[zaloguj się]
[pdf]

MIESZCZANIN (709) sb m

mieszczanin (703), mieszczenin (6); mieszczanin : mieszczenin ZapWar (14:6).

mie- (708), mię- (1); -an- (706), -ąn- (3).

e jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie). ◊ -an- (w tym 14 r. błędne znakowanie). ◊ -ån (70), -an (1); -ån : -an BielKron (16:1); drugie e z tekstu nie oznaczającego pochyleń.

Fleksja
sg pl
N mieszczanin mieszczanie
G mieszczanina mieszczån, mieszczan(o)w
D mieszczaninowi, mieszczaninu mieszczanóm
A mieszczanina mieszczany, mieszczaniny, mieszczån, mieszczanie
I mieszczanin(e)m mieszczany
L mieszczani(e)ch, mieszczanåch
V mieszczanie
inne pl A a. I - mieszczany

sg N mieszczanin (81). ◊ G mieszczanina (34). ◊ D mieszczaninowi (19), mieszczaninu (1); -owi: -u LibLeg (1:1). ◊ A mieszczanina (14). ◊ I mieszczanin(e)m (10). ◊ pl N mieszczanie (260); -e (60), -é (11), -(e) (189); -e (1) OrzQuin; -é (1) Calep; -e : -é SarnStat (59:10).◊ G mieszczån (76) [w tym: -ąn (2)], mieszczan(o)w (14); -(o)w Leop (3), Phil (2), RybWit; -ån:-(o)w BielŻyw (2:1), BibRadz (7:4), BielKron (17:1), HistRzym (1:1), ModrzBaz (3:1). ◊ D mieszczanóm (54); -óm (10), -om (10), -(o)m (34); -óm Mącz; -óm :-om SarnStat (10:9).◊ A mieszczany (84), mieszczaniny (1), mieszczån (1), mieszczanie (1); -any : -aniny LibMal (1:1); -any : -ån StryjKron (3:1); -any : -anie SarnStat (18:1). ◊ I mieszczany (44). ◊ A a. I mieszczany (2). ◊ L mieszczani(e)ch (5), mieszczanåch (3); -(e)ch ZapWar, ComCrac, BielKron, RejAp; -åch ModrzBaz (2); -(e)ch :-åch UstPraw (1:1); ~ -åch (2), -ach (1); -åch UstPraw; -åch : -ach ModrzBaz (1:1). ◊ V mieszczanie (5); -e (1), -(e) (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) –XVIII w.

1. Mieszkaniec miasta; civis Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; municeps Murm, BartBydg, Mącz, Cn; oppidanus Mącz, Calep, Cn; incola Mącz; urbanus Cn [w tym: czego [ = miasta, miasteczka] (53), z czego [ = miasta] (33)] (651): BierEz F2v; Municeps, ein burger. Myeſczanyn. Murm 25, 25; Mymer1 5v; BartBydg 68b, 94b; BielŻyw 1, 5 [2 r.], 63, 65, 144, 150; zburzył Strzegom miaſto [...]. Gdzież byli mieſzcżanie rozmagitego narodu kupczi/ niemczy/ włoſzy/ franci MiechGlab 17, 55; GliczKsiąż N7v; Leop Gen 26/7, Iudic 20/5, Is 36 arg, 2.Mach 5 arg; RejZwierz 6, 8, 37; Oto miáſtá náſze y mieſzczanie w nich ſą ſługámi twemi. BibRadz Iudith 3/5; A gdy ſię wſzyſcy mieſzczanie zbiegli ná mury y gdy iuż miáſto było wźięte/ Menelaus vćiekł ná zamek BibRadz 2.Mach 5/5, Gen 19/25, Deut 13/13, Iudic 6/27, 28, 30 (20); A gdy przyiechał do Tábráin miáſtá/ mieſzcżánie go niechcieli puśćić y przyiąć. BielKron 88, 50, 56, 94, 101, 102 [2 r.] (20); suae cuiusque civitatis cives. Wſzelákiego miáſta mieſzczánie. Mącz 237c, 26a, 37a, 55a, 60a, 237c (9); RejAp 93, 142, Ff3v; kazáłá porzućić w puł rynku ciáło Alexándrá krolá/ potym zezwawſzy do ſiebie mieſzcżan/ ták powiedziáłá. GórnDworz Y3; HistRzym 10v, 26, 27v, 28v [2 r.], 29 (14); RejZwierc 83v, 84; RejPosWstaw [413]v; BudBib Deut 22/21, Iudic 8/17, 19/22, 2.Reg 23/17, Iudith 13/14 (8); ModrzBaz 118v; KochPs 188; SkarŻyw 171, 180, 462; Calep 202b [2 r.] [734]a; Phil B3, R2; WujNT Act 13/50, s. 480 marg.

