[zaloguj się]
[pdf]

NIEBEŚPIECZNY (197) ai

niebeśpieczny, niebezpieczny (191), niebeśpieczen (6).

niebeśpieczny, niebeśpieczen (21), niebezpieczny (19), niebeśpieczny a. niebezpieczny (157); niebeśpieczny Leop, OrzQuin (2), HistRzym, SkarJedn (3), SkarŻyw (3), GórnRozm, GrabowSet, WujNT (4), SkarKaz, VotSzl, SkarKazSej, KlonFlis, KlonWor; niebezpieczny MetrKor, GlabGad (2), Mącz (8), BiałKat, BudBib, BudNT, ModrzBaz (5).

W pisowni łącznej (189), w rozłącznej (8).

Wszystkie e jasne; formy niezłożone z tekstów nie oznaczających é.

comp i sup (4 + 5) -niebeśpieczniejszy (9); sup nå- (4) RejPs, RejPos (2), LatHar, nåj- Mącz (1).

Fleksja
sg
mNniebeśpieczny, niebeśpiecz(e)n fNniebeśpiecznå, nåjniebeśpieczniejszå, niebeśpieczna, niebeśpieczn(a) nNniebeśpieczné, nåniebeśpieczniejszé
Gniebeśpiecznégo Gniebeśpieczn(e)j Gniebeśpieczn(e)go, (nå)niebeśpieczniejsz(e)go
Aniebeśpieczny Aniebeśpieczną Aniebeśpieczné
Iniebeśpiecznym, niebeśpieczn(e)m Iniebeśpieczną Iniebeśpiecznym
Lniebeśpiecznym Lniebeśpieczn(e)j Lniebeśpiecznym, nåniebeśpieczniejszym
V Vniebeśpiecznå V
pl
N m pers niebeśpieczni
subst niebeśpieczné, niebeśpieczniejszé
G niebeśpiecznych
D niebezpieczn(e)m
A subst niebeśpieczné, (nå)niebeśpieczniejszé
L niebeśpiecznych

sg m N niebeśpieczny (22), niebeśpiecz(e)n (5); ~ (attrib) niebeśpieczny (6); ~ (praed) niebeśpieczny (9) BierRozm, KromRozm I, BibRadz, OrzQuin, GórnDworz, ModrzBaz, StryjKron, ReszPrz, GrabowSet, niebeśpiecz(e)n RejWiz (2), WujNT. ◊ G niebeśpiecznégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ A niebeśpieczny (5). ◊ I niebeśpiecznym (1) Mącz, niebeśpieczn(e)m (1) BibRadz. ◊ L niebeśpiecznym (7). ◊ f N niebeśpiecznå, nåjniebeśpieczniejszå (35), niebeśpieczna (1), niebeśpieczn(a) (2); ~ (attrib) -å (22); ~ (praed) -å (11) RejWiz (2), RejZwierc, ModrzBaz, GórnRozm (2), Phil (2), PowodPr (3), -a (1) SkarJedn. ◊ G niebeśpieczn(e)j (1). ◊ A niebeśpieczną (7). ◊ I niebeśpieczną (1). ◊ L niebeśpieczn(e)j (3). ◊ V niebeśpiecznå (1). ◊ n N niebeśpieczné, nåniebeśpieczniejszé (19); -é (1), -(e) (18). ◊ G niebeśpieczn(e)go, (nå)niebeśpieczniejsz(e)go (11). ◊ A niebeśpieczné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ I niebeśpiecznym (1). ◊ L niebeśpiecznym, nåniebeśpieczniejszym (7). ◊ pl N m pers niebeśpieczni (6). subst niebeśpieczné, niebeśpieczniejszé (22); -é (2), -(e) (20). ◊ G niebeśpiecznych (11). ◊ D niebezpieczn(e)m (1). ◊ A subst niebeśpieczné, (nå)niebeśpieczniejszé (11); -é (2), -(e) (9). ◊ L niebeśpiecznych (3).

