Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBOWIĄZANIE

Następne hasło: OBOWIĄZEK »

OBOWIĄZANY (76) part praet pass pf

obowiązany (56), obowiązan (20).

Oba o jasne. ◊ W formach złożonych -an-. ◊ W formach niezłożonych -ån, -ana.

Fleksja

sg
m	N	obowiązån, obowiązany	f	N	obowiązanå, obowiązana, obowiązan(a)
	D			D	obowiązan(e)j
	A	obowiązan(e)go		A	obowiązaną
	I	obowiązanym		I

pl
N	m pers	obowiązani
N	subst	obowiązane
G		obowiązanych

sg m N obowiązån (19), obowiązany (16); ~ (attrib) obowiązany (4); ~ (praed) obowiązån (19), obowiązany (12); obowiązån MurzNT, Diar, BielKron (2), RejPos, ModrzBaz, SarnStat (7); obowiązany GroicPorz, OrzRozm, RejZwierc, WysKaz, Phil (2); obowiązån : obowiązany Mącz (6:6). ◊ A obowiązan(e)go (1). ◊ I obowiązanym (1). ◊ f N (praed) obowiązanå (3) Mącz (2), LatHar, obowiązana (1) SarnStat, obowiązan(a) (1). ◊ D obowiązan(e)j (2). ◊ A obowiązaną (1). ◊ pl N m pers obowiązani (25). subst obowiązane (3); -e (2), -(e) (1). ◊ G obowiązanych (3).

Składnia dopełnienia sprawcy: obowiązany od kogo (2).

Sł stp s.v. obowiązać, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

1. Mający obowiązek, podlegający obowiązkowi zrobienia czego; zmuszony do czego; obciążony powinnością, obowiązkiem; powinny (72)
- W przen (1)
2. Winny wdzięczność, wdzięczny, zobowiązany (4)
- W przen (1)
3. Przynależny (4)
- a. Należący do kogoś (3)
  - α. O majątku (2)
  - β. O osobie (1)
- b. Wyrażenie: »obowiązana powinność« = obowiązek włożony na kogoś (1)
4. Skazany (1)

1. Mający obowiązek, podlegający obowiązkowi zrobienia czego; zmuszony do czego; obciążony powinnością, obowiązkiem; powinny; obligatus Mącz, Modrz, JanStat, Cn; devinctus Mącz, Modrz, Cn; obnoxius Mącz, Cn; astrictus Mącz; obstrictus Cn (72): poſłáli tedy Ewángelikowie kniemu [cesarzowi] odpowiedny liſt/ iż niechcą być iemu poddáni/ iáko byli obowiązáni BielKron 227; Mącz 252a, 421c [2 r.], d [2 r.].

obowiązany do kogo (1): A mężá iéy wolno wźiąć według ſwéy woléy. bo iuż nie ták do przyiaćiół obowiążáná. SarnStat 639.

obowiązany komu, czemu (8): Mącz 206a, b, 363b, 446c; Ty dwá wroblá właſnie nam figuruią dwá zakony náſze/ ſtáry y nowy/ ktorym obiemá ieſtechmy powinnoſcią obowiązáni RejPos 47; NiemObr 171. Cf obowiązany czemu do czego; komu w czym.

obowiązany czemu do czego (1): Bo mam ſię zá obowiązánego Rzecżypoſpolitey [Obligatum enim me Reipublicae puto]/ iakom ſkoro miedzy Sekretarze Krolewſkie ieſt policżon/ nietylko do vtáienia tego coby Rzecżypoſpolitey ſzkodźiło/ ále też do obiáwienia tego coby iey pożytecżno być mogło. ModrzBaz 137.

obowiązany komu w czym (1): dawſzy liſty Ceſarz do Kſiążąt y do inych/ áby ten Dekret trzymáli/ roſkazał áby mu niwcżym przećiwni niebyli/ w tey wierze wktorey mu ſą obowiązáni y Máieſtatowi Ceſárſkiemu BielKron 207.