W połączeniu z nazwą miasta, przymiotnikiem od tej nazwy lub nazwą etniczną [w tym: ai (19), G n-loc (12), z + G n-loc (12), w + L n-loc (7), N pl n-ethn (1); mieszczanin + nazwa (47), nazwa + mieszczanin (4)] (51): BielŻyw 68; MiechGlab 8; HistAl D4; Leop 2.Mach 5 arg; BibRadz 1.Reg 6/21, 11/1, 5, 9 [2 r.], 10 (26); O namileyſzy mieſzcżánie Kártágineńſcy/ áto ia dziś wyſwobodzuię gárdłem ſwoim was wſzech BielKron 75v; Abowiem dowiedzyał ſie tego Alexánder/ iż przed tym mieſzcżánie álbo pánowie Tyru walcżąc s Perſy/ wyciągnęli ſie ták w mocy iáko w ſkárby BielKron 124v; Okrzćiwſzy Ermágorá mieſzcżániná w Aquileiey/ wybrał go Piotr ſwięty Biſkupem Aquileieńſkim. BielKron 143v; Yánuenſes mieſzcżánie. BielKron 178v marg; Był Piaſt w Kruſzwicy mieſzcżánin/ dobry/ proſty/ á ſpráwiedliwy BielKron 342v, 272; GórnDworz Z4; HistRzym 11, 27v; RejPos 197; RejPosWiecz3 97 [2 r.]; Tedy dla nich mieſzcżánie zIeruzálemá [habitatores Ierusalem Vulg] z vćiekáli BudBib 1.Mach 1/40, Iudic 8/15, 16, 2.Par 32/33; CzechRozm 180; SkarŻyw 487; KlonŻal C4 marg; WujNT Act 21/39, s. 703.

W charakterystycznych połączeniach: nędzny mieszczanin, przedniejszy, ubogi, zacny (4), zbrojny, zgodny, zły, znamienity; wszyscy mieszczanie (7); mieszczany (I) osadzić.

Szeregi: »mieszczanin i lud pospolity« (1): A gdy ie [miasto] wzyął/ okrucieńſtwo nád mieſzcżány/ y ludem poſpolitym vcżynił BielKron 88.

»mieszczanin i obywatel« (1): gdźie ſzłyſzeli [!] wſzytcy Heteyczycy (marg) To ieſt mieſzczánie y obywátele (‒) ktorzy wchadzáli w branę miáſtá onego/ mowiąc. BibRadz Gen 23/ 10.

