[zaloguj się]
[pdf]

ROZSZERZYĆ (140) vb pf

rozszerzyć (68), rozszyrzyć (51), roszerzyć (17), roszyrzyć (2), roszszyrzyć (2); rozszerzyć LibLeg, BielŻyw, KrowObr, BibRadz (2), KuczbKat, SkarJedn (2), Calag (2), CzechEp, GórnRozm (2), GostGospSieb, GrabowSet (3), WujNT (2), SarnStat (3), KlonKr (2), SkarKaz, SkarKazSej (3), KlonFlis; rozszyrzyć OpecŻyw, RejWiz (2), RejFig, RejZwierz (2), RejAp (3), RejZwierc (4), HistHel, PaprPan (2), ArtKanc, PowodPr (2); roszerzyć PaprUp, CzahTr; roszyrzyć NiemObr; roszszyrzyć PowUrb (2); rozszerzyć : rozszyrzyć : roszerzyć : roszyrzyć WróbŻołt (5:2), RejPs (2:–:9), LubPs (5:4), Leop (2:2), BielKron (9:3), Mącz (5:–:6), RejPos (–:15:–:1), BudBib (2:2), ModrzBaz (1:1), SkarŻyw (5:1), StryjKron (2:1), Phil (1:1).

rozſz- (105), rozſſ- (11), rosſz- (2), roſſz- (1).

o jasne; -e- (11) Mącz, -é- (3) SarnStat.

Fleksja
inf rozszerzyć
praet
sg pl
1 m m pers -chmy rozszerzyli
2 m rozszerzyłeś, -eś rozszerzył m pers
f rozszerzyłaś m an
3 m rozszerzył, jest rozszerzył, rozszerz(e)ł m pers rozszerzyli
f rozszerzyła, rozszerz(e)ła m an
n rozszerzyło subst
plusq
sg pl
3 m był rozszerzył, rozszerzył był m pers byli rozszerzyli
f rozszerzyła była m an
n było rozszerzyło subst
imperativus
sg
2 rozsz(e)rz
conditionalis
sg
3 m by rozszerzył
n by rozszerzyło
impersonalis
praet rozszerz(o)no
participia
part praet act rozszerzywszy

inf rozszerzyć (44). ◊ fut 1 sg rozszerzę (1). ◊ 2 sg rozszerzysz (1). ◊ 3 sg rozszerzy (9). ◊ 1 pl rozszerzymy (2) ModrzBaz, SkarŻyw, rozszerz(e)my (1) Leop. ◊ 2 pl rozszerzycie (1). ◊ praet 2 sg m rozszerzyłeś, -eś rozszerzył (8). f rozszerzyłaś (1). ◊ 3 sg m rozszerzył (26), jest rozszerzył (1) RejPs, rozszerz(e)ł (1) PaprUp. f rozszerzyła (9), rozszerz(e)ła (1) CzahTr. n rozszerzyło (1). ◊ 1 pl m pers -chmy rozszerzyli (1). ◊ 3 pl m pers rozszerzyli (7). ◊ plusq 3 sg m był rozszerzył (2) RejAp, PaprPan, rozszerzył był (1) Leop. f rozszerzyła była (1). n było rozszerzyło (1). ◊ 3 pl m pers byli rozszerzyli (1). ◊ imp 2 sg rozsz(e)rz (4). ◊ con 3 sg m by rozszerzył (7). n by rozszerzyło (1). ◊ impers praet rozszerz(o)no (2). ◊ part praet act rozszerzywszy (5).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Powiększyć, zwłaszcza pod względem rozmiarów, zasięgu, nasilenia; extendere Vulg, Mącz; dilatare Vulg, PolAnt; augere Modrz, Calag; ampliare Modrz, JanStat; effundere Vulg; dilatationem facere PolAnt [w tym: kogo, co (89), czego (8), czego a. co (2)] (102):
a. O rozmiarach fizycznych (50):
Przen (4): Racz dzyſzya roſzſchyrzycz y offgyerowacz. thwoy krwawy pot. bogu oczczv thwemu. nyebyeſzkyemu. zathego czlowyecka. dzyſzya vmyerayączego. PowUrb +v, +2; WróbŻołt 118/32; bo odemnie (odchodząc) odkryłáś ſię [Jerozolimo]/ y wſtąpiłás (a) rozſzerzyłáś łoże twoie/ y poſtánowiłáś ſobie (przymierze) z niemi [bałwochwalcami]/ vmiłowáłáś łoże ich BudBib Is 57/8.
α. O roślinach: spowodować rozrośnięcie się; przen (3): W tym pieniu [tj. w psalmie 79] Powiada też [prorok] iako pan bog rozſzerżył winniczę ludu ſwego krzeſciáńskiego. WróbŻołt bb8v; Ach tá Winnicá ktorąś ſam przenioſł z Egyptu/ y rozſzyrzyłeś korzenie iey ſwego Teſtámentu [...] Ach tá Winnicá potym ćiernia námnożyłá ArtKanc I16.

