Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZMYŚLENIE

Następne hasło: ROZMYŚLIĆ SIĘ »

ROZMYŚLIĆ (49) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	rozmyślić

praet
	sg
3	m	rozmyślił

imperativus
	sg	pl
1		rozmyślmy
2	rozmyśl	rozmyślcie
3	niech, niechåj rozmyśli

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	byśmy rozmyślili
2	m	by rozmyślił	m pers

inf rozmyślić (9). ◊ fut 2 sg rozmyślisz (3). ◊ 3 sg rozmyśli (4). ◊ praet 3 sg m rozmyślił (1). ◊ imp 2 sg rozmyśl (19) [w tym: rozmyśl każdy (1) może 3 sg]. ◊ 3 sg niech, niechåj rozmyśli (2). ◊ 1 pl rozmyślmy (3). ◊ 2 pl rozmyślcie (1). ◊ con 2 sg m by rozmyślił (1). ◊ 1 pl m pers byśmy rozmyślili (1). ◊ part praet act rozmyśliwszy (5).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów).

Znaczenia

Przemyśleć, zastanowić się, rozważyć; perpendere PolAnt; cogitare Modrz (49)
- a. O poznaniu (wobec tajemnicy, problemu lub tekstu je zawierającego): chcieć poznać a. dowiedzieć się a. zrozumieć, zgłębić, dociec, zanalizować, zbadać (42)
  - α. W powiązaniu z przeżyciem religijnym, rozważyć tajemnice wiary (14)
- b. O ustosunkowaniu się do tego, co będzie lub ma być; tu przed podjęciem działań: zaplanować, obmyślić (7)

Przemyśleć, zastanowić się, rozważyć; perpendere PolAnt; cogitare Modrz (49):

a. O poznaniu (wobec tajemnicy, problemu lub tekstu je zawierającego): chcieć poznać a. dowiedzieć się a. zrozumieć, zgłębić, dociec, zanalizować, zbadać (42): Bo kto ſie wda w trudnośći/ iuż wolność záprzeda/ Acż cżáſem y ſam ná ſię rozmyſliwſzy bieda. RejWiz 54v.

rozmyślić co (8): Et lingua mea meditabitur iuſticiam tuam tota die laudem tuam. A Ięzik moy rozmyſli/ y będzie wyſlawiał ſprawiedliwoſć twoię y przez czały dzień chwałę twoię. WróbŻołt 34/28; A coż to cżynić pokuthę moy miły Pánie? [...] rozmyſlić ſobie ſtrách á ſrogość obietnic iego/ ktore ná rozlicżnych mieyſcach nieomylnie grzeſznikom obiecał/ y záwżdy ie wypełniał. RejAp D3v; RejPos 267v; á coż on [Bóg] będąc nieſkończoną mądroſcią niema wſzytkiego rozmyſlić y rozważniey wiedzieć gdzie ſie co dzieie? RejZwierc 147v, 149. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym; »rozmyślić grzechy swoje«.

[rozmyślić na co: y na prziacielſką naſſę prosbę a laſkawe żądanie/ ſtakową pilnoſcią y opatrnoſcią przeirzeli/ że co iedno y namnieiſſego w niey naſzli/ na co by roſmiſlic trzeba/ to nam oni/ to ieſt Theologowie/ wiernie oznaimili UstKościel A4v.]