W przen [w nawiązaniu do różnych przenośnych użyć wyrazu „miasto” w poprzedzających kontekstach] [w tym: czego[ = miasta, miasteczka (3)], z czego [= z miasta (1)]] (12): Zbior záſię niewiernych/ oto ſłyſzyſz iż Pan zowie miáſtem Sodomy á Egiptu. A wielkie to miáſto/ bo po wſzytkim ſwiátu roſypáne ieſt/ gdyż thu Pan wſpomináć racży rozmáithe ludzi/ narody/ ięzyki/ y pogány. Abowiem pátrzay ná ty mieſzcżány o ktorych tu Pan powiádáć racży/ ieſli nie ſą podobni ku Sodomie y ku Egiptowi. RejAp 93; bo ſie iuż thám byłá roſciągnęłá moc y zwirzchność Rzymſka/ kthora y dziś włada wſzędy po wſzemu ſwiátu/ á rozſzyrza/ á mocno oſadza mieſzcżány ſwoie. RejAp 93; A toć ieſt to miáſto wdzięcżne Páná náſzego/ á toć ſą oni wybráni mieſzcżánie iego/ kthorzy wchodzą tymi branámi przez Pátriárchy y Proroki otworzonemi RejAp 182v, 93 [2 r.], 93v [2 r.], 127, 155, 171v; rozumiemy/ że w Kośćiele ſą Klucże niebieſkiego Kroleſtwá/ á iż iemu moc ieſt dána grzechy odpuſzcżáć [...]: á iż mieſzcżánie ktorzy w nim mieſzkáią/ niemáią tu miaſtá trwáłego/ ále przyſzłego ſzukáią. KuczbKat 80; SkarJedn 10.
Przen: O kościele (2): (marg) Czemu ſię niebieſkie miáſto zowie kośćioł ná ziemi. ( –) Niebieſkim ſię zowie/ iż w niebie ma więtſzą część y lepſzą mieſzczan ſwoich SkarKaz 634a.
a. Posiadający prawa miejskie, przynależący do stanu mieszczańskiego (tu zaliczono wszystkie użycia dotyczące Europy średniowiecznej i współczesnej autorom); civis Mącz [w tym: mieszczanin czego [ = miasta, miasteczka (19)], z czego [= z miasta] (22)] (456): ListRzeź w. 18; yeſthlibi theſch raycze zmyeſczan swoych dluſznikow onym czo dlvſzno. sprawyedliwoſczi Nyeczinyli thedi ſtharoſtha myeiſcza onego. Bandzie myal mocz zupelną vczinycz sprawyedliwoſcz richlv zonich dluznikow. MetrKor 40/818; ZapWar 1537 nr 2494, 1545 nr 2646; LibMal 1544/79, 91, 1547/130v, 1553/177; ConPiotr 31; Diar 41, 53; Gdzye w wielkyey roſkoſſy á pyeſſcżocye myeſſcżánye chowáyą ſyny ſwe GliczKsiąż E5v, K3v; GroicPorz a3v [2 r.] kv, dd4v, gg3; UstPraw A2 [3 r.] A2v [2 r.], D3 [2 r.], D4v, F2v (32); RejFig Ccv [2 r.] Dd2v; RejZwierz 102; Ceſarz ſię tedy ruſzył zokopánia do Ingolſtádium do Nuburgu/ wźiął ij/ Mieſzcżánom od puśćił gdy przyſięgáli wiárę záchowáć BielKron 227v; Mieſzcżánie przez kupne ſługi orzą role BielKron 261, 199v, 205, 209, 212 [2 r.], 213v (56); Non concivis. Civis huic est, Tego miáſtá mieſzczánin. Mącz 55a; In dubium de civitate venire, Wątpić yeśli któ yeſt mieſzczáninem á ma mieyſckie práwo którego miáſtá. Mącz 480c; Usurpare nomen civitatis, Zwáć ſie mieſzczáninem miáſtá którego. Mącz 509c; BiałKat 298v marg; á poſpolićie ié rádźi noſzą do tych mieſzczan możnieyſzych álbo do Kśiężéy/ y przedáie ié ledá zacz Strum Iv; StryjWjaz B, C3v; ModrzBaz 31, 36v, 83v [2 r.], 84, 110, 122v [3 r.]; SkarŻyw 312; ZapKościer 1581/19v; StryjKron 637 [2 r.] 647, 658 [2 r.]; GórnRozm L3v; ActReg 155 [2 r.]; GostGosp 142 [2 r.]; Phil D; áni im Rzeźnicy/ Piekárze/ młynárze/ ćiężko niech nie czynią/ [...] chcąc od żaków y ſtudentów od iátek/ pożytków/ młynów/ więcéy niż od mieſczan y mieſzkáiących w Krákowie wyćiągáć. SarnStat 202; áni ſie báwią témi ſpráwámi/ któré poſpolićie mieſczánie/ y ći/ którzy w mieśćiech mieſzkáią/ zwykli robić y ſpráwowáć. SarnStat 237; tedy Mieſczanin będźie powinien z tym Pánem Práwem tym czynić/ do którégo Pan względem onégo dźiedźictwá przynależy SarnStat 920; vſtáwiamy/ áby ćiż Ráyce z mieſczany przy Woiewodách cénę kupiam y rzeczam vſtáwiáiących byli SarnStat 945, 204, 240, 242, 243 [2 r.], 253 (77); GrabPospR M2v, M3, M4v; KlonKr D4; SkarKazSej 682a; KlonFlis D3, G2; RybWit Cv.

mieszczanin czego [= miasta znajdującego się gdzieś] (13): mieſczánie źiem Pruſkich do Wrocłáwiá [mają drogę] [...] przez Bydgoſczą/ Gniézno SarnStat 982, 503, 655, 1074, 1089, 1091 (23).

mieszczanin z czego [= z miasta znajdującego się gdzieś] (1): Mieſcżánie z miaſt z gornych Niemcow/ poſłáli ſwe poſły ná ten Syem BielKron 204.

mieszczanin czyj [zawsze: G sb] (4): A ieſliby byli mieſzczánie Pánow Duchownych álbo świeckich/ tácy máią być pozwáni przed ich Pány álbo Vrzędniki UstPraw A2v, F2; SarnStat 157, 920.