rozszerzyć dokąd (1): Rozſzerzyła ta winnicza latoroſli ſwe aż do morza/ á iey gałąski az do rzeki. WróbŻołt 79/12.

β. O terytorium (zajmowanej powierzchni), też o zasięgu terytorialnym (40): Woyćiech potym był Biſkupem/ kthory Rzecżpoſpolitą Krześćijáńſką lepiey rozſzerzył/ ludźi pokrzćił/ Kápłanow náwiodł BielKron 437v; StryjKron 416; SarnStat 189; [[Robertus Guiscardus wypędził Saracenów z królestwa Neapolitańskiego] ktorzy go wielką cżęſc byli rozdrapáli/ toż ie rozſzyrzył/ á Campánią głowę záłożył BielKron 1551 95].

rozszerzyć przez co [= dzięki czemu] (1): Hiſtorykowie piſáli/ iż ći [Mongołowie] przez moc á przez ſpráwę ſwoię wiele świátá z pochwałą ſwoią rozſzerzyli/ poſiádáiąc cudze kroleſtwá BielKron 296v.

rozszerzyć w jakim kierunku (4): a tak baczczie v.k.m. ſkym maya Thurczi granicze yz chczą wſzitko roſſzerzicz na wasche stroni a chrzesczyanom abi bila krziwda LibLeg 11/44v; ODewśić pánie dobrze/ polá rozmierzono/ Ale tám ku gránicam/ bárzo rozſzyrzono. RejZwierz 138. Cf »krolestwo rozszerzyć«.

W połączeniach szeregowych (2): StryjKron 722; A podobno to z oney Ciceronowey z Plátoná powieśći/ ktorą [...] mowił: Ktoby oycżyznę á mieyſce vrodzenia ſwego rozſzerzył/ rozmnożył/ ozdobił/ vbogáćił/ áby w licżbie Bogow nieśmiertelnych był. GostGospSieb +3.

Zwroty: »daleko rozszerzyć« (2): [Amurat] páńſtwo oycowſkie dáleko rozſzerzył BielKron 239v, 436.

»granice (a. granicę) rozszerzyć« [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (6): BAiázeth Amuratow ſyn [...] mocą á chytrośćią ſwą rozſzerzył gránice páńſtwá ſwego BielKron 240; Oſtrzegay ſię ſobie ábyś nie zániedbał Lewiego po wſze dni twoie w ziemi twey. Gdy rozſzerzy Iehowa Bog twoy gránicę twoię [cum dilatare fecerit Dominus Deus Tuus] BudBib Deut 12/20; SkarŻyw 357 marg; Phileni [...] dopuśćili ſie tám żywo pobić/ á tym ſpoſobem gránice ſąſiádow ſwoich rozſzerzyli/ woląc życżyć ſzyrſzych gránic Oycżyznie ſwoiey niż ſámym ſobie żywotá. Phil C3, C3; Prżykryć ono/ był Státut z oſobná káżdemu wźiąwſzy ná drżewo ćiągnac [!] zá granice/ ále Rzeczypoſpolitey był bárżo zdrowy. I zá tym Státutem Polſká gránice ſwe rożſzerżylá. GórnRozm Mv.