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (1); zaimek pytajny (10), (i)że (5), jeśli ‘czy’ (1)] (16): A ták gdy ſobie rozmyſlił/ Iże ták niecnie vcżynił: Sumnienie iego zmázáne/ Przywiodło ij w roſpacżánie. BierEz G; Rozmyſlże ſobie w iákiey tu roſkoſzy pływáć będzieſz/ á co cie tu potyka RejPos 130; S tego káżdj łácno obacżyć może/ gdy poźrzy ſam do ſercá á ſumnienia ſwego/ á rozmyſli co ieſt/ á długoli ma trwáć. RejPos 228v, 180v, 224, 335; Rozmyſlże proſzę ćię iżeś mię iáko z gliny vlepił/ ázáś mię wproch obroćiſz. GrzegŚm 1; Niechże [król] ſobie rozmyſli ieſliże go do niebá podnioſą cżyli też thák w ziemi zoſtáć muſi RejZwierc 48; A coż było ucżynić? Pocżątkom zábiegáć. A iáko? Rozmyſliwſzy iż to zle więc ſie nie upijáć. RejZwierc 134; Abowiem ſąć niektore rzecży ktore ſie złemi á ſtráſznemi s pirwotku zdádzą/ á pothym rozmyſliwſzy w co ſie ná pothym obroćić máią/ nic ſthráſznemi nie będą. RejZwierc 177v; A gdyż go [Turka] teras mamy w Wołoſzech w Węgrzech/ rozmyſlmy ſobie że nam ſą ſzkodliwi Sędźiakowie MycPrz II B4v; ModrzBaz 140; SkarŻyw [197]; Rozmyśl iedno ſobie/ iákie vpadki ſpráwiło poſpolite opilſtwo. WerGośc 238; WisznTr 31; Rozmyślćie iákie od tey mátki/ od korony y Rzeczypoſpo: tey/ dobrodźieyſtwá y vpominki maćie. SkarKazSej 665.

Zwroty: »rozmyślić grzech(y) swoj(e)« = zrobić rachunek sumienia (2): Rozmyſl ſobie grzechy ſwoie Iż zrozumim ſprawy twoie. RejKup h7v; RejPos [249]v.

»rozmyślić sobie, u siebie« [szyk zmienny] (13:1): BierEz G; A tak rozmyſl malo ſobie. A nys ſię będzyes ſpowiedał Będę przet tobą wnet mſą mial RejKup c2v, h7v; RejAp D3v; RejPos 130, 224, 335; RejZwierc 48; RejZwiercTrzec Aaa2v; MycPrz II B4v; A teraz niechby to káżdy v śiebie rozmyślił [Nunc quisque cum animo suo cogitet]/ iákoby to byłá teráznieyſzym vcżćiwa rzecż/ potomkom ſię dáć zwyćiężyć ſzcżodrobliwośćią przećiw Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 140; SkarŻyw [197]; WerGośc 238; Co mnie dziś iutro tobie/ rozmyſl káżdy ſobie. WisznTr 8.

»rozmyślić w sumnieniu swoim« (1): A rozmyſlay iáki tho ieſt ſtrách/ y iáka pomſtá/ gdy rozmyſliſz grzech ſwoy w ſumnieniu ſwoim/ á nie rozmyſlay ſie nic ná przedłużenie cżáſu. RejPos [249]v.

W przen (2):

Fraza: »rozum, umysł rozmyśli« (1:1): ięzyk thego [natury Boga] żadny nie wymowi/ Ani vmyſł rozmyſli/ áni gębá powie RejWiz 114; RejPos 267v.

Szereg: »ani ogarnąć, ani rozmyślić« (1): Ktorych [rozkoszy nieba]/ iáko piſmo powiáda/ żadny rozum/ áni ogárnąć/ áni rozmyſlić może. RejPos 267v.

α. W powiązaniu z przeżyciem religijnym, rozważyć tajemnice wiary (14):

rozmyślić co (5): OpecŻyw 1v, 20; PatKaz I 88; RejZwierc [203]v; Abyſmy płácż y ſmutek Bogárodzice y Apoſtołow/ ktory w ten dzień mieli/ rozmyſlili: á zmartwychwſtánie ſyná Bożego zwiętſzym po pośćie weſelem roſzcżytáli. SkarJedn 234.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: zaimek względny (3), jako [= że] (4), iż, jeśli ‘czy’ (1)] (9): OpecŻyw 8v, 14v, 33v, 88v; roſzmyſzlmy yeſzly nad ynſze wzyuoczye ſwych matek poſzwyączone ta panna uyſſzey yeſt poſzwyączona PatKaz I 95v, 97v, 143v; RejPos 168; BudBib Deut 8/5.