W połączeniu z nazwą miasta lub przymiotnikiem od niej [w tym: ai (106), z + G n-loc (22), w + L n-loc (5).G n-loc (5); mieszczanin miast(eczk)a (3); mieszczanin + nazwa (123), nazwa + mieszczanin (15)] (138): Isze my szraczczamy myasteczka ostrovyey szthovaryszmy naszemy nyeyalyszmy Iana nyeszythka myesczenyna ostrowskyego o szadny gvalth ZapWar 1507 nr 1982, 1505 nr 2011 [2 r.], 2050, 1507 nr 1899, 1514 nr 2171, 1518 nr 2205 (18); MetrKor 57/119v, 59/77v, 280v; vrzadnyk. Sthiſzmyenycze poymal yednich zlodzyeyow czo vczyekaly. Zwoloch roſbywſzi Camyenycze yednemv myeſczanynv. Sochawſkyemv. LibLeg 11/184v, 7/69, 11/97; Item zeſnal iſch tego czaſzu gdi Mieſczanyny Cracowſzky za Szandomirzem pobrali tedi teſſch tam bil niektory Mazewſki LibMal 1543/68, 1543/67, 1545/98, 102, 1546/113, 1551/159v (10); Sektá Wáldeńſka iednego mieſzcżániná z Lugdunu tego cżáſu byłá BielKron 181v; ſprzyſięgli ſie tedy przećiwko iey/ áby iey doſtáli/ máiąc thę nádzieię o mieſzcżániech Lundſkich/ áby knim przyſtáli. BielKron 238, 190, [211]v, 214, 215 [2 r.], 226 (44); GórnDworz R3v; StryjWjaz B2; ZapKościer 1581/21, 1582/27v, 87v, 1587/70v, 1589/87 [2 r.], 87v, 1596/85v [2 r.]; Tego też czáſſu Krzyżacy przećiw poſtánowieniu przymierza Páſſenheymeńſkich mieſzczan námawiáli/ áby ſię od Krolá do nich przedáli StryjKron 637, 308, 442, 447, 657, 752; CzechEp 12; KlonŻal A2v; WerGośc 215; ActReg 155; vſtáwiamy zábraniáiąc: áby nápotym przez té Mieſczánie Poznáńſkié/ álbo przez którékolwiek iné wolność tákowa Przywileiów nie byłá zátrudniona SarnStat 946; MIeſczanie Kraſnégoſtáwu vkazáli liſt Królá Zygmuntá SarnStat 1049, 205, 279, 294, 373 [3 r.], 946 (39).

W połączeniach szeregowych (32): Ziemia też Polſka albo Wandalſka ieſth tak ludna, iż z niey wychodzi ſzeſcidzieſiąt tyſięci ludu zbroynego, cżaſem ſtho thyſiąc, wſzakoż prze to kroleſtwo polſkie nie bywa puſte aby nie mieli zoſtać mieſzcżanie, kupci y wieſni kmiecie nie wzruſzeni MiechGlab 51; LibLeg 10/95; Diar 29; GroicPorz e; UstPraw D4v; OrzRozm V2; OrzQuin D; A com tu o mieſzcżánách/ kupcách / rzemieśnikách/ y kárcżmarzách powiedźiał/ to do onych pirwſzych dwu ſpoſobow woyny może być włożono ModrzBaz 123, 19; StryjKron 235; SarnStat 53, 157, 658, 678, 913 (20); KlonWor 18; A iż maſz pod ſwą ręką Bogomodlne Zaki/ Groſzogonne Mieſzcżány/ y płużne Wieśniaki. RybWit A3.

W przeciwstawieniach: »mieszczanin (mieszczanie) ... szlachcic (szlachta) (8), chłop, kmieć, pan, poddany, przedmieszczanin, służebny, rycerstwo« (12): Alie nąm y radzie naſſey będzie volno vczynicz takove liſty [...] przecziwko mieſcząnom vedlug bacznoſczi naſſey, telko przecziwko Sliachczie y poddanem Ich mſcz ComCrac 18; Abowiem ináczey ma być męczon młody/ ináczey ſtáry/ ináczey mdły/ ináczey duży/ ináczey kochánek/ ináczey nie kochánek/ ináczey Sláchćic/ ináczey Mieſzczánin/ ináczey chłop. GroicPorz hh4v; ODpráwuy brácie liſty/ co rychley do pánow/ Ale też nie opuſzcżay/ mieſzcżan y Gdańſzcżánow. RejZwierz 100v; poddáli ſie mieſzcżánie zárázem á ſłużebni vćiekli z miáſtecżká. BielKron 227v, 351v; StryjKron 752; Mieſczánie od porádlnégo wolni: ále przedmieſczánié iáko ini kmiećie máią ie płáćić. SarnStat 893 marg, 139, 215, 320, 503, 856.