Składnia comp: niebezpieczniejszy niżli co (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Grożący niebezpieczeństwem; periculosus PolAnt, Mącz, Modrz, Vulg, Cn; infestus, lubricus Mącz, Cn; anceps, climactericus, difficilis, dubius Mącz; decretorius, scopulosus Cn (156): GlabGad K7v; LibLeg 10/114; RejPs 109v; LibMal 1546/111v; Yáko też te rzemyęſlá nyebeſpyecżne ſą/ ſámá rzecż ſwyádſſy. Rzemyęsnik ták prętko z rzemyęſlá ſie może zubożyć yáko y zápomoc. GliczKsiąż H3v; LubPs V3v, Y4v; Właſnieśćie im powiedzieli [...]: Iż rzetz niebeſpietzną będą ſpráwowáć/ á ták barzo niebeſpietzną y tákową/ ktora im nic inſzego nieprzynieſie/ iedno wietzną ſmierć KrowObr 125v, 124 [2 r.], 125v [3 r.], Ss4v, Vu; RejWiz 54v; Skłády á towárzyſtwá niebeśpiecżne ſą z pyſſnemi/ z bogátemi y możnemi Leop Eccli 13 arg; BibRadz 4.Esdr 9/20, 2.Tim 3/1; BielKron 55v; Annus climactericus [...]. Astrologi liczą ſiodmy á ſiodmy rok po národzeniu áż do dziewiątego rázu/ á oſtatnia ſiodma liczbá która czini 63. látá/ yeſt nayniebezpiecznieyſza/ bo tego czáſu ludzie wiec vmieráyą Mącz 57b, 9b, 159a, [169]d, 291d; OrzQuin S2v; Tu będzie naipewnieyſzy port nam wſzytkim/ ktorzy ná ſwiecie/ iáko ná rozgniewánym/ á niebeſpiecżnym morzu mieſzkamy. GórnDworz Mm6, G4, L4, O3, T8; coż[k]olwiek naniebeſpiecżnieyſzego kiedy ná nędznego cżłowieká przypádnie/ nie [m]áſz tákiey ſrogośći/ [...] áby nie muſiał káżdy ſobie ználeść łáſkáwego á miłośćiwego pocieſzenia ſwoiego RejPos Ooo2, 51v; w iákim tu ſprochniáłym á niebeſpiecżnym domku ſiedziſz tego niebeſpiecżnego y ſwiáthá y iuż zeſzłego ciáłá ſwoiego RejZwierc 177v; BiałKaz Lv; CzechRozm 228v; ModrzBaz 91v, 95, 114v, 138; Oczko 34; Wrócę was (pan powiedźiał) z gránic oſtátecznych Bázáńſkich: wrócę y z wód morſkich niebezpiecznych. KochPs 98, 59; SkarŻyw 211 marg; StryjKron 411 marg; KochJez Bv; KochPam 85; GórnRozm A2v marg, I4v [2 r.]; GostGosp 78; Phil H, S; GrabowSet X3v; LatHar 126; WujNT 233, 263, Act 27/9, s. 591 marg, 1.Tim 6 arg; PowodPr 20, 45; CzahTr E2v.

niebeśpieczny czego (3): (nagł) Iáko ſą niebeśpiecżni zbáwienia ći / ktorzy przy Grekách Odſzcżepieńcách ſtoią. (–) WEzmi przedſię/ Narodzie Ruſki/ [...] w iákim niebeſpiecżeńſtwie zbáwienia twego ieſteś SkarJedn 334, A*v, [d9].

niebeśpieczny do czego (1): Inhospitus – Mieſcze do mieſzkanią niebes piecznę [!], puſtinią. Calep 537a.

niebeśpieczny komu (4): Niechcę powiádáć/ iáko to rzecz ieſt ſzpátna/ nieſłuſzna/ itéż niebeśpieczna Króleſtwu Polſkiemu/ Króla koronowánégo do tąd nie mieć OrzQuin V3; Phil C3; WujNT ktv. Cf niebeśpieczny komu ku czemu.

niebeśpieczny komu ku czemu (1): Abowiem męká [...] rzecz ieſt ku zdániu ná śmierć niepewna/ krechka/ y Sędźiemu ku zbáwieniu niebeſpieczna GroicPorz hh2.