obowiązany ku czemu (2): pánowie álbo Dźierżawce onych kmieći/ álbo innych którychkolwiek obowiązánych ku płáceniu Poborów do Poborców [quorumvis ad solvendam publicam contributionem obligatorum JanStat 369] [...] [należności] przez ſię álbo przez vrzędniki ſwé odnioſą SarnStat 343, 547.

obowiązany na co (11): KromRozm II m3; Ale kancelaryja JKM i koronna dostrzegając w tem szkody Rzeczypospolitej, i powinności swej, na to przysięgą bywa obowiązana, zostawić się z powinności swej ma pokorną prośbę swą Krolowi JM Diar 74, 33, 43; LubPs L; BibRadz *2v; A przetoż/ ktoby ná iáki duchowny chleb chćiał wſtępić/ niech będźie pirwey ná to [na dawanie podatku Rzeczypospolitej] obowiązan [hac nexu in primis obligaretur]. ModrzBaz 122; Ludzie lepák bywáią obowiązáni/ ták ná záchowánie roſkazánia przełożonych kośćielnych; iáko y ná podięćie karánia/ ieſli ich nie chowáli. WujNT 69; SarnStat 101, 547. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

obowiązany kim (1): [Lejdan] Vſtáwił theż/ aby mąż niebył obowiązan iedną żoną/ ale ich może mieć co chce/ przykładem patryárchow BielKron 214v.

obowiązany czym [= przez co] (38): Publice socius, Poſpolitim buntem obowiązány. Mącz 329c; SarnStat 83, 882. Cf Wyrażenia.

cum inf (7): MurzNT 33v; Teneri sacramento, Być obowiązan hetmánowi pod prziſięgą w ſlubie chodźić. Mącz 363b; Ani ten który gra, áni co zan ręczy nie ieſt obowiązan płáćić długu. SarnStat 706, 541, 1055, 1249; Ták oyczyznę miłowáć/ y o iey dobrym pilno rádzić/ oney bronić/ ieſtechmy obowiązáni. VotSzl A4v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [z zapowiednikiem; na to (1); aby (1), że (1)] (2): A nietrudno będźie Duchowne oſoby ná ten podatek námowić/ ieſli/ iáko Papieżowi dawaią zá otrzymánie Biſkupſtwá/ tákby też dla Rzecżypoſpolitey/ wtęnże ſpoſob ná to áby dawáli byli obowiązáni [reipublice eandem ob causam pecuniam, quam diximus, solvere essent devincti]. ModrzBaz 122; [Regulus] był ſlubem y przyſięgą od Hetmana obowiazany [!]/ ze ſie záś do Kártáginy wroćić miał/ ieſliby byłá Rádá Rzymſka więźniow niektorych zacnych Kártáginianom nie wroćiłá. Phil O3.

W przeciwstawieniu: »obowiązany ... swiebodny« (2): Homo mancipi, Człowiek swiebodny/ nikomu nie poddány áni obowiązány. Mącz 206b, 206a.

Wyrażenia: »długiem, borgiem obowiązany« = obligatus pecunia, reus satis dandi Mącz (2:1): Mącz 193c, 354d; Ale ieſli rycérzki człowiek/ álbo który inny którymkolwiek długiem álbo rękoiemſtwem będźie obowiązan [Sed si Miles, aut quivis alius, aliquo et quocunque debito, aut obligatione, vel fideiussione sit astrictus, et obligatus]/ będźie powinien ón z ſwéy właſnéy máiętnośći/ iáko ſłuſzna rzecz ieſt/ zápłáćić y doſyć zá to vczynić. SarnStat 656.

»obowiązany obietnicą« = teneri promisso Mącz (3): BielKron 209v; Reus promittendi. Obyetnicą obowiązány/ To yeſt obiecał ſie to ſpełnić. Mącz 354d, 446c.

