[zaloguj się]
[pdf]

ORTEL (31) sb m

ortel (28), ortyl (3), [hortel, urtel]; ortyl BartBydg, Leop, KlonWor.

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N ortel
G ortelu ortel(o)w
A ortel ortele
I ortelmi
L ortelu

sg N ortel (6). ◊ G ortelu (7). ◊ A ortel (7). ◊ L ortelu (2). ◊ pl G ortel(o)w (4). ◊ A ortele (4). ◊ I ortelmi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Decyzja prawna, wyrok, szczególnie nazwa pouczeń prawnych udzielanych przez sądy miast większych, początkowo głównie Magdeburga, następnie Chełmna, Torunia, Wrocławia, Krakowa i Poznania; również propozycja wyroku, orzeczenie precedensowe; sententia Vulg, Cn; praeiudicatio, praeiudicium Calep; decretum Cn (31): OpecŻyw 133v; Placita, skazovanye ortilow. BartBydg 116b; zá káżdym ſkazánim/ káżdemu Przyſyężnikowi od Ortelu płácą po ſzelągu GroicPorz d3, Cv, aa2v, aa3 marg, aa4v, oo2, oo2v; Praeiudicium – Ortel, zdanie ktorego y ziwanię wronich [lege: ktorego używanie w rożnych] przipatkach. Calep [834]a.

W połączeniu szeregowym (1): ORtel/ Sentencya/ ſkazánie/ zá iednę rzecz ieſt/ gdy Sędźia wyſłyſzawſzy obudwu ſtron żáłobę y odpowiedź y wywody/ wyda rok GroicPorz aa2v.

Przysłowie: ále iuż nie w cżás/ obieśiwſzy po ortel biegáć CzechEp 122.
Zwroty: »ortel najdować« (1): (nagł) Przyſyęgá Przyſyężnikow. (–) IA: N: przyſyęgam Pánu Bogu wſzechmogącemu/ iż w Sądźie ná kthory ieſtem wyſádzon/ Sędźiemu [...]/ chcę práwy á ſpráwiedliwy Ortel náydowáć GroicPorz d2.

»słać po ortele« (3): Naydzieſz w nim [prawie niemieckim] rozmáite ſtucżki y fortele/ Kiedy ſzlą do innych miaſt ſobie po ortele. BielSat Ev [idem BielRozm]; BielSjem 8; BielRozm 33.

»ortelu słuchać, ortel słyszeć; słuchanie ortelu« (1:1; 2): Ná oſtátek Ortelu ſtrony ſłucháią/ A ieſli ſye ktorey Ortel nie podoba/ do wyſzſzego Sędźiego áppelluie. GroicPorz Cv; Strony wczym vpadáią gdy ktora ku ſłuchániu Ortelu nie ſtánie. GroicPorz oo2, 13, aa4 marg.

»ortel wyd(aw)ać, wydajęcy; ortelu wydanie« = ferre iudicium Vulg [szyk zmienny] (2:1;1): Leop Iudic 19/30; Criticus – Wirokcziniącij, ortel widaiecij. Calep [271]b; Iudicatum – Orteliu widanię Calep 568a, [834]a.

Wyrażenia: »ortel niesłuszny« (1): iż żadnego człowieká ku ſzkodźie niema przywodźić áni vćiſkáć Ortelmi nie ſluſznymi/ kthoreby były przećiw iego baczeniu/ y ſumnieniu GroicPorz c3.

»prawny ortyl« (1): iż co dźień ludzkich przybywa fortelów/ Nie zſtáie Párágráphow y práwnych ortylow KlonWor 65.

»ortel przed rozsądkiem [= rozsądzeniem]« = wyrok uprzedni, prejudykat, wyobrażenie z góry powzięte (1): Praeiudicatio – Ortel przed rozſząthiem [lege: rozsądkiem]. Calep [834]a.

[»urtel sędziego«: Sententia Iudicis Das Vrtel Decret/ Vrtel Sędziego ArtNom I6v.]

Szeregi: »ortel albo (i) sentencyja« [szyk 2:1] (3): Gdyż thu ći/ ktorzy v Sądu ſą obliczni/ milczą/ á Sentencyą y Ortel ſłyſząc/ [...] nie ſye nieſprzećiwiáią GroicPorz 13, c3, aa4v.

»ortyl a wyrok« (1): wydayćie Ortyl á wyrok [ferte sententiam]/ á ſpołecżnie poſtánowćie/ co by w they mierze cżynić. Leop Iudic 19/30.

Przen (2): Kto vwierzy będzie zbáwion / kto nieuwierzy będzie potępion. Tu ſlyſzyſz/ co ieſt Ewánielia. Barzo krotki ortel/ ále wiele w ſobie zámyká KrowObr 43; bo mamy wſzyſcy pomrzeć/ potym Sędźiego ſtráſznego/ muśim słucháć ortelu/ ná cżłowieká grzeſznego. ArtKanc M14; [Hortel twego wyecznego potąpÿenÿa przemÿenÿlem na krzÿzu w czeszną mąką ModlKonst 110].

Synonimy: dekret, prawo, rok, skazanie, wyrok.

BK