Zwroty: »rozmyślić sercem, w sercu« [szyk zmienny] (1:1): OpecŻyw 20v; Przeto rozmyſliſz w ſercu twoim [scies cum corde tuo (marg) perpendes hoc tecum (–)]/ iſz iáko (kiedy) kto ćwiczy ſyná ſwego (ták) Iehowá Bog twoy ćwicży ćię. BudBib Deut 8/5.

»rozmyślić sobie« (6): OpecŻyw 8v, 14v, 33v, 88v; Rozmyſlże ſobie iáki to ſyn á iáki to krolewic przychodzi do ciebie s tymi nowinámi wdzyęcżnymi/ iż ſie iuż poiednał zá cię z Oycem ſwoim/ á iż iuż nágrodził zá cię/ y zápłáćił/ y záſthąpił wſzytko ono márne przewinienie twoie. RejPos 168; RejZwierc [203]v.

Szeregi: »oglądać i rozmyślić« (1): Oglądáy ij rozmyſl tu ſobie o duſſo nábożná/ iaká tam żaloſtz ij boleſtz byla/ gdy ſie z ſynem matka roſtáwala. OpecŻyw 88v.

»uważyć a rozmyślić« (1): A gdy to wſzytko vważyſz á rozmyſliſz ſobie/ tu ſie podziwuieſz y przypátrzyſz dziwnym ſpráwam Páńſkim RejZwierc [203]v.

»wymowić i rozmyślić« (1): Czos ty za ſlodkoſtz miala krolowá niebieſká/ gdys na ſwiat narodzila namileyſſego ſyna/ ktoż to może wymowitz ij ſercem rozmyſlitz/ iedno ty panno milá tzos tego zakuſila. OpecŻyw 20v.

W przen (1):O duſſo nábożná rozmyſl ſobie/ iako ona panna w piętnáſcie lát młodá/ ſromiezliwá/ chodzenim ſpratzowaná/ dom od domu chodzi zapálaiątz ſie goſpody proſſątz/ a nikt iey niechce przyiątz OpecŻyw 14v.

b. O ustosunkowaniu się do tego, co będzie lub ma być; tu przed podjęciem działań: zaplanować, obmyślić (7):

rozmyślić co (1): iż z wolej cżłowiecżey ieſt rozmyſlić drogę ſobie/ ále z woley Bożey ieſt káżde poſtąpienie iego. RejPos 172v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (1); zaimek względny (2), aby (2)] (4): ForCnR Bv; Przed ſtaroſcią ſobie rozmyſl aby dobrze żyw był BielŻyw 146; kto ſie cżuye nyechay przepusći/ á rozmyſli to ſobye/ áby ſzkoły yáko vbogye fáry wſpomagał GliczKsiąż L2; RejPos 261.

Zwroty: »dobrze rozmyślić« (1): ty tedy tzo chceſz vcżinićz dobrze ſobie rozmyſl. ForCnR Bv.

»sobie rozmyślić« [szyk zmienny] (5): ForCnR Bv; A powoly ſobie rozmyſl A potem my powiedz ſwą myſl. RejKup h7v; GliczKsiąż L2; RejPos 261; Y piſarz pápiru nie podnieſie/ aż ſobie pirwey rozmyſli co ná nim piſáć ma. RejZwierc 22v.

Szereg: »rozmyślić a uważyć« (1): A thák rozmyſl á vważ tho ſobie mocno moy miły bráćiſzku/ co s ſobą cżynić maſz RejPos 261.

Synonimy: rozebrać, rozeznać, rozliczyć, rozmiarkować.

Formacje współrdzenne cf MYŚLIĆ.

Cf ROZMYŚLENIE, ROZMYŚLONY