Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZNIESIONY

Następne hasło: ROZNIEŚĆ SIĘ »

ROZNIEŚĆ (32) vb pf

o jasne; w inf e jasne; w praet sg m -niósł; w pozostałych formach e oraz drugie o jasne.

Fleksja

inf	roznieść

praet
	sg		pl
1	m		m pers	-chmy roznieśli
3	m	rozniósł	m pers	roznieśli
	f	rozniosła	m an
	n	rozniosło	subst	rozniosły

con praet
	pl
3	m pers	by byli roznieśli

inf roznieść (5). ◊ fut 2 sg rozniesiesz (1). ◊ 3 sg rozniesie (9). ◊ 3 pl rozniosą (5). ◊ praet 3 sg m rozniósł (3). f rozniosła (1). n rozniosło (1). ◊ 1 pl m pers -chmy roznieśli (1), [roznieśliśmy]. ◊ 3 pl m pers roznieśli (4). subst rozniosły (1). ◊ con praet 3 pl m pers by byli roznieśli (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Spowodować przemieszczenie się wszystkiego w różne strony, rozproszyć (18)
- Przen (4)
  - a) Roztrwonić, zmarnować (o majątku) (2)
  - b) Zniszczyć (1)
- a. W powietrzu i w wodzie (11)
  - Przen: Unicestwić, zmarnować, pozbawić wartości (5)
- b. O budowli: zniszczyć, zrujnować (1)
2. Rozpowszechnić, rozprzestrzenić (14)
- a. Uczynić powszechnie znanym, jawnym, rozpowiedzieć, rozpropagować; rozsławić (13)
- b. Uczynić powszechnie występującym, praktykowanym (1)

1. Spowodować przemieszczenie się wszystkiego w różne strony, rozproszyć; ferre, tollere PolAnt [kogo, co] (18):

roznieść po czym (2): dawno to ná puſzcży Wilcy mieli rozdrápáć/ y kośći nieſzcżęſne Po puſtych gorách roznieść. KochOdpr D2v; KochPieś 8.

roznieść skąd (1): Tedy Krol Azá zebrał wſzytek lud Iudſki żadnego nie zoſtáwuiąc/ á roznioſł kámienie y drzewo z Ramy/ ktore był pobudował Báázá/ á opráwił imi Gábáá Beniámin y Másfá BibRadz 3.Reg 15/22.

Przen (4):

Szereg: »roznieść a rozszafować« (1): obácż chwałę ſwiętego imieniá iego/ ktorą on iedno ſobie záchował á ſwiętemu imieniowi ſwoiemu/ ieſliżechmy iey nie roznieſli á nie rozſzáfowáli ná ine rozmáite imioná/ y ná ine ſtany ſwiáthá tego. RejPos 350.

a) Roztrwonić, zmarnować (o majątku) (2):

roznieść czym (1): bo [nierząd] ma tę náturę/ choć cżego nawięcey wozámi/ ſzkutą/ w rządźie náwoźiſz/ nierząd gárśćią roznieśie GostGosp 148.

Zwrot: »marnie roznieść« (1):páńſtwá iey/ bogáctwá iey zniſzcżą y márnie roznioſą RejAp 146v.

Szereg: »zniszczyć i roznieść« (1): RejAp 146v cf Zwrot.

b) Zniszczyć (1):

Zwrot: »roznieść rowno z ziemią« (1): iż cie nieprzyiaciele twoi okrążą á otocżą wáłmi/ a śćiſną cye zewſząd/ y roznioſą rowno z zyemią grunty twoie/ y ſyny twoye kthorzy w thobye ſą [Ex solo aequabunt te et filios tuos in te PolAnt Luc 19/44]. RejPos 195.

a. W powietrzu i w wodzie (11):

roznieść po czym (1): Nie raz po morzu ſroga dmá roznioſłá Ciáłá zálane/ ktore miedzy wáły Ná wierzch wſpływáły. KlonFlis B4.

Fraza: »wiatr, wicher rozniesie« = ventus tollet PolAnt [szyk zmienny] (2:2): Wſſák gdy namnyey ktory z nich wzgorę ſie podnieſye/ Wnet yáko dym vſtánye ktory wyátr roznyeſye LubPs K2; [Jahwe mówi do Jakuba:] thy będźieſz łámał gory/ a obroćiſz ię [!] w drobne ſkiby/ a pagorki w proch pokruſzyſz. Będźieſz ie przewiewał/ á roznieſie ie wiátr/ á wicher roſproſzy ie BibRadz Is 41/16; Widziſz żeć ſą ná ſwiecie ty wſzytki rzecży około ktorych ſie náſze ſmyſły wiercą á odmieniáią/ iáko plewy ná ſcieſce/ ktore álbo podepczą/ álbo ie wicher roznieſie. RejZwierc 103v, 66v.

Szereg: »porwać i roznieść« (1): A chociay to iáwnie widzimy iż thy trudne nábycia náſze ſą iáko proch á márne ſmiecie ná drodze leżące/ kthore ledá wicher porwáć y roznieść może/ A iákiey trudnośći/ pracey [...] dla nich vżywamy/ Bog wie RejZwierc 66v.