N sg f w funkcji orzecznika (1): Boć to niebeſpiecżna bywa/ dom ieden ná dwu fundámenćiech [...] budowáć. CzechRozm 216.

N sg n w funkcji orzecznika (1): niebespieczne mu się zdało do Polski obrocie bez pomocy. ActReg 5.

W połączeniach szeregowych (10): LibLeg 11/80v; OrzQuin V3; BudBib 4.Esdr 7/12; CzechRozm 100v; SkarŻyw 26; ActReg 12; GrabowSet K2; opatrz to wáſzá K. M. á to ták wielkie rozerwánie/ ták ſproſné/ ták záſtárzáłé/ ták niebeſpieczné/ ták ſzkodliwé [...] vſkróm OrzJan 132; PowodPr 39; Poſpolite też ruſzenie nie wſzytkim/ á ſłuſznie/ ſmákuie/ iáko niepożyteczne/ nieporządne/ y niebeśpieczne VotSzl C4.

W charakterystycznych połączeniach: niebeśpieczne(-y, -a) (jest) błoto, choroba, chwile, domostwo, dzień (2), gwałt, igrzysko, konfederacyja (2), kres, liczba, łakomstwo, morze, możności, niemocy, odmiana (3), pokarm, pokusa (3), posługi, przejazdy, przesilanie, przygoda, przypadki, ras, rozruchy, ruszenie pospolite (2), rzecz (7), szturm (2), świat (2), uciski, wody, wojna, żeglowanie; co(żkolwiek) niebeśpiecznego (6), nic (2).

Wyrażenia: »czas (jest) niebeśpieczny (a. czasy niebeśpieczne)« [w tym: w czasiech niebeśpiecznych (5), czasu niebeśpiecznego (4), w czas niebeśpieczny (4)] = tempus periculosum Mącz, PolAnt, Vulg; tempus climactericuma, difficile a. dubium Mącz [szyk 15:8] (23): LibLeg 11/80v; KromRozm I B3v, I3v; LubPs A3v, aa6v; iáko ryby wierſzą/ á ptaki ſiecią/ ták też y ná ludzi połowká cżáſu niebeſpiecżnego/ gdy ie przygodá z nieopátrzenia ogárnie. BielKron 81v, 58v, 159v; Mącz 29b, 57b, 86d, 443c; RejPos 276, [278]; BiałKat 114; BudNT 2.Tim 3/1; Bronić [lege: broni-ć] nas tu [Pan Bóg] w niebeſpiecżny cżas ArtKanc K6v, K12v, M19v; ActReg 23, 161; OrzJan 62; WujNT 2.Tim 3/1.

»niebeśpieczna droga« = iter infestum Mącz [szyk 5:4] (9): MetrKor 57/116v, 59/275v; A ſnadz wnádzieię twoię ſmiał bych ſie ſam opuſćić wnaniebeſpiecznieyſſe drogi RejPs 205; Mącz [169]d; SkarŻyw 26; KochPam 83; Lecz nim poiedźieſz ná ták niebeſpieczną drógę/ Iák ſie tám maſz ſpráwowáć/ porádzęć co mógę. WyprPl C3; LatHar 126, 548.