»krolestwo rozszerzyć« [w tym: czym (1), dokąd (1), w jakim kierunku (1)] [szyk zmienny] (6): á proroctwo ſie ſćiąga ná Kryſtuſá y náprzebráne iego iż oni mieli roſſerzyć kroleſtwo iego á wiele národow miáło ſie zgromádzić ku vznániu iego RejPs 88; Tegoſz teſz czáſu poráźił Dawid Adárezerá Krolá Sobá kráiny Nemáth/ gdy był wyiáchał áby rozſſyrzył Kroleſtwo ſwoie [ut dilataret imperium suum] áż do rzeki Euffráten. Leop 1.Par 18/3; BielKron 180v, 241; ARſaces ácż w Rycerſkich rzecżach był ćwicżony/ Aleby tu nie wſkurał wyechawſzy w thy ſtrony/ Chociaż Pártſkie kroleſtwo mężnie był rozſzyrzył/ Pewnieby go to iuż wiedz Stároſtá [tj. Jan Mniszek, starosta krasnostawski] vſmierzył PaprPan S; On [Lech] to [słowa Demostenesa] maiac nabatzeniu/ luckoſcia wielka zatrzimawal prziſobie woiſko ono/ ktorem od potzatku rzek/ wiſli/ y odri/ Nazachod y Napulnoci/ to Kroleſtwo roſſerzel. PaprUp A4.

»państwo (a. państwa (G)) rozszerzyć« [w tym: czym (2)] = imperium prorogare Mącz; augere imperium Calag [szyk zmienny] (14): BibRadz I 228d marg; W ten cżás pocżąwſzy od Wolchi áż do Nilu Tátárowie z ſwym Thámerlanem páńſtwo ſwe byli rozſzerzyli. BielKron 240v, 239v, 280v, 427v, 436v; Fines proferre, Gránic pomknąć á máyętnośći álbo páńſtwá ſwego rozſzerzić. Mącz 128a, 358a; Pięknieſz było gdy oni poważni krolowie/ Buiáli ſobie w Polſzcże by zacni Orłowie. [...] Tákże nieprzyiacielom záwżdy ſrodzy byli/ Y páńſtwá ſwe ſzyroko ſławnie rozſzyrzyli. RejZwierc 249; Wiele ich było/ ktorzi chcąc do ſwych bárzo wielkich máiętnośći więcey przydáć/ wſzytko potráćili: niektorzi chcąc páńſtwá ſwoie woyną rozſzerzyć [ditiones suas bello augere]/ z ſwoich byli wygnáni. ModrzBaz 107; Calag 116b; [Bolesław Chrobry] ſobie zá oſobnego Pátroná y obrońcę wniebie kroleſtwá ſwego obrał [św. Wojciecha]. Ná cżym iáko ſię nieomylił/ á iáko go Pan Bog niezlicżonymi práwie zwyćięſtwy wsławił/ y páńſtwá iego rozſzerzył: miło bárzo cżytáć y słucháć. SkarŻyw 357, 358; KlonKr A4v.

»szeroko (i długo) rozszerzyć« [szyk zmienny] (3): BielKron 289v; RejZwierc 249; Tylko trzebá Polánom s ſobą ſie pogodźić: Da Bog/ iże w Pogáńſkiey krwi/ Lách/ może brodźić. Y Páńſtwo ſwoie s ſławą rozſzerzyć ſzeroko. KlonKr A4v.

Szereg: »rozszyrzyć i na dłuż przypuścić« (1): (nagł) Boleſław Krzywouſty K.P. (–) Ten rozſzyrzył y ná dłuż przypuśćił Korony PaprPan Dd4v.
Przen (5): Otoż mie krol roſkazał tám do ſwych hetmánow/ Idź/ co ſą ná powietrzu/ y do rádnych pánow/ Aby iuż duſz do niego [= do piekła] więcey nie pędzili/ Bo nie będzye miał y ſam gdzye ſiedzyeć po chwili. Albo Páná prośili/ by rozſzyrzył piekłá RejWiz 160; KlonKr A4v marg.
Zwroty: »rozszerzyć od morza do morza« (1): Tá mátká [ojczyzna] ſkupiłá wam do iednego ćiáłá Rzeczypoſp⟨olitey⟩ ták ſzerokie y zacne narody/ rozſzerzyłá páńſtwo ſwe od morzá do morzá/ y ſąśiádom was ſtráſzliwe poczyniłá SkarKazSej 666a.