Przen: Unicestwić, zmarnować, pozbawić wartości (5):

Frazy: »wiatr rozniesie« (4): SZátá piękna/ koſzulá/ poſciel/ Koń vbrány/ To też może policżyć/ miedzy roſkoſzámi. Ale to wſzytko plewy/ gdy rozumu máło/ Wſzytko to wiátr roznieſie/ áż nic nie zoſtáło. RejZwierz 135. Cf »wiatr rozniesie po morzu«.

»wiatr rozniesie po morzu, na morze; wichrowie morscy rozniosą« [szyk zmienny] (2:1;1): Nieſłucháli: á mé ſłowá prózné/ Roznióſł wiátr ná morzá rózné. KochPs 123; KochPam 87; Wiem pewnie, że gdyby nie łáſká twoia byłá Nádemną, dmy gwałtowne, y wichrowie morſcy, W ſztukiby mię nędznego byli rozſzárpáli, Y roznieśli ſzkárádźie, ze wſzyſtkim mym dobrem. CiekPotr 63; Albo ieſli wiátr z żaglem twą wiárę zánieſie/ Albo ieſliże twoy ſlub z łodziámi roznieſie/ Po morzu/ y po wodzie PudłDydo A4v.

b. O budowli: zniszczyć, zrujnować (1):

Fraza: »wiatr rozniesie« (1): Heretyckie Synágogi ſą wedle proroká iáko kucżká przy ogrodzie/ y chłodnicżek przy winnicy: ktory co rok buduią/ á co rok go wiátr roznieśie. SkarJedn 23.

2. Rozpowszechnić, rozprzestrzenić (14):

a. Uczynić powszechnie znanym, jawnym, rozpowiedzieć, rozpropagować; rozsławić; differre, palam facere Mącz [w tym: kogo (= wieści o kim), co (12)] (13): Palam facere rem aliquam, Wyyáwić/ Roznieść. Mącz [273]a; RejAp 120.

roznieść po czym (5): bo oni po świećie roſproſzeni roznieśli Ewánielią po rozmáitych kroleſtwách SkarŻyw 536.Cf »po świecie roznieść«.

roznieść skąd dokąd (1): Nie tegoć záſłużyły wdźięczné rymy moie/ Któré od vmárłégo morzá imię twoie Roznioſły áż do brzegu Murzyńſkiéy gránice KochFr 95.

W przeciwstawieniu: »roznieść ... przy sobie zadzierżeć« (1): áni też oto bárzo dbáiąc/ ieſliże ty to coć powiem miedzy ludźie roznieśieſz/ álbo przy ſobie zádźierżyſz. OrzRozm Dv.

Zwroty: »roznieść głos [czyj]« (1): BielKron 82 cf W przen.

»miedzy ludzie, miedzy ludźmi roznieść« (1:1): Wieleś żydow ktorzy to widzieli/ w milégo pana Iezuſa vwierzyli/ á niéktorzy ſnich ten dziw ſſedwſſy do miáſta/ miedzy ludzmi roznieſli OpecŻyw 68v; OrzRozm Dv.

»roznieść sławę« [szyk zmienny] (2): Differre rumorem, Roznieść sławę [= wieść] Mącz 123b; KochFrag 30.

»szeroko roznieść« (1): A gdy ćię [cnota] w niebo międzi bogi wnieśie/ Sławę po świećie ſzéroko roznieśie. KochFrag 30.

»po (wszem a. wszytkim) świecie (a. światu) roznieść« [szyk zmienny] (4): RejWiz 5v; PaprPan A5; KochFrag 30; Tę wiárę roznieśli Apoſtołowie y towárzyſze/ ich y wſzczepili po wſzytkim świećie. SkarKaz 275a.

W przen (4): O nędznaſz to fortuná kogo ták roſpieśći/ Nátkawſzy pełne kąty wſzędy przypowieśći/ Márnych o iego ſtanie/ po ſwiátu roznieſie RejWiz 5v; Nie gardź krolem w vmyſle twoim/ áni w záwárciu twym nie łay bogátym/ bo ſnadź y ptacy powietrzni roznioſą głos twoy y mowę twoię [Vulg Eccle 10/20]. BielKron 82; A robiąc s twych młodych lat ieſzcże tho rzemioſło [rycerskie]/ Ktore cie po wſzem ſwiecie ták dawno roznioſło/ [...] PaprPan A4; Sławić ćię ſmyſł będźie/ mocy łáſkę twoię Siły me roznioſą GrabowSet G2v.

b. Uczynić powszechnie występującym, praktykowanym [co po czym] (1): porzućili Mniſzy y Mniſzki kapice/ Kſięża Rewerendy/ wiárę/ wſtyd/ boiaźń wſzeláką złamawſzy: iákoby ie lucyper z łáncuchá ſpuśćił/ po Niemieckiey źiemi bluźnierſtwá ná Máieſtat Boży/ á ku ludźiam y zwierzchnośći zuchwálſtwo/ y niezgodę roznieſli. ReszPrz 73.

Synonimy: 2. rozsiać, rozsławić, rozszerzyć.

Formacje współrdzenne cf NIEŚĆ.

Cf ROZNIESIENIE