W charakterystycznych połączeniach: bogaty mieszczanin (2), dobry, groszogonny, hojny, możniejszy, prosty, przedniejszy, przysiężny, sprawiedliwy, szczyry, ubogi, ukrzywdzony (2), zacny, zdradny; wszytcy mieszczanie (8); panowie mieszczanie; męstwo mieszczan, nakład, przysięga (3), przywilej, skrutinium.

Zwrot: »za mieszczanina przyjąć; wzięty za mieszczanina« (1;1): In civitatem recipere, Zá mieſzczány prziyąć. Mącz 55a; Insitus urbi civis, Wźięty zá mieſzczániná. Mącz 387b.
Wyrażenia: »nowy mieszczanin« (2): Przyſyęgá Nowego Mieſzczániná gdy przyymuie Mieyſkie Práwo. GroicPorz gv, nn2.

»opatr(z)ny, uczciwy mieszczanin« = civis honestus a. providus JanStat (4:1): Iakom ya onego nyeseswal gdy sethl vlyczą zapanem swem do gospody do opathrnego francischka myesczanyna stharey varshevy ZapWar 1518 nr 2205, 1518 nr 2208; ZapKościer 1582/27v; TEż zákázuiemy: áby Myńcarze w Páńſtwie naſzym będący nie śmieli Zydów z fałſzywémi pieniądzmi [...]przez vczćiwych mieſczan/ y iákimkolwiek ſpoſobem zátrzymawáć/ álbo imáć. SarnStat 258, 1120.

Szeregi: »mieszczanin albo chłop« (1): niechczial ly Krol yego M panem yakim ſwim albo dworzanynem ſwim thedi choczia yego. C. M. bibil myesczanyna albo chlopa yakiego prziſlal domnie LibLeg 10/152. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»mieszczanie i grodzanie« (1): Mieſzcżánie y grodzánie ktorzy w oblężeniu byli wiele rzecży doſtáli Tureckich pod mury BielKron 248.

»kmieć (a. kmiecie, a. kmiotkowie) i (ni) mieszczanin (a. mieszczanie)« = colonus et oppidanus Modrz [szyk 4:3] (7): Okazowanie wſſech ſtanow gothowoſczy duchownych y ſwieczkych, mieſcżąn y kmieczy ku wyechaniu y ku wyprawowaniu na woynę ma bydz we wſſitkiey koronie yednego dnia. ConPiotr 33; UstPraw Fv; ModrzBaz 121; GostGosp 36; SarnStat 243; SkarKazSej 705a; RybWit C2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w przeciwstawieniu 1 r.; w połączeniach niewspółrzędnych lub w różnych członach zdania złożonego 13 r.]

»mieszczanie albo (i, to jest) kupcy« = cives et (sive, id est) mercatores JanStat [szyk 5:2] (7): A ktorzy mieſſczanie albo kupczy mny [lege: mniej] maią thich maięthnoſczy wmieſcziech, y wmiaſteczkach poſpolu bendą ſzaczowanę ConPiotr 31; SarnStat 275 [2 r.] 279, 373 [2 r.], 1234. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»mieszczanie i legierowie [= kupcy cudzoziemscy]« (1): Mieſczánie y Legierowie, którégo máiętność ſtoi zá 1000. złotych, ſzácuiąc iezdnégo: A czyiá zá 500. pieſzégo wypráwuią SarnStat 431.

»mieszczanin (a. mieszczanie) abo (i) obywatel(e)« = incola ac indigena Modrz (2): ModrzBaz 36v; Miáſtá Krákowá mieſczánom y obywátelom iego wſzytkim dáruiemy y odpuſczamy do cztérech Exákciy Poborowych SarnStat 963. [Ponadto w polączeniach szeregowych 10 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 3 r.]

»mieszczanie i (a) poddani« = cives et subditi JanStat (4): Co téż y My Lodwik Miſtrz/ Komendórowie/ y Zakon mieſczánom y poddánym z Holántu/ z Baffenheymu/ z Meydenburgá/ z Molirze będźiemy powinni vczynić. SarnStat 1102, 266, 579, 1102. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.; w przeciwstawieniu 1 r.; w różnych członach zdania złożonego 1 r.]