»miejsce niebeśpieczne« = inhospitalis a. periculosus locus Mącz; praeceps Vulg; inhospitus Calep [szyk 10:6] (16): GroicPorz p2v; BielKron 53v; Mącz 159a, 291d; ták iáko on [Pan] záwżdy dzyerży rękę y ná naniebeſpiećżnieyſzym [!] mieyſcu nád káżdym wiernym ſwoim RejPos 215v; áby wżdy ſobie nádáremne pracey nie zádawał/ tłukącz ſie po gorach/ po ſkáłach/ y po inych mieyſcach niebeſpiecżnych. RejZwierc 18, 163; BudBib 4.Esdr 7/7; ArtKanc M19v; Calep 537a; Ty tedy thym cżáſem będzieſz miał cżás do zwiedzienia woyſká ſwego s tego niebeſpiecżnego mieyſcá. Phil C3, C3 [2 r.]; SarnStat 88; KlonFlis E2v; KlonWor 19.

»niebeśpieczna (jest) niemoc, choroba« = morbus anceps Mącz; morbus periculosus Modrz [szyk 2:1] (2:1): Mącz 9b; Boć záprawdę ſerdecżne niemocy/ niebezpiecżnieyſze ſą niżli ćieleſne ModrzBaz 66; LatHar 648.

»w niebeśpiecznym stanie« (3): w ták niebeſpiecznym ſtanie mniemał áby rychley miał zginąć. BibRadz I 161b marg; HistRzym 21; LatHar 674.

Szeregi: »ciężki i niebeśpieczny« (1): Do tych dwu Sákrámentow/ niechay w ćięſzkiey y niebeſpiecżney chorobie/ y trzećia świątość przyſtąpi/ pomázánia oleiem ſwiętym. LatHar 648.

»niebeśpieczny a podejrzany« (1): Habes climactericum tempus, Niebeſpieczny á podeyrzány czás maſz. Mącz 57b.

»niebeśpieczny i przykry« [szyk 1:1] (2): Weśćie do niego ieſt ćiáſne/ w mieyſcu niebeſpiecżnym y przykrym [in praecipiti positus Vulg]/ ták iſz po práwey ſtronie ogień/ á po lewey wodá głęboka. BudBib 4.Esdr 7/7; A bez ſeymow iáko o ſobie rádźić maćie/ niełáćno ſię domyślić/ áżby z przykrą y niebeśpieczną odmiáną wſzytkiego. SkarKazSej 673a.

»sprzeciwny a niebeśpieczny« (1): á chociaż co ná nie ſprzećiwnego á niebeſpiecżnego [...] dopuśćić racży/ Ale im iednák/ by ſnadź y w nawiętſzych ſrogoſciach/ zginąć nie dopuśći RejPos 48v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niebeśpieczny i srogi« (1): Iedno iż naniebeſpiecźnieyſze ieſt y naſrożſze ná ludźie/ z tym świátem rozſtánie/ [...] w godźinę śmierći náſzey/ prycżyny [!] mátki Bożey z Kośćiołem Bożym ſobie życżymy LatHar 8. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»trudny i (a) niebeśpieczny« (4): BibRadz I 121b marg; vmyſlił żeglowáć á doſtáć złotego runá w Kolchis kroleſtwie z mieyſcá trudnego á niebeſpiecżnego. BielKron 53v; RejPos 289v; GrzegŚm I. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»zły i niebeśpieczny« (1): Ze wſzyſtkich wdał ná zły kres/ y ná niebeſpiecżny. Bo co ich ſnadź fortuná pod mury poſłáłá/ Wſzyſtkim tám łákoma śmierć groby zgotowáłá. KmitaSpit C2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