»rozszerzyć państwo« (1): SkarKazSej 666a cf »rozszerzyć od morza do morza«.

»szyroko rozszyrzyć« (1): Tákći záwżdy bywa/ iż kthore kroleſtwo od Páná bywa opuſzcżono/ thám iuż [...] cżárt [...] záwżdy roſciąga ſtolicę ſwoię/ thámże ią theż był pewnie ná tym mieyſcu ſzyroko rozſzyrzył RejAp 106v.

»świat rozszyrzyć« (1): iákoż rozmáitość ięzykow ſwiát rozſzyrzyłá/ ták też rozmáite przezwiſká cżártá miánowáły. BielKron 8.

γ. O budowlach: rozbudować, powiększyć (2): Accessionem adiungere, aedibus, Roſzerzić domu/ álbo podwiſzſzić. Mącz 43d.
Przen (1):
Szereg: »pobudować i rozszerzyć« (1): Rodzicy/ ſkoro [Dunstanus] k rozumu przyſzedł/ w tymże kośćiele Pánny cżyſtey Gláſzkoniey/ Pánu Bogu go ofiarowáli. gdzie Mąſz ieden nieznáiomy/ wziąwſzy ono dziećię zá rękę/ wodził ie po kośćiele/ mowiąc: pobuduie y rozſzerzy kośćioł ten/ ná pozyſkánie wiela ludzi SkarŻyw 507.
δ. O dolegliwościach zewnętrznych (1): Emargino, significat crustas et pulvillos et margines ulcerum adimere, Ropić/ Rozgnoyić á rozſzerzyć wrzód álbo ranę też wycziśćyć. Mącz 102a.
b. O ilości: rozmnożyć (5): Vcyekłem ſye k nyemu [k Panu] s proźbą cżłek troſkliwy/ On rozſſerzył dobrá me yák Bog miłośćiwy. LubPs aa3; Theraz rozſzyrzył nas Pan á dał nam rość ná ziemi. Leop Gen 26/22; RejZwierc 185.

rozszerzyć z kogo (1): [Bóg mówi do Abrahama:] Dwoienaśćie Kſiążąt z niego [z Izmaela] ſię národzą/ á rozſzerzę z niego wielki narod. BibRadz Gen 17/20.

rozszyrzyć w czym (1): Lękay ſie Sármátia pod pánowániem polſkim. Bo im cię P. Bog więcey w ſzyrokośći á ludnośći rozſzyrzył: tym też ty ſzyrzey roſpuśćiłáś zagony ſwe/ ná właſne dźiedźictwo Kryſtuſowe PowodPr 12.

c. O stopniu, intensywności (34): Bo nic ſie temv niedziwuię/ iż ſie kto prędko vbogáći á roſſerzy chwałę domu ſwego RejPs 73v; Acż ſie ſwiáth náſádzi ná wiernego/ ále Pan záwżdy rozſzyrzy pociechy y oſiádłośći iego LubPs H2v marg, X5; RejPos 1, 166v, 231; A wżdy przypátrzmy ſie temu/ iáko Pan Bog w oney ich niewinnośći mnożyć/ ſzyrzyć/ á błogoſłáwić im racżył [...] Cżego dziś miedzy námi/ iákochmy około ſiebie rozlicżne rozumki kſtałty á figle rozſzyrzyli/ [...] máło z łáſki Bożey ſłycháć. RejZwierc 267v; SkarKazSej 697a.

rozszerzyć około kogo (1): PAnie [...] Dobrowolnie przełożyłeś go [syna swego] zá wielki vpominek ſobie/ á ochędożyłeś ſłowá iego koroną ze złotá náiáſnieyſſego. [...] á wielką czeſc á chwałę rozſſerzyłeś około niego. RejPs 30.

rozszyrzyć na kogo (2): Rozſſyrz gnyew ná pogány ktorzy cye nye znáyą/ A ná ty co imyenyá twego nye wzywáyą LubPs S2v; Gdy ią [zgodę zawartą na koncilium florenckim] potym ſediciámi ſwemi wroćiwſzy ſię do domu Grecy złamáli/ rozſzyrzył Pan Bog ná nie moc Turecką PowodPr 32.

