[zaloguj się]
[pdf]

MĘDREK (80) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N mędrek mędrkowie
G mędrka mędrk(o)w
D mędrkowi mędrk(o)m
A mędrka mędrki
I mędrki(e)m mędrkami, mędrki
V mędrku mędrkowie

sg N mędrek (15). ◊ G mędrka (1). ◊ D mędrkowi (1). ◊ A mędrka (2). ◊ I mędrki(e)m (1). ◊ V mędrku (2). ◊ pl N mędrkowie (23). ◊ G mędrk(o)w (19). ◊ D mędrk(o)m (5). ◊ A mędrki (6). ◊ I mędrkami NiemObr (2), mędrki (1) RejKup. ◊ V mędrkowie (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Peior. Człowiek bezpodstawnie uważający się lub uważany za mądrego; sciolus Calep, Cn; qui sapiens sibi videtur Cn (74): Rychley mędrek przez kij skocży [ = znajdzie się w trudnej sytuacji] RejJóz D5v; Zwłáſcza [osadzę piekło] ktemu temi mędrky Co to mayą rozum pretky RejKup x5, x4v; Kryſtus Pan áby nas ſtale w piſmiech ſpráwił/ Tedy ie w przypowieſciách tu mędrkom zoſtáwił. Aby ſłyſząc nie mogli nic rozumieć o tym LubPs gg2; RejFig Bb7v; RejZwierz 57; Calep 955a; Niechćiej być mędrkiem więcey niżeli potrzebá LatHar 372 marg.
a. O uczonych, filozofach, pisarzach z pozycji negującej ich rzeczywistą mądrość lub ich kompetencje; argutator Calep, Cn; sophista (sophistes) Mącz (55): A ták oni mędrkowie co wypiſowáli/ Rozlicżne ſwieckie burdy y iáko pływáli/ Po morzu y gdzye Scillá y Kárybdis bywa/ [...] Owa niebo y zyemię piſmy pokryſláli/ Okázuiąc rozumy dziwy wymyſláli. RejWiz 5; GrzegRóżn O2; Mącz 402c; Prot A3v; iż wam oznaymię táiemnice woley á przeźrzenia kroleſtwá iego ſwiętego/ cżego oni záſlepieni mędrkowie nigdy mieć áni znáć nie mogą. RejPos 289, 168, 209, 214, 227v, 231 (14); RejZwierc 9v, 10; Zá iych świádectwem / bezpiecżniem niektore słowá/ abo y wirſze całe od Heretykow podrzucone/ álbo od głupich piſarzow/ lub od mędrkow wmieſzáne/ powyrzucał. BudNT przedm d2, przedm b6v [2 r.], b7, b7v; CzechRozm 159; Wierz mi że ći Sárniccy ćwicżenia Polſkiego/ Celuią wiele mędrkow tám z Rzymu wáſzego PaprPan T2v, S4v; NiemObr 142; Calep 93b.

W połączeniu szeregowym (1): A oni mędrkowie/ oni Biſkupi/ oni Fárizáyſcy doktorowie/ z dáleká iáko Thurowie/ potrząſáiąc porożym ſwoim/ chodzili od tego. RejPos [290].

Wprzeciwstawieniu: »mędrek ... prosta(cze)k (a. ludzie prości)« (11): Iż odiąwſzy mądrość od mędrkow dam ią proſtacżkom. RejAp 104; RejPos 159v [2 r.], 160v, 235v marg, 277 marg, 287v, 288v, 289v marg; NiemObr 143, 179.

W charakterystycznych połączeniach: leda mędrek, nędzny (4), niewierny, pyszny, zaślepiony, żydowski; mieć (się) za mędrka (2).

Wyrażenia: »mądrość mędrkow« (3): Gdyż záwżdy obiecował poháńbiáć á poſromacáć mądrość mędrkow tákich/ ktorzy to o ſobie wiele mnimáią á rozumieią/ nic nie pomniąc ná Páná ſwego RejPos 201v, 17v, 227v.

»mędrek świata tego (a. tego świata)« (17): Gdyż oto tákowe vbożuchne národzenie iego/ v ludzi niewiernych obráżeniem ieſt/ á v mędrkow ſwiátá tego ieſt poſmiewiſkiem. RejPos 17v, 159v [2 r.], 160, 233, 235v [2 r.], 287v (14); NiemObr 179; ArtKanc L2v; Táką tedy Philoſophią Apoſtoł potępia/ ktora wiárę Chrześćijáńſką wywroćić vśiłuie: á nie tę która iey náprzećiw mędrkom tego świátá broni. WujNT 699. [Przydawka „świata tego” w RejPos występuje bardzo często przy różnych rzeczownikach].

Szeregi: »mędrek a chytrzec« (1): Iż dzyękuię tobie Boże Oycże/ iżeś zákrył á odiąłeś ty táiemnice Boſkich ſpraw ſwoich od mędrkow á od chytrcow ſwiátá tego/ á dałeś ie zrozumieć proſtacżkom á málucżkim. RejPos 287v.

»mędrek a (nie) doktor« (2): iáko tu Ewányeliſtá piſze/ iż nie vmieli przed nim nie wſzyſcy mędrkowie oni/ á doktorowie oni żydowſcy w Dámáſzku RejPos 283v, [290]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»filozof i mędrek« (1): Filozofom y pyſznym mędrkom ſwiátá tego/ Zákryłeś táiemnośći kroleſtwá wiecżnego ArtKanc L2v.

»mędrek a nauczony w zakonie« (3): Gdyż piſze Ewányeliſtá/ iż tám byli wſzytko mędrkowie á náucżeni w zakonie/ á wżdy wſzyſcy zámilknęli/ á nie vmieli dáć ná to odpowiedzi żadney. RejPos 231v, 235, [308].

»mędrek, (a, albo) wymyślacz« (6): O nędzny mędrku/o nędzny wymyſlácżu/ ieſzcżećby to máło ná tym by ſie ſwiát poſmiewał s ciebie RejPos 288v, 233, 235v [2 r.], [290]v; RejZwierc 11v.

b. Dowcipniś (1): Iechał tákież przez niepomnię ktore miáſto cżłowiek otyły/ á iákiś mędrek vźrzawſzy on iego wiełki brzuch/ powiedział/ Drudzy ludzye zá ſobą ſumki noſzą/ ále ie then ma przed ſobą GórnDworz Qv.
2. Człowiek sprytny, chytry, przebiegły, podstępny; artifex, captiosus, veterator Mącz; vafer Modrz; argutulus Cn (6): Mącz 35b, 491b; Rad vyrzę ty Obrzymy ktorzy im zdołáią/ Bá y mędrki tákowe co ie oſzukáią PaprPan O4; inácżey ſobie trzebá pocżynáć przećiwko Vliſseſowi onemu chytremu mędrkowi: á inácżey przećiwko Aiáxowi/ choćia wielkiemu meżowi [!]/ ále nieták fortelnemu. ModrzBaz 112v; KlonFlis H2.

mędrek na co (1): Artifex ad corrumpendum iudicium, Mędrek ná skażenie ſądu. Mącz 16d.

Synonimy: 1. chytrzec, dowcipnik, sofista, wymyślacz; 2. chytrek, ćwik, lis, matacz.

Cf KRASOMĘDREK, MĄDRY, MĘDRELA, MĘDROSZKA, MĘDRZEC

ZZa