»mieszczanie i prostego stanu (a. rządu) ludzie (a. prości ludzie, a. pospolity człowiek)« = cives et plebs JanStat, JanPrzyw (6): O Mieſczaniech i ynnich prostego rządu liudziech abi Ziemskiego imienia nietrzimali ComCrac 14v; Zprzyſięgli ſie mieſzcżánie y poſpolity cżłowiek w Pruſiech/ przećiw miſtrzowi náſzego zakonu BielKron 232; SarnStat 135, 451, 891, 931. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»mieszczanie i rycerstwo (a. stan rycerski, a. rycerze)« = cives et milites JanSiat [szyk 2:2] (4): Podáli tedy miáſto Dybrę y zamek Swáthygrad Thurkowi mieſzczánie y wſzytko rycerſtwo BielKron 249; SarnStat 1119, 1120, 1230. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.; w przeciwstawieniu 1 r.; w różnych członach zdania złożonego 1 r.]

»rzemiesłnicy i mieszczanie« (1): RZemieſłnicy/ y wſzyſcy w poſpolitoſći Mieſzczanie/ powinni poſłuſzni być zwierzchnoſći Rádźieckiey GroicPorz f4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(tak) szlachta i (jako, jako i) mieszczanie« [szyk 3:1] (4): UstPraw E3; Tego roku to ieſt 1454. przyiecháli poſłowie s Prus od ſláchty y mieſzcżan ták z Gdáńſká/ z Elbiągu/ iáko z inych BielKron 391 v, 230; SarnStat 1081 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.; w przeciwstawieniach 8 r.; w połączeniach współrzędnych lub w różnych członach zdania złożonego 11 r.]

»mieszczanie (a. mieszczanin) i (albo też) wiejski lud (a. wiejscy ludzie)« (4): tedy Mieſzczánie álbo Wieyſcy ludźie/ wedle ſwego widzenia obieráią Sędźiego GroicPorz n, B3v, a4, k.

»mieszczanie i wsianie« (1): Mieſczánie y wśiánié poddáni náſzy, z czyim dokłádem máią pozywáć. SarnStat 757. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ziemianin (a. ziemianie) i mieszczanin (a. mieszczanie)« (2): BielKron 420; Tám ſwe nádźieie/ łáduie źiemián/ Tám y mieſzcżánin. KlonFlis Gv. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

b. Obywatel rzymski; civis, municeps Mącz (26): Kato Rzymyánin złáyał á sfukał był yednego zacnego myeſſcżániná ná imyę Mányliuſá GliczKsiąż E; A mieſzcżánie/ tákież Senat Rzymſki iáko przed tym przedſię był przy ſwych imionach BielKron 100, 104v, 106, 163; KwiatKsiąż N; Bene meritorum civium expulsiones, Dobrze záchowáłych mieſzczan z miáſtá wyrzucánia Mącz 287b; Poticia familia, Tego mieſzczániná pokolenie. Mącz 316b, 259d, 292c, 312c; BielSpr 12v; Calep 822a; Phil E2; KlonWor 10, 13.

W połączenia szeregowym (1): Owſzem żołnierzow, mieſzcżan, koni, zbroie y hetmanow vięcęy [!] niż oni mamy. BielŻyw [126].

W charakterystycznych połączeniach: chudy mieszczanin, dobrze zachowały, niepożyteczny, szkodliwy, zacny (2) życzliwy; wszyscy mieszczanie.

Wyrażenie: »za mieszczanina wzięt, brany« [szyk 1:1] (1:1): Volones, Niewolnicy którzi w niedoſtátku ludźi ku żołnierskiey służbie ſwe pány dobrowolnie w bitwách záſtępowáli á ztądże potym zá mieſzczány byli bráni. Mącz 506c, 237c.
Zestawienie: »mieszczanin rzymski« = civis Romanus Vulg [szyk 4:3] (7): BielŻyw 167; Y Rotmiſtrz ſie też zlękł gdy ſie dowiedział iż [Paweł] był Rzymſkim mieſzcżáninem/ że go był kazał związáć. Leop Act 22/29, Act 22/26; Tám ſie nań wyrwáli Brutus y Káſſyus mieſzcżánie Rzymſcy BielKron 131, 174v; Mącz 316b; WujNT Act 22/26.
2. Mieszkaniec innego terytorium (nie miasta) w odniesieniu do mieszkańców ziemi; ludzie (12): Tedy ſzedł y przyſtał do iednego mieſzcżániná w oneyże kráinie WerGośc 221.

mieszczanin czego (3): I ſzedwſzy przyſtał ku iednęmu mieſzćzaninowi krajny onyi MurzNT Luc 15/15; Leop Lev 25/10; Tym miáſtem możemy rozumieć then obłudny ſwiát y z mieſzcżány iego RejAp 127.