rozszerzyć czym (2): SYmachus Patricius mędrzecz w Rzymie [...] opatrznoſcią ſwą poſpolite dobro barzo rozſzerzył BielŻyw 140; Bo widźiſz [królu] iáko wielkie niebezpieczeńſtwá poſtronne nas obſtąpiły. Co ieſli ie ieſzcże domowemi rozſzyrzymy/ ktoż nas wybáwi od gniewu Bożego? ModrzBaz 109.

roszerzyć miedzy kim (1): ábowiem to ieſt Bog/ ktory ſtráſzliwe rzeczy ſpráwuie/ á rozmáitem kſtałtem miedzy wſſem ludem ieſt roſſerzył wielką wielmożnoſć ſwoię. RejPs 113.

rozszerzyć nad kim (8): ale roſſerzywſzy nad nami hoyne miłoſierdzie twoie [Panie] racz nas miłoſciwie prziwieſc wſpołecznoſci na ony wiekuyſte paſtwiska RejPs 113v, 35, 144, 217; Pánie/ by nie było tho ſwięthe dobrodzyeyſtwo thwoie/ ſiedlichmy my nędzni á nierowno winnieyſzy á krzywi tobye/ niżli oni vpádli żydowie twoi/ nádktoremiś rozſzyrzył wiecżną pomſtę ſwoię. RejPos 252v, 260v, 289v; W twey łáſce/ me nádźieie/ przednie śiły máią/ Proſzę rozſzerz nádemną/ ſtroże [= straże] ſwe beſpiecżne GrabowSet G4.

Zwroty: »daleko roszerzyć« (1): tuae litterae cumulum mihi deliciarum attulerunt, Twoy liſt dáleko roſzerził moye weſele Mącz 71d.

»hojnie rozszyrzyć« (1): á Pan mu [szatanowi] tego cżáſem dopuſzcża/ áby doſwiádſzył ſtałośći wiernych ſwoich/ á potym hoyniey rozſzyrzył zapłáthę ich. RejPos 23v.

»rozszerzyć od morza do morza« [szyk zmienny] (2): A położę na morzu rękę iego y na rżeki prawiczę iego. [Ps 88/26] (koment) Czuſz mocz iego boſtwa rozſzerzy od morza do morza. WróbŻołt ee4; RejPs 132v.

»rozszerzyć sławę« [szyk zmienny] (3): LubPs T3; Y rozſſerzył był [Juda Machabeusz] ſlawę ludu ſwego [Et dilatavit gloriam populo suo] Leop 1.Mach 3/3; RejPos 26.

»rozszerzyć wiarę« [szyk zmienny] (2): panie [...] racż rozſſyrzytz wiarę/ nadzieię/ ij laſkę w ſertzu moijm. OpecŻyw 90v; WróbŻołt oo4.

»wszędzie rozszerzyć« (1): Miłoſierdzia twego miły panie pełna ieſt ziemia [...] (koment) Pełna ziemia [Ps 118/64]), czuſz bos wiarę wſzędzie rozſzerził a grzzeſzne [!] vſprawiedliwiaſz. WróbŻołt oo4.

Szereg: »roztoczyć a rozszyrzyć« (1): Máchomet álbo ſektá iego [...] iuż od tego cżáſu roſtocżyłá á práwie rozſzyrzyłá okrucieńſtwo ſwoie RejAp 170v.
α. O statusie społecznym (2): (nagł) Zamek Krákowſki. (–) Kto ma rozum/ rozeznay/ [...] Ieſliś táki Máyeſtat/ w ktorych ſtronach widał. Zeby y on Sálomon/ w oney ſwey zacnośći/ Mogł thu ſwoy ſtan rozſzyrzyć/ w wielkiey obfitośći. RejZwierz 111; Extendere consulatum, Vrzędu burmiſtrzkiego roſzerzić. Mącz 444d.
d. O słowach i tekście: wydłużyć, szerzej omówić, dodać fragmenty; locupletare JanStat (10): LubPs Z3; Epistolam extendere, Liſt roſzerzić/ to yeſt długi vczinić. Mącz 444d; A to mieyſce mogą rozſzerzyć Plebani/ wykłádáiąc ony dowody ktore bárzo chędogo zebrał S. Auguſtin/ w ſwym Liśćie ktory do Proby wdowy nápiſał. KuczbKat 410; PO którym rozmyślániu Sędźiégo iuż żadna ſtroná nie będźie mogłá Prze ſwéy popráwić álbo rozſzérzyć SarnStat 812 [idem] 791; Pierwey wedle obyczáiu náſzego/ to co ſłuży do vmocnienia wiáry o właſnośćiách ćiáłá Páná náſzego/ y o vrzędźie poſyłánia y mocy Apoſtolſkiey/ trochę co rozumienia rozſzerzymy. SkarKaz 203b; SkarKazSej 691b.
Zwrot: »słowy rozszerzyć« (1): Aliquid verbis aut dicendo amplificare, Nieco słowy rozſzerzić. Mącz 8b.
Szeregi: »roszyrzyć i objaśnić« (1): teyże ia też wolnośći chcę vżyć/ áby mi to wolno było/ rzecż ſwoię roſzyrzyć y obiáśnić NiemObr 31.