W przen (17): my w tey łodzi/ w thym okręcie/ gdzie ſmierć ſztyruie/ płyniem ieden zá drugim/ po tym niebeſpiecżnym morzu GórnDworz H6; Obacżże [...] co to zá niebeſpiecżna puſzcża á głuchy lás/ ná kthorym leży then nędzny zrániony á złupyony cżłowiek. RejPos 210; wtym trudnym y ńie beſpiecżnym boiu ćiáłá: zduchem Adámá ſtárego nowym/ kroluie Krol Kryſtus GrzegŚm I; widziſz w iákim tu ſprochniáłym á niebeſpiecżnym domku ſiedziſz RejZwierc 177v; Iſz weśćia tego świátá ſtáły ſię ćiáſne/ [...] niebespiecżne y bárzo troſkliwe. BudBib 4.Esdr 7/12; ieſzcże śiedzićie/ á ieſzcże niebeśpiecżną woynę z grzechy maćie. SkarŻyw 198; KochTarn 78; SkarKaz 639b; Ominąć ſkrité niebeſpiecżne ſkáły/ Zákritych niecnót GosłCast 55.
Wyrażenia: »niebeśpieczna droga« [szyk 4:3] (7): RejPs 39v; Iam niebogá przyſzłá ná ták niebeſpiecżną drogę/ Ze/ poććiwie żywſzy/ vmrzeć krom zmázy nie mogę. KochZuz A3v; RejPos 289v; GrabowSet L, M3v; KochFrag 14; Maſz y ná [...] wypráwę ná dáleką onę á niebeſpiecżną wieku przyſzłego drogę/ oſtátecżne oleiem poświęconym pomázánie. LatHar 678.

»niebeśpieczne miejsce« [szyk 1:1] (2): Ale gdyżeſcie mie w. m. ná to wyciągnęli/ á pocżąłem miłość ſzcżęſliwą Dworzáninowi nie młodemu pokázowáć/ chczę go wdy troſzkę dáley záprowádzić/ áby ná ták nie beſpiecżnym mieyſczu nie ſtał GórnDworz Mm3v; GrabowSet M3v.

a. Grożący popełnieniem błędu (5): SarnUzn F7v; tak ſtráſzne powieśći tłumácząc ochędoſtwá mowy ſzukáć/ niebezpiecżna rzecż ieſt. BudBib b3v; Coż mam cżynić? Ieſli iedno od ſamego Bogá y Chryſtuſa wiáry vcżyć ſię chcę: nigdy iey mieć nie będę. [... ] A ieſli od cżłowieká vcżyć ſię iey mam: zwiedzenia ſię y omyłki boię. Iedno mi niebeſpiecżne á drugie mi niepodobne. SkarJedn 44; NiemObr 124.
Szereg:»trudny a niebeśpieczny« (1): co mię do tego przywiodło/ ábych ſię ták wielkiey/ y poważney/ á k temu ták trudney á niebeśpieczney prace w przekłádániu Nowego teſtámentu ná náſzę rzecz Polſką znowu podiął. WujNT przedm 1.
2. Zagrożony, nie zabezpieczony, wystawiony na niebezpieczeństwo; intutus Mącz, Calep, Cn; periculo obnoxius a. subiectus Cn (19): Iáko Scillá s Káribdim gdy bliſko nich pływa/ Ták tá náſzá náturá niebeſpyecżna bywa. Ieſli iedná ominie tedy w drugą wpádnie RejWiz 101v, 13v; Będąc vſtáwicznie w domu ſwym niebeſpiecznem nowy obyczay wymyſlił ku obronieniu zdrowia. BibRadz I 3b marg; In periculo esse, Niebeſpiecznym być Mącz 291d, 468a [2 r.]; RejZwierc 177; StryjKron 105; Calep 558a; GrabowSet D4; Gdzie [w Jeruzalem] też niebeśpieczen będąc [św. Paweł]/ od bráćiey był z miáſtá wyprowádzon WujNT 512. [Cf 1. RejZwierc 177v].

niebeśpieczny od kogo (1): Węgrowie zá odmianą religiey od Turká niebeſpiecżni. PowodPr 32 marg.

W połączeniu szeregowym (1): ále iákich żywotow ći panowie wſzyſcy vżywáć muſzą/ to iuż ocży náſze cżęſto widáią. Bo bezbożnych/ nieućżciwych/ drapieżnych/ ſwowolnych/ opiłych/ nieſpokoynych/ niezdrowych/ niebeſpiecżnych RejZwierc 131v.