W porównaniu (1): Podnieśieć ſię też vtwierdzenie źiemie ná wynioſłe wielce gory: owoc iego przeydźie wyſokośćią gory Libanowe: á mieſzcżánie zákwitną/ iáko źiołká polne. LatHar 400.

W przen (1):
Wyrażenia »mieszczanin niebieski« = członek społeczności chrześcijańskiej (1): Abowiem rzecż poſpolita wáſzá ieſt w niebie (marg) [...] Ieſteſmy mieſzcżánie niebieſcy/ tho ieſt práwem rzeczy poſpolitey niebieſkiey y Kroleſtwá Bożego ieſtheſmy rządzeni [...] (‒) BibRadz Philipp 3/20.
a. Mieszkaniec nieba (6): mieſzczánie Boży/ co w ſobie niemaćie Zadnéy wády/ ni złośći obráźliwych znaćie: Odwróććie twarzy wáſzé od ofiár ſtráſzliwych ZawJeft 31; ondźie przypuſzcżony Będę: gdźie przybytki twe/ á w nich mieſzcżánie/ Ktorzyć bez przeſtánku chwałę dáią Pánie. GrabowSet N4.

mieszczanin czego (1): Tám y świętych Bożych pocżty/ y woyſká [...] niebu wſzytkiemu/ y niezlicżonym mieſzcżánom iego/ weſela dodáią. LatHar 596.

Wyrażenie: »mieszczanin niebieski, rajski« [szyk2:1] (2:1): Abowiem oná ſiedzi ná práwicy Máieſtatu ná wyſokośći [...]/ ták nád wſzyſtki mieſztzány niebieſkie namocnieyſza y wyſſſza/ iáko rozne imię máthki Bożey nád nie oſobliwie otrzymáłá. KrowObr 164; KarnNap A3v; ReszHoz 123.
3. Współobywatel, rodak, ziomek, domownik; bliźni; miejscowy, tubylec (46): Mężowie y mieſzczánie weſpołek ſemną mieſzkáiący przyimicie proſzę ſlowá moię skromnie HistAl D5v; Leop 2.Mach 4/50; Zoſtał tedy Menelaus przy księſtwie prze łákomſtwo ludźi możnych/ tym ſię więcey mnożąc w złośći/ A będąc zdraycą wielkim mieſzczánow. BibRadz 2.Mach 4/50, 2.Mach 5/8; IVſtynus [...] był Ceſárzem Greckim ſzeſnaſcie lat ále nieuſtáwicżnie/ ábowiem ſkoro pocżął być okrutny á nieuſtáwicżny y mieſzcżánom nieſprzyiáźliwy/ pobudzili nań Leoncyá iż go wypędził BielKron 167; Mącz 55a, 66a; w ktorem ći co żywą/ wſzytkie ſwoie prace/ ſtáránia/ roboty/ pilność y dowćip/ do tego ćiągnąć máią/ aby ſię onym wſzytkim Mieſzcżánom/ ábo ſpolnie w towárzyſtwie żywącym obywátelom [civibus omnibus]/ ná wſzem dobrze wodziło ModrzBaz 2v; SkarŻyw 328; WujNT Luc 19 arg; KlonWor 42; [[Demostenes mówi do Ateńczyków:] MĄszowye moy myeszczenye [Viri concives mei] proszą wasz vbaczcye pokornye moye szlowa HistAl 1510/146.]

mieszczanin czego (1): w ktorym [Jeruzalem] nie mieſzkáli iedno cudzoźiemcy/ gdyż go odbieżeli mieſzczánie iego/ a ći ktorzy ſię w nim z rodźili. BibRadz 1.Mach 1/40.

mieszczanin czyj [w tym: pron poss (10), G pron (4)] (14): BielŻyw 63; LeopLev 19/18, 24/19, 25/14, Iudic 14/17, Luc 19/14, 1.Thess arg; Iazon záſię czynił mord nad mieſzcżány ſwemi/ żadnemu nie przepuſzcżáiąc BibRadz 2.Mach 5/6, 2.Mach 5 arg; Brunſzwyckie Kſiążę Hendrych tego cżáſu ſwe mieſzcżány obległ ná Brunſzwiku BielKron 235; CzechRozm 243; ModrzBaz 122v; WujNT Luc 19/14, s. 460.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miasta (2): Bo Wencław Ceſarz od Korfirſtow y od właſnych Mieſzczan Wiedeńſkich był poimány StryjKron 512; SarnStat 959.