»powinnością obowiązany» [szyk 2:1] (3): Diar 43; RejPos 47; Boby przedſię y pomocz niemáła ku obronie/ y lepſza chwałá Pánſka s tego być mogłá/ gdyby tám [w radzie] Rycerſki cżłowiek ſiedział/ obowiązány poććiwą powinnoſcią ſwoią/ á Bogu y Rzecżypoſpolitey ſłużył. RejZwierc 187.

»powinowactwem obowiązany« (1): [namiestnicy z innych powiatów] o tem myślą/ iákoby ſię ztámtąd wynieśli/ y o to nic niedbáią/ iákie mnimánie po ſobie zoſtáwią v tych/ ktorych żadnym powinowáctwem obowiązánych niemáią [quos nulla necessitudine devinctos teneant.]. ModrzBaz 74v.

»obowiązany prawem« (2): [JKM] na sejmy powiatowe opowiedzieć rozkaże, aby wszem było jawne, gdyż na to żadnym prawem ani powinnością obowiązan nie jest czegoście WM są dobrzy świadkowie. Diar 43; OrzRozm L3v marg.

»przysięgą, pod przysięgą (być) obowiązan(y)« = teneri sacramento a. iureiurando Mącz; iuratus Modrz; iuramento obligatus JanStat [szyk 13:4] (15:2): Diar 33, 74; iuż ná tym Sędźia y ſtroná przeſtawa/ kiedy świádek obowiązány przyſyęgą świádczy wedle Sumnienia ſwego to co nalepiey wie o oney ſpráwie. GroicPorz x3v; Mącz 363b, 446c; Abowiem nád iednego Rzymſkiego Biſkupá wolą/ nic tám wſzyſcy vznáć nie mogą. Y owſzem iáko przećiw Pánu zwirzchnemu/ przyśięgami będąc obowiązáni/ nic ſie im poſtępowáć niegodźi. WujJudConf 158v; ModrzBaz 88v, 123v [2 r.]; Otóż niewiem przyſtałoli to duchowney oſobie/ przyśięgámi obowięzáney/ ná prawdę/ ſłowá moie wywrácáć/ ſzpoćić/ nicowáć CzechEp 77; NiemObr 171; Phil F4, O3; á Scrutatorowie przyśięgli bydź máia/ pod którą przyśięgą wywiádowáć ſie máią pilnie od ludźi przyśięgą obowiązánych prawdźiwéy rzeczy. SarnStat 772, 344, 146, 865.

»ślubem obowiązany« = reus voti Mącz (3): Mącz 354d; Pátrz/ nędznico [o duszy]/ pátrz na ſproſną złość twoię. ty/ ktoraś kąpielą niebieſką byłá wybieloná/ Duchem świętym obdárzoná/ ślubem Chrześćijáńſkim obowiązána LatHar 149; Phil O3.

praw. »zakładem obowiązan« (2): Ieſli práwem zwyciężony ná Roku Stárościégo obwieſczenia dopuści wwiązánia: przedśię troiákiémi zakłádámi bywa obowiązan, áby w wiązánia nie przekázował. SarnStat 831, 832.

»zakonem obowiązany« (1): ſwięty Páweł piſze/ iż [Jezus] ofiárował zá nas wdzyęcżną ofiárę Bogu oycu ſwemu/ á będzye mu ofiárował ony dwá wrobliki/ to ieſt/ dwá zakony ſtáry y nowy/ ktoremi on ieſt obowiązan RejPos 103v.

Szeregi: »ciążan albo obowiązan« (1): áby zá wyſtępek y obowiązek/ álbo rękoiemſtwo Rycérzkiégo człowieká/ álbo którégo przełożonégo kmieć cziykolwiek/ álbo poddány nie był ćiążan/ álbo iákimkolwiek obyczáiem obowiązan [Kmetho vel subditus non debet impignorari: vel quovis modo astringi JanStat 1093]. SarnStat 656.

»(nie) obowiązany, (ani) poddany« [szyk 1:1] (2): Senectus honesta est si nemini mancipata est, Ieſli nikomu nie yeſt obowiązána/ Poddána/ ále yeſli swiebodna yeſt. Mącz 206a, 206b.

