆ

LW, MN