»rozszyrzyć a rozsławić« (1): kthory [święty Jan] wiernie á prawdziwie ſpiſał y ſwiátu podał thę ſwiętą Kronikę ſpraw wſzyſtkich y poſtánowienia Páná thego. W ktorey rozſzyrzył á rozſławił wſzytki możnośći iego RejPos [278]v.

e. O języku: wzbogacić [czym] (1): O onem zacnem mężu Mar. Lutherze powiedáią [...] że ięzyk ſwoy prżyrodzony (pewnie wynáydowaniem niezwycżaynych ſłow) wielce rozſzyrzył. BudBib o.
f. O zasięgu oddziaływania [nad kim] (2): LubPs dd2v marg; (marg) Bądźcie cżuyni ábyſcye nye weſzli ná pokuſy. (–) A zwłaſzcżá w then cżás/ iáko thu w Ewányeliey ſtoi/ kiedy poſną á nie ſtrzegą roley ſwoiey/ to ieſt/ nie vciekáią ſie z zupełną nádzieią a z mocną wiárą ku Pánu ſwoiemu/ áby nád nimi rozſzyrzył kroleſtwo ſwoie RejPos 52v.
2. Rozgłosić, rozpowszechnić, rozsławić; amplificare Vulg [kogo, co] (9): Iákoż rozſſerzemy [Iákóż mamy wyſłáwiáć WujBib] Zorobabelá? ábowiem iákoby známię ieſt w práwey ręce ludu Izráelſkiemu. Leop Eccli 49/11; á Pan Bog Kośćioł ſwoy y ſzerokość iego zá morze/ y ná Indye/ y inne kráiny/ o ktorych ludzie nie wiedzieli/ obráca y obroći/ y rozſzerzy SkarJedn 384.
Zwroty: »rozszerzyć ewanjeliją, prawdę ewanjelijej« (1:1): Pan Bog hoynie racżył rozſzerzyć prawdę Ewányeliey ſwiętey. LubPs dd6; Pan [...] obiecuie rozſzyrzyć Ewányelią ſwoię/ á ſwięthą náukę ſwoię RejPos 260v.

»rozszerzyć po wszytkiemu światu, po wszytkim świecie, po wszej szyrokości świata« (1:1:1): RejPos 64; Widziſz w oboygu dziwną á niewymowną moc Chriſtuſowę: że y kośćioł ſwoy rozſzerzył po wſzytkiemu świátu: y te ktorzy ſię oń otrąćili vniżył y wzgárdził? WujNT 102, 392.

»wiarę rozszerzyć« (1): Krotko mowiąc/ tá wiárá ktorą w Rzymie Piotr ś. ſzcżepił/ y Páweł ś. rosſzerzył/ ták ſtárożytnie przez pułtorá tyśiącá lat trwa SkarJedn 22.