»podlegać i obowiązanym bywać« (1): Tákże vſtáwy przełożonych ktorym y ſámi podlegáią y obowiązáni bywáią/ nie tylko Rzecżpoſpolitą záchowywáią/ ále iey ſławę y godność rozſzerzáią. Phil P2.

»powinny i obowiązany« (2): Y będą powinni y ſą obowiązáni ſpólnie śiebie y potomki ſwé/ względem przerzeczonych dóbr ták zámienionych brónić [et debent tenebunturque, se et eorum successores, invicem, occasione praemissorum bonorum, tueri JanStat 443]/ ſczyćić/ y zobopólnie ſie wyſwobodzáć SarnStat 1249, 1055.

W przen (1):

Wyrażenie: »obowiązkiem obowiązany« (1): ſtany á doſtoieńſtwá [...] Tuć ná ſwiecie mogą być płatne/ y ku docżeſnym roſkoſzam ſpráwione. Ale iákiemi ſą obowiąſki obowiązáne/ mogłyby cżáſem drugiemu omierznąć. RejPos 14.

2. Winny wdzięczność, wdzięczny, zobowiązany; beneficarius Mącz [w tym: komu (3)] (4): Beneficarius, Ten który komu yeſt obowiązan dla cziych dobrodzieyſtw. Mącz 116c.

obowiązany czym (2): Devinciri firma societate, Vprzeymym towárżiſtwem być obowiązan komu. Mącz 497b; trzebáby pilnie prośić Biſkupow/ y wſzytkiego ſtanu Duchownego [...] áby oni/ [...] założyli ten fundáment poſpolitego ſkárbu: zktoregoby Rzecżpoſpolita od nich wiecżne dobrodźieyſtwo miáłá: á obywátele wſzytcy łáſką á miłośćią oſobliwą byli im wiecżnie obowiązáni [civesque singuli gratia et charitate incredibili sint eis perpetuo obligati]. ModrzBaz 139v.

W przen [czym] (1): manus lemniscata, Ręká nieyákiemi vpominkámi obowiązána. Mącz 188c.

3. Przynależny; auctoratus, mancipatus, servus Cn (4):

a. Należący do kogoś (3):

α. O majątku (2): Może tedy oyćiec [...] ná tymże imieniu drugiému zápiſáć dług, gdy táką obligę włoży ná ſucceſzory, quod tenentur emundare, eliberare, indemnemque facere onę część obowiązáną. SarnStat 1268.

Szeregi: »obowiązany, zapisany« (1): rozwięzuiąc zgołá znáczné Summy/ któré od Nas/ y od rodzonégo brátá náſzégo/ Páná Włádyſławá/ Węgierſkiégo y Polſkiégo Królá/ ná przerzeczonéy Ziemi Sędomiérſkiéy/ [...] obádwá znich mieli obowiązáné y zápiſáné [quas ... uterque eorum habebat obligatas et inscriptas JanStat 87] SarnStat 978.

β. O osobie (1): Ad extremum spiritum tuus sum, Poki duſzá w ciele tobiem yeſt obowiązan. Mącz 112c.

b. Wyrażenie: »obowiązana powinność« = obowiązek włożony na kogoś (1): Bo iuż vſtáwicżnie cżynić muśiſz doſyć oney obowiązáney powinnośći ſwoiey/ á záwżdy mieć muśiſz nád ſobą zwirzchnieyſzego/ co cie ze wſzythkiego káráć á fráſowáć muśi. RejPos 316.

4. Skazany [na co] (1): z tey záśię ſtrony/ że ieſt winien karania/ ieſt obowiązány ná nieznośne ćierpienie wiecżnych mąk piekielnych. WysKaz 22.

Synonimy: 1. powinny; 2. wdzięczny; 3. należący.

Cf NIEOBOWIĄZANY, OBOWIĄZAĆ, OBWIĄZANY