W połączeniu z nazwą etniczną lub przymiotnikiem od niej [mieszczanin + nazwa (1), nazwa + mieszczanin (1)] (2): Przenalepſzym mieſzcżánom Iudom/ wiele dobrá [...] życży Antyoch BudBib 2.Mach 9/19; Vcżył chwalic ięzykiem ſwym Sármátſkie mieſzcżány KlonŻal B4.

W przeciwstawieniach: »mieszczanin ... obcy (3), nieprzyjaciel (2)« (5): Ktho opczy wlvczkv kvpy tą thalęgą wynyen [...] dacz 30 gr a ieſli mieſzczanyn thedi dwadzieſzczia gr MetrKor 57/120v, 59/282v; BibRadz 2.Mach 5/6; pobożniey ieſt y pocżćiwiey iednego mieſzcżániná záchowáć/ niż zábić tyſiąc nieprzyiacioł. BielKron 149v; SarnStat 959.

W charakterystycznych połączeniach: mieszczanie nieposłuszni, przenalepszy, spokojnie żyjący, wespołek mieszkający, właśni; wszytcy mieszczanie (2); kat mieszczan, zdrajca.

Szeregi: »(tak) mieszczanie albo (jako) goście« [szyk 2:2] (4): IA: N: przyſyęgam Pánu Bogu wſzechmogącemu/ iż w Sądźie ná kthory ieſtem wyſádzon/ Sędźiemu Miáſtá thego y wſzytkim Ludźiom ták Bogátym iáko vbogim/ ták goſćiom iáko Mieſzczánom/ chcę práwy á ſpráwiedliwy Ortel náydowáć GroicPorz d2, g3, m2 [2 r.].

»choć (tak) mieszczanin, choć (jako) pielgrzym« [szyk 1:1] (2): GroicPorz pp2; Słuchaycie ſpraw ludzkich/ á ſpráwiedliwie rozeznawaycie y ſkázuycie/ ták máłego iáko wielkiego/ ták pielgrzymá iáko mieſzcżaniná BielKron 32.

»poddani abo mieszczanie« (1): Bo gdyby tego porządku w kośćiele nie było [...]: byłby kośćioł Chriſtuſow nędznieyſzy y nierządnieyſzy/ niżli ktora rzecz poſpolita ábo zgromádzenie ludzi ná świećie: gdyż káżde z nich ma pewne y doſtáteczne ſpoſoby ná roſtrzygnienie y vſpokoienie wſzytkich niezgod y ſporow/ ktore ſię wſzczynáią miedzy poddánemi ábo mieſzczány ich. WujNT 460.

W przen (6): To/ wcżymem ſię ćwicżył/ dawa potępienie/ Co vmiem/ to dawa znácżne obelżenie/ To ſą/ ktorem ważył/ przyiaćiele moi/ [...] zemną mieſzkáiący/ To mieſzcżánie GrabowSet N3.
a) [bibl. Eph 2/19] [w tym: czyj (4): G sb (3), ai (1)] (5):

W przeciwstawieniach: »gość ani przychodzień (3), gość ani pielgrzym ... mieszczanin« (4): A ták iuż nie ieſteśćie gośćie áni przychodniowie/ ále ieſteśćie mieſſcżánie Leop AAA2, Eph 2/19; RejPos 190; NiemObr 36.

Szereg: »mieszczanin, (święty) a (i) domownik (a. domak, a. domowy)« [szyk 3:1] (4): KromRozm III G5v; A thák iuż nie ieſteśćie gośćie áni przychodniowie/ ále ieſteśćie mieſzcżánie ſwiętych y domacy Boży [non estis hospites et advenae, sed estis cives sanctorum et domestici Dei] Leop Eph 2/19; RejPos 190; NiemObr 36.

Synonimy: 1. grodzanin; b. mieszkacz, mieszkaniec, obywacz, obywatel, przebywacz; 3. domak, domownik, domowy, rodak.

Cf MIESZCZAK, [MIESZCZANEK], MIEŚCIC, SPOŁMIESZCZANIN

MM