Szereg: »rozszyrzyć a objaśnić« (1): [Pan] zeſłał ná ſkońcżeniu ſwiátá Syná ſwego [...] ktory iuż rozſzyrzył á obiáſnił dowodnie/ po wſzey ſzyrokośći ſwiátá/ wolą ſwiętą iego RejPos 64.
Przen (1): [A było tych wiele/ którzy dawſzy chorobie [tj. złu społecznemu] plác/ y owſzem rozszérzywſzy ią/ [...] potym vléczyć onéy choroby niemogli. SenekaGórn 318.]
Zwrot: »po wszem okrągu ziemnym rozszerzyć« (1): [Fortuna] Po wſzem okrągu źiemnym roſzerzełá władzą/ Głupi to ludźie co w ni nádźieie ſwe ſádzą. CzahTr L4v.
3. Rozpostrzeć, rozłożyć, rozwinąć; pandere Mącz, Calag [w tym: co (20)] (21): Displico, fere idem quod explicare, Rozłożić/ Otworźić [!]/ Rozſzerżić Mącz 306a; Y Powiedział mi ieden s ſtárſzych/ mowiąc ku mnie: Ci co ie widziſz w ſtołách [= szatach] białich/ ktorzy ſą/ y ſkąd przyſzli? Iam powiedział: Ty wieſz miły Pánie. Y powiedział mi: Ci ſą ktorzy przyſzli z vdręcżenia wielkiego/ á rozſzyrzyli ſtoły ſwoie/ á opłokáli ie przez kreẃ Báránkowę. RejAp 69.

rozszyrzyć ku czemu (1): cżymże ſie maſz chłubić márna nędzna wiło. Buiáiąc po tym ſwiecie iáko Paw gdy pierze/ Tu ku pięknemu ſłońcu nadobnie rozſzyrzy RejWiz 84.

Zwroty: »proporzec rozszerzyć« (1): Bo [biskupi rzymscy tj. papieże] onych [cesarzy] nie zráźiwſzy z zwierzchnośći ich/ á ſwych proporcow nie rozſzerzywſzy/ nie mogli ſię z Krolmi y inſzymi pány wadźić CzechEp 370.

»rozszerzyć ręce, dłoni« [w tym: nad kim (1)] [szyk zmienny] (3:1): Támże potym nowo święcony Kxiądz/ iednę ręke zdrugą ſpołem złożywſzy dłoni rosſzerzy KrowObr 123v; Passis palmis, Roſzerziwſzy ręce. Mącz 283a; Odpowiedzyał Heliaſz [wdowie]: Day mi ſyná ſwego/ W krotkim cżáſie weźmieſz záś/ odemnie żywego. [...] Potym ręce trzy rázy/ rozſzyrzywſzy nád nim/ Przykłádał/ á wołáiąc/ ták ſie modlił zá nim: [...] HistHel B2v; SkarŻyw 70.

»rozszerzyć skrzydła« (1): Fegel ſchwingen. Wſkrzydlić śię/ et rozſzerzyć ſkrzydłá. Pandere alas. Calag 198a.

»żagiel roszerzyć« (1): Dare vela, Zagiel roſzerzić/ álbo roſpuśćiwſzy żagiel yecháć/ żeglowáć. Mącz 479a.

Szeregi: »rozszerzyć i podnieść« (1): W ſrzodku onego ogniá S. Iágnieſzká rozſzerziwſzy y podniowſzy ręce ſwoie/ modlitwę táką cżyniłá mowiąc: [...] SkarŻyw 70.

[»rozszyrzyć a posłać«: Bowyem then possel, gdy vyrzal onego [Jezusa], rossirzyl aposlal rambek, kthori nossyl wrenku swoich, y chwalyl a wielbyl onego SprChęd 112.]

W przen (1): cżáplá [...] Kiedy ſwą brodnią [tj. sieć] ná brzegu rozſzerzy/ Wyćiąga mnoſtwo ryb do ſwoiey kuchnie KlonFlis B4v.
Przen (10): Rácż/ o Boże moy/ płaſzcż łáſki rozſzerzyć GrabowSet S4.

W porównaniach (3): Tu gdy ták namyoty ſwe rozbiyáć będzyecye/ A przy prawdzye ſłow Páńſkich ták mocnye ſtániecie/ Tedy yák Gołębicżki ſkrzydłá rozſſyrzycye LubPs P5; ſłuchay co Prorok powiáda/ mowiąc: Iż widziałem złoſniká á on iáko Cedrus roſciągnął gáłęźi ſwoie/ á rozſzyrzył roſkoſzy ſwoie [Vulg Ps 37/35] RejPos 126v; RejZwierc 267v.