Wyrażenia:»miejsce niebeśpieczne« (2): Gdźie by też rzemieſlnicy ná gorze będąc/ vſtáwicznie mieli wołáć/ doſyć im ieſt przed mieyſtcem niebeſpiecznym roſćiągnąć ſznur GroicPorz mm3; gdzie mieyſczá niebeſpiecżne opátrzone/ y gránicá w lepſzey ſpráwie y wiádomośći mogłáby ſie poſtánowić RejZwierc 186.

»niebeśpieczny żywot« [szyk 2:1] (3): iákich trudnośći/ fráfunkow/ kłopotow/ á na wſzem niebeſpiecżnych żywotow vżywáią ći ludzye waśniwi/ krnąbrni/ á ſwowolni. RejPos 265v, 276; RejZwierc 131v.

»niebeśpieczny żywot« = niebezpieczeństwo dla życia (2): GlabGad Bv; kiedy [szaleni] ſą w niebeſpiecżnym żywocie/ ieſli wolą ſwoię oznáymili niżeli ſzáleć pocżęli/ tedy okrzcżeni być máią KuczbKat 135.

3. Pełen niepokoju, niespokojny o swój los, świadomy zagrożenia; incertus Mącz (11): RejWiz 4v marg, 5 [2 r.], Dd4v; Mącz 49d; [Chrystus po zmartwychwstaniu] iadł przed nimi/ okázuiąc im cżłowiecżeńſtwo ſwoie/ á wżdy ſie przedſię waháli/ á wżdy przedſię niebeſpiecżni byli RejPos 116; Skąpiec á vtráthnik nigdy niebeſpiecżni. RejZwierc 105 marg [idem] Bbb2.

W połączeniu szeregowym (1): jest barzo nędzny, Zawżdy w strachu i niebezpieczny BierRozm 17.

W przen (1): Myſl zápleciona nigdy niebeſpiecżna/ Ieſt w warcholnym łbie niewolnicá wiecżna. RejZwierc 227v.
a. O stanie człowieka (1): Iuż wieſzaſz klucż ná ſzyi/ maczaſz kraty by nie oſłábiáłá/ pociągaſz kłotki. Iuż niebeſpiecżne wyſpánie twoim RejPos 138v.
4. Niepewny co do rezultatów; creperus Mącz (3): Creperum bellum, [...] niebeſpieczna woyná. Mącz 68a, 68a.
Szereg: »niebeśpieczny a niepewny« (1): będzye roſtárgniony duch w ſercach ludu onego/ á rády [= zamysły] ich niebeſpiecżne będą/ á niepewne poſtánowienie ich. RejPos 188.
5. Prawdopodobnie lekkomyślny (1):

W połączeniu szeregowym (1): Vporna/ niebeſpieczna/ á przykra młodośći/ Przepędźiłám ćię w wielkiéy ſwéy niebeſpiecznośći. GosłCast 56.

6. Zły, naganny; illiberalis Mącz (4): Mącz 191a; iż ſlub ktorzy Mniſzy cżynią/ ieſt bárzo niebeſpiecżny/ dla tego/ że bez roſkazánia y przykłádu piſmá ś. ſię dźieie ReszPrz 35; Przyśięgá ſpoſpolitowana [= rozpowszechniona] ná Ewángelią niebeſpiecżna. PowodPr 48 marg.
Szereg:»nieuczciwy abo niebeśpieczny« (1): Przećiwko Szoſtemu [przykazaniu]. [...] Tańce nieucżciwe ábo niebeſpiecżne. LatHar 116.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Periculosus, Niebeſpieczny. Mącz 291d; Calep 781b.

Synonimy: 1. ciężki, przykry, sprzeciwny, srogi; 4. niepewny; 5. nierozmyślny.

Cf BEZPIECZNY, NIEPRZEŚPIECZNY

ASt