Zwroty: »rękę, możność ręki rozszerzyć« [w tym: nad kim (2), [komu]] [szyk zmienny] (2:1): Iedno rácz [Panie] rozſſerzyć możnoſć ręki ſwoiey nád námi/ ſnádnie będzie zgromion na ſrożſſy ſprzećiwnik náſz RejPs 162, 215v; Wzywáć ćię chcę [Panie]/ á ty miłośierdźie ſwoie Roſpuśćiſz/ ná prośbę y gorzkie łzy moie/ Dawſzy mi ćierpliwość/ rękę ſwą rozſzerzyſz/ Chcąc áby mnie ſtrzegłá GrabowSet C2v; [Oto połowicę dobr moich dáię vbogim: rzekł do niego [Bóg]: Dźiś domowi twemu zbáwienie ſię sſtało. Nie w ten czás to Zácheuſz ſłowo vſłyſzal gdy Páná przyiął: ále gdy vbogim rękę rozſzerzył. SkarKaz 335b (Linde).]

»skrzydła rozszerzyć« [w tym: czym (1), nad kim (1), po czym (1)] [szyk zmienny] (5): LubPs P5; [Pan okazał] możność Boſtwá ſwego [...] ná onym krolu á ná onym książęciu ſwiátá tego [tj. czarcie]/ ktore ſie ták było wzbuiáło/ á ták było rozſzyrzyło po wſzytkiey ziemi ſkrzydłá ſwoie/ poſiadſzy nędznego cżłowieká/ iż go ten Pan vmiał ſkáráć RejPos [77]v; Cżemuż ná to nie pomniſz cżyieś ſługá ieſt [...] Cżemużeś ták rozſzyrzył ſkrzydłá twe/ á podnioſłeś ná pychę/ ná płácż/ á ná ſkażenie blizniego ſwego tę páſzcżekę twoię? RejPos 163; á iáko Fortuná iáko Orzeł ſkrzydłá ſwe nád námi rozszyrzyłá máło z łáſki Bożey ſłycháć. RejZwierc 267v; GórnRozm Mv.

4. Otworzyć szeroko (2):

rozszyrzyć czego (1): Rzekł: iż teraz woz ſiáná śiłny tám wieziono/ Podobno wam dla brzuchá brony rozſzyrzono. Mnich ſie vbogi pytał/ ieſli nie zámkniono RejFig B2v.

W przeciwstawieniu: »rozszyrzyć ... zamknąć« (1): RejFig B2v cf rozszyrzyć czego.

Przen [co na kogo] (1): á ták nam ſmákuie to docżeśne ſwowoleńſtwo náſze/ iż ſnadź chociaby iuż y widomie ná nas rozſzyrzyło piekło páſzcżekę ſwoię [...] iużby ſnadź nam y tho nic nie pomogło/ zá tákim wſzetecżeńſtwem náſzym. RejPos 186.
5. Wyróżnić wysoką pozycją, bogactwem (3):

W przeciwstawieniu: »rozszerzyć ... skrocić« (1): Bo kogo P. Bog rozſzerzyć chce/ cżłek nieſkroći. SkarŻyw 477.

Szereg: »pomnożyć (a. rozmnożyć) i (a) rozszerzyć« (2): Pomnoż Pánie Boże á rozſzyrz Semá y potomki iego ná wieki BielKron 6 [podobnie] StryjKron 6.
6. Pokrzepić, wzmocnić; dilatare Vulg, PolAnt [kogo; w tym: w czym (2)] (3): Gdym ſie modlił wyſluchał mie pan bog ktory mnie vſprawiedliwia/ á w ſmutku kthorym cirpiał rozſzyrzyłes mie miły panie. WróbŻołt 4/2, B6; BudBib Ps 4/2.

Synonimy: 1. dodać, przydać, przymnożyć, rozprzestronić, rozprzestrzenić; 2. rozgłosić, roznieść, rozsiać, rozsławić; 3. rozciągnąć, rozdziergnąć, rozłożyć, rozpiąć, rozpostrzeć, rozpuścić, rozstawić, roztoczyć, rozwinąć.

Formacje współrdzenne cf SZERZYĆ.

Cf ROZSZERZENIE, ROZSZERZONY

JR, , MN